Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 30, 23 July 1873 — HE MOOLELO KAAO NO ROBIANA LO KA HIWAHIWA O KE KOA, Helu Akolu o ka Ikaika. [ARTICLE]
HE MOOLELO KAAO NO ROBIANA LO KA HIWAHIWA O KE KOA, Helu Akolu o ka Ikaika.
I unuhiin mai loko mai o kn Buke Arabia. mai ka Olelo Beritania a ka Olelo Hawaii. Mahkle lll—Hklu 81. AHALA na la ewalu, aui hope loa aku la ke aupuni lpalamalama, hiki ana lakou nei i ka aina nona ka malamalama, he eono malama i ka makahiki, a pela no hoi, he eono malama e po ai, a pela wale no i na makahiki a pau. Eia hoi, ua maopopo ia lakou ma ka nana aku, he aina maikai a kupono ke nohoia e ke kanaka, aka, eia ka mea kupanaha, ua haohao loa lakou, ma ka ike ole ana aku i kekahi mea ola ma ka aina, a heaha la ke kumu i kanaka ole ai keia 'aina, no ka mea, he aina maikai a momona i ka nana aku, aka, ua nele nae i ke kanaka a me na mea ola e ae. Aohe nae i liuliu ma ia hope iho, ike aku la lakou nei i kekahi ao nui mai luna iho, a he kohu waipuilani ma ka lakon nana aku. Aia nae a haule oia iloko o ke kai, he eono paha mile ka mamao mai o lakou nei aku, kani ae la oia me he pukuniahi Ia paha i palua ia kona kani, a ia wa no i hakukoi ae ai ke kai, a ala mai la na ale o ka moana, a lilo iho la ka moku o lakou nei i mea ole, e paia lewa ia ana i o a ianei, aole nae he ola i poino.
Aia nae ma kahi a ua waipuilani nei i haule iho ai, ua lilo koke ae la kehu o kona ikaika i ua kualau nei, a pii aku la i ka lewa e like me ka pualiiohio, a ua hiki i kona ikaika ke lawe i na mea a pau i hiki aku i ka ekolu hanen paona ke kaumaha. Aia nae maluna o ka moku, he haneri kanaka ka nui, ke hui ia na mea a pau loa, ahe iwakalua kumamalima poe lawelawe i ka wati hookahi, no na hora 3 oka po, a pela no ike ao. Uoko nae o ia manawa, o ka Lo Hipa ma wati ia, hiki mai la ua kualau puahiohio nei, a lawe aku la i na mea a pau e waiho mokaki ana maluna o ka moku a me na kanaka he iwakalua kumamaha, me ka hoao no e owili pu aku ia Lo Hipa, aka, ua aua ia oia e ka mana o ka eke talena ana e hii ana. I ka hala ana aku o ua knalau puahiohio nei mahope o ka moku, i nana aku ka hana o Lo Hipa, aohe na kanaka a me na mea pono moku a pau e waiho mokaki ana, nolaila, hoomanao koke ae ia no oia, ua lilo ika puahiohio. Ata nae, a huli ae oia a nana aku iluna, ike aku ia no oia i na mea a pau maloko o ka puahiohio, e lauwiliia ana e like me kona makemake. īa manawa no, lalau koke iho la oia i ka eke talena. a hoohamatna koke aku la i ka lewa, raa kahi aka pnahiohio e wili ana, o ke omo koke ia mai la no iao na mea a pau e ua eke talena nei, mai ka puahiohio a tn6 na mea a pau' ana i lawe aliu ai. Hookuu ae la keia ina mea a pati, a fcoe wale no ua puahiohio nei. A no ka pakela hoeii pinepineia o kahi eke talena, uluhua iho la o Lo Hipa, a hookuu ae la. ~
