Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 1, 6 January 1877 — HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA A NA HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA A NA

HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI.

[ Unuhiia no ke Kuokoa.] HELU 2. A MAKAUKAU keia mau mea a pau, hiki mai la ka manawa e hookoia ai na iini paa o na'lii, ku mai la o Kuaehu me kona kahiko piha, a hoike mai la imua o na'lii a me na makaainana, I mai la, Auhea oukou e na'lii a me na kauaku alii, na makua o na mea e mare nei i keia manawa a me na makaainana, ua hiki mai nei kakou i ka wa e hookoiaʻi ka makemake o kuu naau, oia ko laua hooko ana i ka mare. A mamuli nae o kuu ike piha kilokilo, e hanau ana he keiki koa mai ko olua mau puhaka aku, he keiki koa, a nona auanei ke kaulana palena ole ma keia hope aku ; o ke keiki ia ola na iwi, puni no o Kauai nei ia kakou nei e na'lii. A pau na olelo a Kuaehu, hoomaka ka ai ana i na mea a pau i hoomakaukauia, o ka hoao ana o na alii, hula ka hula a maloeloe, oli ke oli a ha ka leo, kilu ke kilu a pau i ka nahaha, no ka loihi o ka wa o ka hula ana, oia hoi, he umi la a he umi po, ka loihi o ka wa a

na'lii o ka noho ana e ai i na mea i hoomakaukauia no ka la nui o na'lii. Ia wa no, hoi aku la na alii o Koolau a me ko na wahi e ae a puni o Kauai. I ka po nae mahope iho o ka hoi ana aku o na alii, kaukau aku la o Pali koa, kahi aikane a Kalalea, ma ke mele ana penei: Anu la—e anu, Anu mai nei loko e ke hoa, He malihini kipa ko ka hale, Aohe ike wale iho ia Kamoku, Moku kaua e ke hoa la, Anu mai nei kuu kua mehana mai nei kuu alo, He wahi aloha, No'u no e noho aku nei. Ia paa anu no o keia wahi me a Palikoa, o ka wale waha aku la no ia i na'lii a me na aialo, pa iho hoi i kamalii, o ke kaulaua loa aku la no ia a puni o Kauai nei. E waiho iki kakou no ke kamailio ana ia Kalalea ma, a e huli ae kakou e nana ia Kahuoi, ka mea i kamailio ia mamua a me kona mau kahu. I ka manao ana o na makua a me na alii, i ka pono o ka mare ana o Koananai me Kahuoi, he keiki alii no Tahiti. A ia lohe ana o Kahuoi no Koananai, oia kana wahine e hooko aku ai piha loa i ka olioli, a i iho la, E hoouna paha wau i kuu kahu ia Kahaleola, e kii i oʻu kapa i luna o Kahakaekae, iloko o ka pili o Hoeukalani, oia i kuu kupunowahine ia Poloahikanaloa. I loa no a pau na huaolelo, o ka hoouna koke ia aku la no ia o Kahaleala, a koe iho o Hanapai e kiai i ka laua hanai alii. Ia Kahaleala hoi i hiki ai i kukulu o Tahiti, hele aku la keia a Kahakaekae, i ka pili hoi o Hoeukalani. Oiai ko ianei hiki ana aku, e moe ana no o Poloahikanaloa, oiai, he eha mahina ona e moe ai, alaila ala kona hiamoe. Hiki aku nae keia, elua mahina i pau, a koe elua. Noho iho la keia kakali no na mahina i koe. A pau na mahina i koe, ala ae la ua luahine nei, a ike mai la i ko ianei noho aku, pane mai la, i ka i ana mai, He mea kupanaha no ka hoi ia oe, o ko haalele aku nei no ka ia i ko haku, a miki mai nei oe i kau o hope nei. I aku hoi keia, I kii mai nei au i na kahiko o kuu hanai, aia ka ia oe. Ae mai la ke kupunowahine, Ae, eia no ei ae no, a i mau kahiko aha keia o ke kii ana mai? I aku o Kahaleala, I mau kahiko e mare ai i ka wahine ana. A lohe ka luahine no keia mau huaolelo, huli ae la oia, a wehe ae la i ke poi o ka ipu i waiho ai na mea ike, a

