Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 41, 13 October 1877 — O ke Aupuni Hawaii, he Aupuni Moi Kumukauawai-ia mea aku a ia mea aku. [ARTICLE]

O ke Aupuni Hawaii, he Aupuni Moi Kumukauawai-ia mea aku a ia mea aku.

(Kakauia e J. II Kanepuu). j i | i |

KA HANA. A NA'LII I KA MAKAHISI 'MUA. MA KEIA pauku, ke kuhikuhna mai oei ma keia mau olelo malalo ibo nei : Eia ka hana a na'iii malalo akn o ke alii nui, i ka makahiki maa i hoolahaia ai keia kannwai, o ka heluhelu piuepine i keia palapnla, i noonoo ia ke uno o na olelo inaloko o keia Kuinukaoawai hou 0 ke aupuni, a o ka imi i ua inea e ikaikaika ai na makaainana i ka hana, me ka lana o ko Ukou maiiao. mo ke kokua 1 na olelo o keia palapaia, i ano hou ae puha ka noho aua o ke aupuui;o ka noonoo i muoawa no oukou e imi like ai i ka pono o na kanrtka i oleloin no ke aupuni a tne ko oukou iho, ko na konohiki, ko na makaaiuana a ine ko na wahi no a pau i ae ia e noho ina keia pae aina ; ao ko lukou noho pouo ana me ka oluolu. oia kn oukou hana e halawni me ke kukakuka ai i k» pono no ka poe hana, a no hai ae no hoi. O ka hoopau aku i ka noho nui ana mai o ka poe palaualelo ine oukou, he mea no ia e hooluhi hou ai i kooukou mau makaaiuana. 0 ka imi i mau luoa noonoo i ka hana t e like loa u>q keia palapala, i Luuaauhau no ka loa a no ko oukou mau aina no hoi ; o ka hoonoho aku i ka oukou mau keiki i ke Kulanui o ke aupuni a me ko oukou kaikaina ; o ka imi i ka pono i 01 aku mamua o ka malu i loheia no keia pae aiua, ia K imehameha 1., o ka hele o ka olemakule, ka luahine a me ke a moe i ke ala ; o ka hoopau ae i ka noho uaaupo ana o na kouohiki a me na luuaauhau aku i na makaainana, nolaila mai ke kaumaha i hana ole ai ka poe h»yia, a i ilihune loa ai ke aupuui. O ke pale loa aku i na mea a pau e kueana i keia 01010 ; o ka malama pono loa i na kokua nana e pale aku i ka enemi o keia pae aina ; o ka hoopau ae i ko kakou makee, nolaila paha ka lawe wale i ka ka poe ilihune. 0 ke aloha maoli aku no kekahi i ka ka poe hooikaika mau i ka haua, a puehu ae i ka makani knhi welu ma ko lakou mau ai. 0 ka poe palaualelo e noho ana me kakou, ua aahu lakou i ka mea maemae a na makaainana i luhi ai, nolaila, e aloha aku oukou ia lakou, e like me ka olelo a ka mea a oukou i hoohiki ai. E aloha aku oukou ia hai, e like me ko oukou aloba ia oukou iho. E hoi nui aku ko kakou mau kanaka a pau i kuaaina e mahiai ai, a e imi iwaiwai no lakou, a oia ko likou aloha ia kakon, a oia paha kekahi mea e mama iki ae ai keknhi kaumaha o na makaainana o keiu aupuni. E ka poe heluhplu. ua hala ua makahiki he 36 a keu,mai ka haawi mua ana o Kauikeaouli i keia mau pomaikai a pau uo kakou, a ua hele keia ma kela aoao o ka poaiwaena, a ke koe nei kana mau oleloao mahope nei, i kia hoomanao na kakou. Aole paha la i lohe iki kekahi poe o kakou e noho mai nei i keia inau olelo, a akahi wale oo kakou a ike maloko o keianupepa ; a o ka poe loio kakaikahi wale uo ia e hoopu mai nei i ko lakou ike kanawai, a o ka lakou wahi umeke poi no ia a me ka pua ia nui o ka makeke. Ka hana a ka poe Lunaaohan—Ua wehewehe nui ia mai ke ano o ka na innaauhaa hana, e like me ka ike ana a ka poe kahiko o ia wa, a he olelo paipai e pili ana i nu konohiki naaupo, e pau kona noho konohiki naanpo aoa, aeloaa no hoi i ka poe o ia ano ka ukn he uele. Ka hana a na wahine—Ua oleloia ma keia, e like no me ka hana a na wahine haole a me na wahine naauao e hana mai nei, no ke ao ana i na keiki a me na mea pili ohana ana ; a ina aohe ike o ka makaahlne» e hoouna no i oa kola. No ka h«na ana i na mea hon.—Ma keia, ekolu mahele nui ; o ka moa t he enan oleloao i na Kiaaina a p»n, mai noho a hookauinaha i na makaainan«, uiai