I loa no ii\ iiemo atia ae, ku ana 6 Puahiohio iwaho, huli koke mai la no a ninau ia Lo Hipa, Heaha hoi ka'u hala au i hoopaa iho nei, a hookuu hoi oe ma o lakou la wale no ? Pane aku o Lo Hipa, tJa hoopaaia oe no kou bewa, no/ka mea, pakele makou mai pau i ka make ia oe. Pane mai o Puahiohio, Aole no na'u, aka,,na kqo. haku ka Nalo.pajkiana no. No ka mea, ua kauoha mai oia ia'u, $ tyelejMvma na f wabi a pau »jalokq o pa palena o keia aupuoi, a & lawe al>u i na me§ a. pau i loaa pela ibo ,la aui hana iho nei ia oukou i keia wa. A pela no hoi ati i bna mau ai i na wn a paii i hala aku, *cke. ike akulaeukou^
aohe kanaka o ka aina, ua pau loa i ka laweia e a'u, aia iloko o ka aina o Nalopakiana,"a ua lilo lakou a pau i kino ano akua i keia manawa. Nolaila, ke noi aku nei au ia oe, ina he mea hiki, e kala mai oe i kuu hewa ma keia liana ana, a e hookuu mai ia'u me ka lanakila, i hele ai au e imi poiuaikai no'u iho, aole hoi mamuli o kuu noho kauwa ana na ka Nalopakiana, a i ole, e hoolilo itfui no oe ia'u i kauwa nau, a ma kau mau hana a pau e olelo mai ai, e hooko no au, a o ka pomaikai e loaa ana ia oe, o ko kaua pomaikai no ia, a ina e komohia ana oe iloko o ka pilikia, owau no kou moepuu. A ike nae o Lo Hipa, ua haawi pau mai o Puahiohio i kona manao, nolaila, kala mai la oia i-kona hewa, a i mai, I keia manawa, e haawi ana au i ka pomaikai ia oe, a e lilo oe i Moi no keia aupuni, ke hoolohe nae oe i ka'u, e like me kan olelo, e kii oe i na mea a pau o keia aupuni au i lawe ai iloko o ka aina o Nalopakiana, a e lawe mai ia lakou a pau, a e hoonoho maluna o ka aina, a o oe no ko lakou Moi, a o oe no ka mea maluna o lakou, a e noho oe me ka lanakila a hiki i kou make ana, a pela aku no i kau poe mamo a pau mahope aku ou a mau loa. Ua hooko no o Puahiohio e like me na olelo a Lo Hipa, a he manawa ole no hoi ia miki ana aku, hoi mai «ma me na kanaka a pau o ke aupuui ana i lawe He elua pule ko Lo Hipa ma nolio ana malaila. Ua hoohihi loa ka manao o na kanaka o ka moku, no ka maikai o ka aina, a be nui hoi ke dala a me ke gula, a o ke elaimana hoi, ua ikeia aku no ia ma ka waha o na Moo ; a ina hoi he makemake kou, e noi maoli aku no oe me ka maikai, a e ljaawi mai no kela me ke" kanalua ole.
Iloko o ia mau la,ninaninau aku la ke Kapena ia Puahiohio, He mau aupuni no nae palia. ma keia mua uku nei ? Pane mai o Puahiohio, He oiaio, he iwakalua kumamaha aupuni i koe mai nnei aku, alaila, loaa aku ke aupuni o ka Moi Meriana, he aupuni nui a nani hoi, he nui no hoi a lehulehu na kanaka, aole no hoi he aupuni kanaka e ae ma keia aoao e like me ia ; he oluolu maikai ko laila noho ann, a he maikai ka ea mai ka moana mai i ke ao, a pela no i ka po mai ke kuahiwi mai, a pela mau no i na wa a pau, aole loa e ano e ke ea malaila i kekahi manawa.