haliu iho la oia ilalo, a nana mai la i

Hawaii nei, a ike mai la i kana moopuna, e noho ana iloko o ke kai, a o ka wahine hoi, ua hoao ae la me ke kane hou, nolaila, o Tahiti no keia noho iho, aohe Hawaii e hoi aku ai. I ka lohe ana o Kahaleala i keia mau huaolelo, ano e ae la kona mau helehelena, a i mai la, Aole au e noho me oe, e hoi ana no au, a ina ua make io kuu haku, alaila, o ko maua make pu no ia. O ko ia nei ku ae la no ia a hoi mai la. A hiki keia i Anini, a i nana iho ka hana, aohe ka hanai, o ko ianei uwe ae la no ia me ka leo nui : Kuu haku i ka ua nui o Hanalei, Lei ana o Luia i na hala o Pooku, Ku au e hele, haalele au ia oe, O oe ka ka uhane iluna o Hihimanu, Me he manu la o Puupoa e au nei i ke kai, Akahi au a ike i ka mea nui la he aloha, Aloha o—e, aloha no hoi au —e. A pau keia uwe ana a Kahaleala i kona haku o ka au ana mai i ke kai loa, mai Tahiti mai, a pae ana i Hawaii nei. O ke kumu o keia make ana o Kahuoi, he make hilahila, no ka nele ana i ka wahine, no ka mea, ua hoao ae la o Koananai me ke kane hou, nolaila, ua holo manawaino aku la o Kahuoi a moe i ke kai o Anini, aia ia wahi i Kalihi-kai ma o aku ; a o kahi kahu hoi o Hanapai, holo hoi ia a moe i ke one. Ua kapaia no ka inoa o ua aina la ma ka inoa o ua kanaka la, aia ia wahi ma o aku o Kalihikai. O Kahuoi hoi, ua lilo ia i pohaku i-a no ia wahi a hiki i keia manawa. Penei kona moolelo, Ina e pii ka i-a a pili i ka pohaku o Kahuoi, a puni ole na pohaku nei i ka ia, aole no e puni ana o Kauai nei i ka i a, aia no a puni ua pohaku la i ka ia, alaila, he ia wale no ma na wahi a puni o Kauai nei—he alalaua ka ia, he uu, he akule a me na ia no a pau. Ua make keia poe a pau i Hawii nei, a ua make o Kahaleala i Kalihiwai la o luna aku, a ua kapaia ka inoa o ia wahi, mamuli o ka inoa o ua kanaka la a hiki mai i keia la. Maanei, e waiho kakou ia lakou iloko o ka make, a e huli ae kakou a e nana hou ia Kalalea a me Koananai, no ka mea, i ka hala ana no o na malama elima, ua ike lea ia ua hapai o Koananai. O ka hele hoi ia a hiki i ka ehiku o ka malama, ono ae la o Koananai i ka hee o Kalihi-kai, huli ae la oia a i aku la i ke kane, Akahi mai la ka hoi kuu ono i ka hee o Kalihi-wai, waiho mai a mokole, poke iho a piha ka ipukai, hui pu iho me ka ina o Anini, o ka poi ono ae no o Haena.

Aia nae iloko o ia manawa, huli ae la o Kalalea a kena ae la i kana wahi aikane ia Palikoa, E holo oe i ka ono o ka wahine a kaua. Ae mai la no o Palikoa. I hou mai ke alii, E hele nae oe a ia Puukunu, aia la i Kilauea, ma o aku, a e olelo aku oe, ua ono ke alii i ka hee o Kalihi-kai a me ka ina o Anini, a i ka poi hoi o Haena. A lohe ia i keia mau huaolelo, ku no oe a hoi mai. Ku ae la o Palikoa a hele aku la, a hiki ana imua o Puukunu, a hoike aku la i na mea a pau i kauohaia mai, a ku ae la no hoi mai la. A loaa na mea a pau ia Puukunu, lawe mai la a hiki imua o ke alii nana ka ono, a o ka ai iho la no ia e like no me ke ano mau o ka Hawaii. Oi noho aku hoi lakou nei a hiki i ka puni ana, o na la ia o Ole, hoomaka iho la ka nahunahu ana ; ua hala he mau la a me na po, aole nae he hanau iki, a i ka po i Olepau, kui iho la ka hekili, olapa ka uwila, nei ke olai, pio ke anuenue, ku ka punohuula, ua ka ua koko, kahe ka wai ula, a i hanau ae ka hana, he keikikane. O ka hele ia a hala ke anahulu, kapaia ka inoa o ke keiki, oia hoi o Anuu. O keia keiki, ua lilo ia Kaiwa a me Kawaipapa, he mau kupuna no ia no Kalalea, a na laua no hoi i hanai i keia moopuna. Ia wa, ua haku na'lii a me na mea a pau i mele inoa no keia keiki, a oia hoi keia:

Nani a'u pua i ka waokele, I ka uka laau O Keaaopu, Mehe opua la ko aloha ke hiki mai, A hiki mai ka makani he kiu kai nui, He nui no oe he hiapo na'u nei, No kuu wa opiopio heu ole, Eu ole ka moe a ka Unulehua, He lehua ko aloha na'u e noho nei, E noho ae ana i ke kau o ke aloha, E hai mai oe i kou kee—e Ua hi—ki no—e, O keia mele ae la, ua haku pono ia no e Koananai, no ka mea, o ka hua mua no ia o kona puhaka, he hiwahiwa hoi he mea laha ole. O keia mele malalo iho, na Kalalea ponoi no i haku, a oia keia : Nani Puna i ke ala me ke onaona, Onaona aala na pua i ka nahele, Hele no oe a ike mai, Kikaha na manu i ka wai, O ka waiwai iho la no ia o ka manao, O kuu manao ua onipaa, Alia oe e pulale mai, E hai mai oe i kou ke—e, Ua hi—ki no—e. A pau keia mele a Kalalea kona makuakane ponoi, hapai ae la kekahi kupunowahine ona i keia mele : Nani pohakupili he kuahiwi no Kealia, Alia oe e ka aumakua hooluhi kino, O kuu kino ua laahia i ka moe, O ka moe oni ole a ke kai o Papaloa, Aohe loa o ke kula o Kalualihilihi, He lihilihi kuku ia no Aipo, A mai hoopa mai oe e ke aloha, O kuu aloha ua onipaa iho nei, O kuu lei aloha ua hiki mai e, E hai mai oe i kou ke—e, Ua hi—ki no—e.

I ke koana wai no o ke keiki mua, hapai hou no o Koananai, o ka hele ia a piha na mahina elima, ike pono ia ke keiki, aka, ke hoomau nei no na kupuna i ka haku no i ka inoa o kela keiki. Eia mai hoi ka Kuaehu mele inoa o o ka haku ana : Nani a'u makani e pa nei, Pa mai ka makani he Kamalo, He lae o kahala he moae, He moae auanei ko kai nei, He hoolua auanei ko uka, Huhuhui aku ka makani, He lae o mano, he akeake, Mai keakea mai oe i ka'u aloha, E hai mai oe i ko'u ke—o, Ua hiki no—e. O keia mele, he mele makani no ia no Anehola nei, a o ka elemakule kilokilo no hoi keia, ke kupunakane o Koananai, a nana no i hanai i keia moopuna, a nana no hoi i hoomare ia Kalalea, e like me na helu i hala, i oleloia hoi no Kalalea a me Kuaehu, i kona ike ana e heenalu ana.. E huli ae kakou e nana aku ia Koananai, no kona hapai hou ana, oiai ke nui ae la ia opu ona ; o ka hele ia a piha ka ehiku o ka malama, ono ae la ia i ka opae o Pohakuhapai, a me na luau ono o Kaluaokuahine, aia no ia mau wahi i Kealia. A loaa mai la keia mau ono, hana iho la ke alii ma ka mea lawa i kona manao. I ka piha pono ana o ka ewalu mahina, ono ae la keia i ka uhi molale lehua o Makiao —na laua nei ka hele, o ka hana no a na'lii, o ka hahai mahope, a hiki ana i kahi o ka uhi, eli kane eli ka wahine, aia ka pono o ka loaa, pau ka ono o ke'lii. Ua hanau keia opu ma ka po i o Huna, i ka malama i o Welo. O Welo kane o Poelei ka wahine, hanau kanaka, he kanaka aea kauhale. I ua po la i hanau ai, kui ka hekili, olapa ka uwila, nei ke olai, ua ka ua koko, kahe ka wai ula. Eha po, eha ao, aole he wahi mea a hanau iki, nolaila, ua pilihua loa na makua a me na'lii. Eha hoi po hou, eha ao, aole no he wahi mea a hanau iki. A no keia mea, aui ae 1a ka wahine a ninau aku i ke kane, Pehea kou manao no'u i keia manawa? I mai la ke kane, Hookahi wale no o'u manao i koe. a ina no e ole mai, oia iho la no. Heaha ia manao ou? wahi a ka wahine. I mai ke kane, E aho paha e kii i kahuna? Ae ae la ka wahine, Ae, ua hana ae nei la hoi o Kuaehu i kana pono a ua nele, nolaila, e aho paha e kii ia Kanoeoalakai, aia no oia iuka o Wainiha kona wahi e noho ana ia manawa. Ua noonoo

ia ka mea nana e kii, a ma ke kuka ana, ua hooholoia, o Pohakumalumalu ke kii i ke kahuna. (Aole i pau.)