kapilipili hoi i ka Iikou oleio hookaomaha wale na ke nlii noi, a pehi aku alaa, o ka poe iiui nnauao oia keia pae | aiua, i hiki uku ka paiapala imua o ka Moi a me ke Kahina uui.nokekahi mao mea e pomaikai ai ka Moi, ke aupuni a me na makaaioana, he mea hon ia, a e hookuui* oia i ua anh ui o ke «upnni, a 0 ka h*puumi o ko ke alii nui waiwai. a pela ko na konohiki, a o lakou kekahi poe komo i ka Aiiaolelo ; eia ke kolu, o ka poe hana i ua mea hou i ike o!e ia mamua, e Iike me ka amara, kamana, humu lole, hana kamaa, a pela aku, aole lakou e heie i na ia hana o ke alii nui a me ko na konohiki. a e uku ia mai oia e ke alii nui i umi eUla, a pela aku. No ka ili ana aku o ka aina o na'lii 1 ko lakou mau hooilina—Ma keia inea. ua kauohaia na mea aina a pau mai II Iwaii a Niihau, e hai mua aku ka hooiiina o ka mea make i ka Moi a me na Kuhina, i ka nui o na aina, a e haawiia kokahi hapnkolu o na aina no ka Moi, a elua hapakolu no na hooilina o ka mea ra ke ; a ina e hai ole ia aku ka m »ke aua o ka mea nona ia mau aina, a haia ua malnmaelua paha, e maheie hapalna ia na aina, a ina hookahi no aina, no ka hooilina no. No ka mahele wai.—Ma keia hoi, ua haawiia ka pono wai no na kanaka a pau loa. No ke kike o ka auhau—Ma keia, ke kike ana o na auhau, iua he makahiki hookupu dala o ke kino. e hooemiia ka auiiau aiua umidala i elima dala, a o ka ; malkahiki auhau hapaiua no ke kino, he makahiki auhau ia no ka aiua i $10. No na konohiki—Ma keia, ke kauohaia nei no na konohiki, e mnlauia i na olelo o ke kanawai, a kakou uo i heluhelu ae nei mamua. No na luna i kohoia—Ma keia, ke kauohaia nei, e nana aku i ka hana aua a na konohiki naaupo, a hoole aku, ina e hana ana ma ke ano hookaumaha kahiko i na makaaiuana, e ike aku lakou a e papa aku. Ki mea kapu o ke kuahiwi—Oia no hoi na iuau kapu a ke konohiki a>me ke alii nui. e like me ka iliuhi, koa a pela aku. Ua papa ia ke puhi ahi aua ma ke kuahiwi. No ka pili nna o ke kanawai—Ma keia, na hookaawaleia i 6 inalama e hooponopono ai i keia kanawai, a mahope iho o ia, e kau ai ke kanawai ma keia pae aiha. Ahaolelo a na'lii—I ka la mua o Aperila, he mau ia ahaoielo ia no na'Iii, a e kukakuka lakou i ka pono o na mea a pau e noho aua ma keia pae aina, a oia ka hana e mau ai ka neho alii ana maiuna o na makaHinana, maiaio iho o na kauawai a pau a oukou i ae ai no ke aupuni. . Aka, o ka pakahi o ua hana a ke kauaka ka pono loa, a e waiwai ai paha ua aiua, peuei : 0 ka oiahiai wale oo ka a o ka lawaia wale no ka kekahi, a o ka hsnai holoholooa waie no k* kekahi, a o ke kamaua uo hoi ka kekahi, a peU no ma na hauu ike a pau e pomaikai ai. Ua kauia kekahi o keia mau kanawai 1 ka malama o Iune ia 7, 1839, au;i hooloiiia keknhi, a ua hookomoia kekahi, a! ua hooholoia e na ? iii i ka ia 9 o Nove« maba 1840. Kamehameha III. Kekauluohi. Mokuna IV. No na kanawrti pi[i ole i ke aupnni— Ma keia, ua haawiia ka naHna* i kela a me keia kanaka, e kaa no i kanawai no kona hale, kona pa, kona aina ; a peia tio hoi i kekahi poe hui, ke kuo ole nae i na kauawai o ke aupuni. Hooholoia i ka la 9 o Novemaba 1840, Kamehameha IIl. Kekanloohi. Moeuna v. No na lana kulanakauhale a me na makai—-Ma keia, ke kauohaia nei na Kiaaioa, e koho i poe makai, a i mau lona makai no hoi, e like no me keia wa o kakoa, a e hana no hoi na makai e like no me ka haawina o ia manawa, he laan liilii, a ma ke poo, na kania ka inoa o ka Moi* a pela aku.