Aka, aia nae ma ua aupuni la, hookahi wale no auhau, oia f hoi he humu kamaa ka na mea a pau, a hookupu aku imua o ua Moi la, a ua hoahuia a piha kekahi hale nui i hoopiliia mai i ka Halealii, a ua puni na aoao ekolu o ua hale la i ke kiaiia e na koa, no ka pau pinepine o ua hale kamaa la'i ka aihueia, a ua hoohiki paa iho ka Moi, o ka mea nana e ike a hopu paha a paa i ka mea nana i aihue, a lawe aka, a hai ako hoi i ka Moi Meriana, e lilo koke ua kanaka la i kane na ke kaikamahine, a i Moi hoi no ke aupuni. A ioa hoi e loaa ole i ka mea kiai, e li koke ia oia maluna o ka amana i ke ao ana ae. He mau tausani paha o na kanaka puni *Moi i pau i ka make i rta noakahiki elua i hala ae nei. Ua paU pui ka make, mai na malihini puni Moi, a i na kamaaina puni hanohano, a ua 010 mau ka pihe o na ohana i na la a pau. A la manawa no nae i pane koke ai ua o Puahiohio i ke Kapena, me ka i ana aku, Ma kuu manao a me kahi ike uuku i loaa ia'u, jie oiaio, e loaa ana ia ianei (IJ<o Hipa) ka mea nana e aihue la ke kauiaa, a,e lilo ana oia i Moi no ua aupuni la, a lilo pu mai, Jiof uje ke kaikamahine i wahine nana a nau paha r a o ko lilo no hoi ia i Moi aupuni la, oiai aph? oukou manao ana &e e hoi bou i ko oukou aina, noka mea,<Vika aina a'u o- olelo nei, o ka oi hookahi {ūiha ia ma keia aoao o ka bonua,:a o k«ia ao holookoa paha. N,o ka mea, ma ua ao- 1
puni la, aohe hoomaopopoia o na mea a pan, a ua lawe kela a me keia e like me kona makemnke, a o na pomaikni (rtia aina, e hu wale mai ana no iame he wai puna la. Ua hiki 110 hoi i kela ame keia ke pii ma na anuu a pau, a koe aku ka noho Moi ana no ke aupuni. Ona mea ai oiaia anpuni, aohe hoomakaukau mua ia e like me ko ke ao a pau, no ka mea, iloko o kou wa paina, kii aku la no oe ina kau mea e makemake ai, lawe mai no a ai iho, me ka hoomanao ole no kau wahi hakina i koe. Ama ia aupuni no hoi, aole e noho kanaka aku kekahi no kekahi, ma ke ano kuke a mea lawelawe paha e like me ko ke ao nei, a koe akn ka Moi ma ia wahi. Aole au e ho-! ike pau loa aku anaia oe i na mea i koe ma ua au aupuni la, o lilo auanei keia mau mea a pau a'u e hahai aku nei i mea j hoopohala na kou manao, nolaila, e wa-; iho nO kou hooiaio a hiki aku ilaila, a ia wa paha oe e hoomanao ae ai no ka'u mnu olelo, e hahai e nei ia oe mamua o J ko onkou hiki ana aku ilaila. Eia hoi, o na aupuni he iwakalna kumamaha ma keia mua aku, a'u hoi i olelo aku nei ia oe, he"! mau aupuni maikai | wale no lakou a pau, ahe oluolu kupo-. no no i ka noho ana, he nui loa na mea ma|kai malaila. i kupono hoi no ka hoo* haaohano ana, a o ka mea heva wale ka nele i ke kanaka ole, no ka mea, ua |pau loa na kanaka o ia mau aupuni, i ka laweia e a'u, i ke aupuni o Nalopakiina, e like me kana kauoha, a ua hooelike me ka oukou i ike~ilio nei no keia aupuni. A lohe nae o Lo Hipa no keia mau olelo, lana ae la kona manao, e olelo aku ia Puahiohio, e kii i na kanaka a pau o ia mau aupuni, a e hoihoi ia ko kela a me keia aupnni e like me mamua, no ko--na manao e hoonoho ina kanaka ona ma ia mau anpuni, no ka mea, aohe ona manao e hoihoi hou ia lakou ma ke aupuni o Gal itia, no ka mea, ua ike oia i ka hewa o ka moku ma ka holo ana mai, nolaila, nonoi aku la oia ia Pnaiiiohio, ma ka i ana akn, Ma kou lokomaikai, ke nonoi akn nei au ia oe, o na kanaka o na aupuni he iwakalua kumamaha au i olelo ae nei, e kii oe a hoihoi ae i ko kela a me keia ma ko lakou mau aupuni iho. Ae mai la no o Puahiohio, me kona manao knhihewa nae, e huiiaanaia mau aupun' a pau malalo o kana hooponopono ana, nolaila, hao aku la oia ma kona mana me ke kanalua ole. A mai ia la no hoi a po, pau pono loa mai !a na kanaka o na aupuni a pau, a hoi mai ana o Puahiohio.