Ma ka U 10 o ka malama o Noveairtba 1840, ua kauohaia na kanawni unaluna ae nei, o k* malama ō lanuari IS4I, oia ka manawa e kau ai i kanawai no keia pae uiua. ; Mokuna vi. j Kanawai hoopouopono mai. Mokuna vii. j Kanawai hooponopouo Kuh —E like , uo me na mea i hanaia no na kumu ku-1 la ia mauawa, a ia manawa no ka hoo-1 makaia ana o ka huawiia o ka waiwai o ke ulii no n.i kumu kul;» ma ke kauawai. j Mokuna viii. Kanawai no ka hoohana ana i na alanui. | Mokuna ix. Kanawai no na mea ana oHawaii nei. E nana i ke ana loa i keia manawa, ke ana kaupaona, ke ana lole, a me ke ana Wai. Mokuna x. No ka mare ana, a pela aku. Mokuna XI. Hoomalu i ka la Sabati. Mokuna XII. Hookapu i ke kuamuamu, ka hailiili a me ke aki wahahee.—Ua hooholoia keia mau kanawai ma ka malama o Okatoba a me Novemaba 1840, ma Lahnina, Maui. Kamehameha 111. Kekauluohi. Kanawai o Luaehu IS4I. —Ma ka la mua o Aperila 1841, ua halawai liou na alii nia Luaehu, Lahaina, Maui, e like meka olelo ma ke kumukanawai, a mahope iho komo mai na mea ekolu i kohoia e na makaain »na, e ahaolelo pu me na'lii. I keia ahnolelo ana, ua hookomo hou ia kekahi mau hua iloko o ke kanawai kahiko, a ua hana hou ia kek*hi mau ( kauawai. Eia na hua i hookomo hou ia iloko o ke kanawai : 1 No ke kanawai auhau—o na kanawai auhau a pau, ina e ike ke Kiaaina, ua pilikia maoli ke kanaka no kekahi hua o ke kanawai, e kala no ke Kiaaina i ka pilikia o ia kanaka. 2 No ke kauaka pili i ke kanawai.— E hana lakou i na la hana o na konohiki, ke hiki mai ia m«u la hana, oiai e hana ana i ka hale paahao. 3 No na malama hookupu—Mai ka U mua o Okatoba a i ka la hope o Dekemnba, na wa hookupn 4 No na kuewa hnna—lna maopopo ka hana mau, aole hele i ka haoa poalua, ina hele wale iho no, e hele no lakou i ka hana. 5 No na ia ku —Eia na ia ku i haiia na inoa, akule, anae holo, alalauwa, ka uhu-kai, kawelea, kawakawa, kalaku, a oia na ia mahele hapalua ke ku mai lakou a ke kai mai paha, mai Hawaii a Kauai. 6 No ka ohi ana o na konohiki i ka ia a na makaainana. (aole a'u olelo ma ia wahi). 7 No ka hana i ka la ua—E hoopakele ana i ke kanaka i ka haua ana ilo* ko o ka ua lani pili. 8 No na keiki lehnleho—E hooemiia ka auhau aina o ke kouohiki, no ka emi ana mai o na kanaka no ka hookuuia ma na auhau. 9 No ka hoopai i na lawaia —E hoo* pauia na makahiki elua e lawaia ole ai, a e hookomo iho, ina hookahi ia e lawe ai, elieoa ia e uku aka ai i ke konohiki. 10 Na konohiki lehulehu—Penei no e heluhelu ai : *'Eia ka haoa a ka ke'lii oui poe i haawi aku ai i ka. aina a me ka iakou kouohiki aku, aole no lakou e hoonoho." 11 Ncfka auhau o ka 1841—Ekola waiwai auhau i oaakemakeia ke nele ke dala ; o ke kukui, ka pia a me ka olena, a e hoohaiikeia no hoi ke ana ma ke dala. 12 Na mea kapa o ke kuahiwi—Aole nae i kapu ia ka ohia lehua i hiki i ke kaoaka hookahi ke apo, ua noa ioa ia. Aole hoi e kapu na mea e wai ho ana maluoa o ka lepo a me na hua o ka Uao, a me n* hua e ulu aoa iloko o ka lepo, o ka laau maoli waie no ka mea e hiki i ke konohiki ke hookipo. 13 No k«t {K>e nobo i na la koele—E holoi i ka huiolelo hap«ha, a e hooko-

mo i k;t huuolelo hapawalu, aole e hiki i ke konohiki a me ka luua ke hoole ia uko. 14 No ke kike ana o na hebedoma I bana—(Aohe anoj. 15 No ke koamuamo —Ina e ae like ka mea 1 kuamaamuia no ka uku kapoa ka mea kuamuamu mni, pono no ; » e nana nae ka luuakanawai e like me ka I nui a me ka uuku o ka hewa. j 16 No ke knnnka hele ole ina la koele—«lua hanu ke kannka ma ka apnna j e ae, e noi aku oia i palapnla i ka lona- | anhaii, aole oia e uku ia ke hoi aku i kona wahi. 17 No ka hapaumi o ka waiwai o na koele o na konohiki—N>i ka lunaauhau e lawe ia waiwai i ke alii. 1S No na keiki hanau hou—E hai koke aku na makua o ke keiki i ka lunaauhau. lua molowa, aole e hookuuia i na la koele. 19 No na luuakanawai hewa —E hoopauia ka luuakanawai hana paewaewa, me ka loaa ole o kona uku.ke ku ka hewa imna o na Lunakannwai Kiekie. 20 No ua kan*ka hoole i ka na lunakanawai—E aeia ke kanaka e hoopii,ke makemake oia, aina ku ka hewa, e hooka uku penei : Ina he $10 ka uku hoopai mua, a $1 hon iho, hui $11. lua elua malama hoopai mua, a he elima la bou iho. 21 No ka hoomalu ana ina ia—E hoomalu no ka luna o ka loa i ka ke'lii ia a me ka na konohiki, aka, o ka ia kapu a ke konohiki, e ai mau no oia i kana ia a me ka ke alii no hoi, a hiki i ka wa a ka luna e hoonoa ai. 22 No ka auhau o na aina lako ole— Ina nui ka aina a iie uuku na kanaka, e hooemi no ka auhau aiua. 23 No ka hoopau ana i na la koele— E uku mai ke kanaka i na $4.50 iloko o ka makahiki. aoie oia e hele i na la hana o ke alii nui, a pela no hoi i ko ke konohiki. 24 No ke kau aua i na kanawai hou. Aole e kauia kekahi kanawai hou, ke ae ole ka nui o na'iii a rae ka Poeikohoia. Ua pono no ia i ka mauao o na'lii, aka, eia na hua hou i hookomoia : u lna ike ke Alii nui a me ke Kuhina nui, a rae na'iii maoli e noho ana, ua pono ole kekahi mea, a nolaila, makemake lakou e kau i kanawai, pono no, a e paa no ia kaoawhi, a hiki i ka la e haia* wai hou ai na'iii, aiano ialakou ame ka Poeikohoia, ka hoomau a me ka ole." Ua hooholoia keia m>tu olelo maluna ae nei, e na 'Lii a me ka Poeikohoia, a ua kau ia ka inoa o ka Moi a me ke K.Uhina, i ka la 31 o Mei 1841, maLahaina,' Maui. Uh ike no kakou i keia mau kanawai maluna ae nei, a mahope ae nei. A o ka Lunamakaainana nae naai i hoololi oa pauku o ke kanawai o ka 1840 a kakou i heluhelu mua ae nei. Mokuni VII. Ke kanawai hooponopono kula—Ma