Ma ia manawa no, ua hapai ae la o Lo Hipa, he wahi halawai mawaena o lakou wale iho, me ka hui pu ana mai o Puahiohio iloko o ia Aha.
Iloko no hoi o ia wa, huli ae la oia a pane aku la ia Puahiohio, B like no hoi rae ka'u olelo mua, pela no oe e noho ai i Moi maluna o keia aupuni, a nau no ke koho ana i maii hoa kuka uoa, a o na pomaikai e loaa mai ana mai ke aupuni mai, e ai oe a e inu hoi i ka loaa o kou aupuni a hiki i kou make ana; mai kipi hoi oe i kekahi. man aapuhi hou aku, o pokole auanei kou noho nna ma keia ao, a lilo hou oe i kauwa hooluhi na ka Nalopakiana a hiki i kou make ana, me ka hehi hou ole o kou puai ma keia honua, a i ole ia, e uhae liiliiia kou kino a lilo i men kauliilii, a o kou ikaika, e lilo ana ia i mea ole. A o na aupuni hoi i koe, na'ii no ehoonoho i mau Moi no lakou.
Aole no hoi i hala ka makahiki hookahi ma ia hope Iho. kue iho la o ua o Puahiohio i na olelo aLo Hipa. A maoiuli o ka mana o Lo Hipa, ua uhae liiliiia,ke kino o Puahiohio, a oia kamea, i laha ai o ka puahiohio mana wahi a pau o ke ao nei.
A pau no hoi na nleJo kauoh»r a L9 Hipa, Q ka-hoojūaakaukaq iho-la no ia ka bolo y a holo aku la, a hiki Uia ke aupuni mua, komo ao» k« inoko o lakoo nei iloko o ke awa;> A ma ia Ktdio, ua
kauohaia na mea a pau e akoakoa mai, a ua akoakoa mai la.
Lawe ae la o Lo Hipa, he eha kanaka o luna o ka moku, a hoonoho iho la i kekahi i Moi, a i ka lua, i Kuhina ; a i ke koln, i Lunakanawai Kiekie ; a i ka eha, i Ilamuku Nui. Pane nku la oia ina mea a pau, 0 ou4*ou a pau i na la i hala ae, he poe pio oukou na ka Nalopakiaua, a ua huikau na'lii me na makaainana, aka, i keia wa, he poe alii wale no oukou a pan, o ka mea e noho Moi ana malunan onkou, eiano ia, a eia pu no hoi me kona mau waha olelo, a o na hooponopono ana o ke aupuni, ua like no ia me ko oukou wa mamua, nolaiia, e noho oukou me ka maluhia a hiki ika hopena o keia ao. Ua hooholoia na olelo a pau a Lo ītipa, me ka apono pu ia mai e n;i mea a pau. A peīa no o Lo Hipa i hoonoho pa ha ai ma na anpuni a pau he iwakalua kumamaha, a koe wale no lakou nei eha maluna o ka moku, oia nei no hoi a me ke Kapena, o ka Malamamoku no hoi a me ke kuene, a ku ana lakon nei i ke aupuni o ka Moi Merina. O ke Kapena nae, aole oia i poina no_ na olelo a Puahiohio. nolaila, kioe iho la oia i ke kai, kapalili ana he i-a, a i kona waiho ana aku iluna o ke pa, ku-ku-ku koke ae la ka mahu, eia ka ua moa koke ae la no. A pae hoi lakou nei iuka, e hihi ana no ka pohuehue i kahakai, lalau aku la oia hookahi lau, o ke ku-a ipu-haole ae la no ia, a noho iho l» n&-T«koti »e»o ai. Aka, ona kamaaina, muimuia mai la a puni lakou nei, aole nae kekahi leo i hoopuiwa mai ia lakou nei. A pela no oia i hoao ai ma kela a me keia mea ana i makemake ai, aole kekahi mea i hoonele ia.
Oiai lakou nei e hele ana ma ke ano nialihini iloko o ke kulanakauhale, halawai mai la me lakou nei kekahi kaikamahine opiopio, nona na makahiki he umi kumamalima, a hookipaia aku la lakou nei ma ka hale o kona mau makua, a hoonohoia iho la lakou nei ma ka rumi hookipa. A o ua kaikamahine nei nae, aole no oia i liele mua e hai i na makua, aka, wikiwiki ae la oia ma ka r»mi paina, a iloko o nH minute elua a ekolu paha, ua makaukau koke ae la na mea ai, kaui koke aua no ka bele, a kii koke mai la no ua kaikamahine la, a alakai aku la ma ka rumi paina. Hoonoho ae la nae ua kaikamahine nei ia Lo Hipa ma kekahi poo o ka papaaina, a oia no hoi ma kekahi poo.
Aia nae iloko o ka wa a ua kaikamahine nei i hookani ai i ka bele, lohe aku la nae na makua, oiai laua e komo kapa ana, no ka hele ana e makaikai li kanaka. Ia wa, pane aku la ke kane i kana wahine, He bele aina aha la ia ake kaikamahine i hookani mai ia? Pololi koke iho la no paha ua kaikamahine la? O ka ai koke ana iho nei no la hoi a kakou. Pane mai ka wahine, Heaha la hoi auanei ka hewa o ko ia la ai, o ka nui koke ae paha ia, mare aku i ke kane, pau ko kaua luhi.
Iloko no o ia wa, kena ae la ke kane, i ka wahine, e hele e nana, a hele aku la. I kona Wehe ana ae nae i ka puka, aia hoi o Lo Hipa e htlli pono mai ana. 0 kona ilihia iho la tio ia, a hoi aku la me ke kaumaha a hiki imua o ke kane, aole oia i hoopuka akti i hookahi hu'aolelo a hiki i'ka hala ana o na minute eli ma a me na aekona he kanakolu.
Pau ae la ka ai ana, bo| aku la lakou nei ama ka rumi hookipa. A oiai hoi lakou uei e nanea ana i ka ninaninau i ke kaikamahine no na īnea hou, hoea mai la na makua, aku koke ae la no o Lo Hipa ma iluna, a haawi aku la i kaj hoomaikai, i na mea hale ? p, noho iho la mp ka m^luhia.
,A. PP f fea hiki koke apapapio na ,mar kua, aole eo i hoike p&i* mai ke kaikauouhine i ka hahai ana i rn& tt*ea bou, a nola+la, ua Doooi koke āku la o Lo Hipa i kaHiea hale, e hoike pau mai i na me» bou« keia aupuiiik' •
Ku ne la ka mea liale iluna, ji i mai la, Ma na helehelenae like me kou, (Lo Hipa) ua kaumaha ko'u manao, a aueane hiki ole ia'u ke hoopuka aku i hooknhi huaolelo imua ou, no ka raea, ke ike nei au, nole i koliu pono ko'u kamailio ana aku ia oe, oiai ke hoikn mai nei kou ano ia oe iho, a oka Moi wale no kou hoa e like ai. I aku la oLo Hipa, Aohe pono pela, he kanaka no au e like me oe, aka, ma na helehelena paha ka like ole. Aole no no kakou ia hewa, aka, no ka mea wale no nana i hana, a ma ia ano nae i maopopo ai koua mana, a ina oia e hana ma ke nno like, alailo, e kuhihewa aku ana kakou a kuhihewa mai. E hoomaopopo iho no hoi oe, o ka nani o ka olua kaikamahine, ua oi palima ae imua o ko olua, a pela no boi paha wau imua o ko'u mau hoa nei, nolaila, e hoopau i kou manao, no ka mea, he olelo waiwai ole ia, a o kou hahai ana mai i na mea hou, aia wale no raa* laila ka waiwai, ke ku no hoi ma kalii o ka waiwai, alaila, o ka loaa koke no ia o ka pomaikai ia oe ma ka la apopo, a o oe auanei kekahi hoa olelo o ka Moi ma keia hope afett. (AoHe i pau.)