keia kanawai, he 20 pauku, e like no me ka hana ana o ia manawa a na K>• hukula, a pela aku. O keia mokuna ke* kahi i hoololiia o ka 1840. Mokuna XIII. Kanawai no ke ka i ka holo nui—Ma keia, ua hookapuia ka holo uui o na kanaka maluna o ka lio, ma na kulanakauh ile a me na wahi kanaka nui, a ua bo akakaia no ka hoopai e like me ko keia wa, he elima panku kanawaL Ua hooholoia i ka )a 20 o Aper 1841. Kamehameha 111, Kekauluohi. MoKUKA XIV. Kanawai no ka holoholona kolohe— •Ma keia, he 15 paukn kanaw«i, a o na uku a me na hoopai, ua hanaia no e like me ko keia wa, a ua papa pn ia no hov ke alualo hele ana o na ilio hue i ka mea e holo lio ana, o haule auauei, a e hoopaiia no e like me ka nni oka poino. Ua aponoia i ka la 23 o Aper 1841 " . Kamehameha lIL Kekauluohi.

: MOKCNA XV. i ; Kaoawai no na aipuupuu, na kauwa ! a me ua kanaka hana—E like no me ke ' ano oiau o ka noho aoa o na kanaka o : | ia wa, a o kekahi poe paha i hoolimali* : main, a i keia wa hoi, ke kepaia uoi na ■ : kanaka. i ;• Mokuna svi. | Kanawai no ke kuai hoaie a me ka ' nkuhoopanee—E like no me ka hana ana o ia mauawa. ' Mokuna xvit. Kanawai no ke kyiaka palaualelo.— Ma keia, he 4 pauku e pili aua ho ka poe Lolohoio wale. noho waie a lulinni ( iuo ma kahi lehulohu, e hoopaiia no e ; like me ke kanawai o ia manawa. | 0 keia mau kanawai, ua hooholoia i ; kii la 20, 23, 26 o Aperila 1841, a kakau inoaia. | Mokuna XVIII. I He kanawai no ke ao ana i na mea ! hou—He kanawai keia no ku haawi aua J 0 ka maku;i i kana keiki, uo ka hana : ana i kekahi mau haua ano hou. e iike | me ka haua noho iio, haua kamaa a me | ka umara, a pela aku. | Ina e haaleio wale ke keiki i ka hana, | e hoopaiia no ma ka hana ine ka uku oie, e like me ka manao o na luuakanawai. Mokuna XIX. He kanawai no ka waiwai haule a me ka waiwai loaa wale—Ma keia he oono pauku. lua e hauie e kukala aku, e hai | aku ma na wahi kanaka nui, a e pai ma j ka nupepa. Ina he waiwai loaa wale, j e hoikeike aku, i akaka ka mea noua ia j waiwai, a e uku ia mai ka mea i loaa ai | ua waiwai la e ka ona noua ia waiwaū | Mokuna xx. | Kanawai no ka maiama ana i ka wai | wai—Ma keia, ua hoopouoponoia no e | iike me ka poe malama waiwai kupono, 1 a e hoahewaia no hoi e like me ka poe mulama ole. Mokuna XXI. He kanawai no ka pono o na makua. Na na makua ponoi ka mana maluna o | ka laua mau keiki ponoi, aoie na hai. 0 j ka makuakane ka meuoi o ka mana ma- | iuna o na keiki. Ina oi ke kiekie o k* i makuahine, o ka makuahine no ka mea | maua. Fenei ka pauku 8 o keia kana- : wai : j U I ka wa e make ai ka makua, o ke i keiki ka hooiiina, ina ia he keiki e oia i aua. E hiki no i ka inakua i kona wa e oia ana, ke kuai aku i koua waiwai lewa, a e haawi waleaku paha i k*i mea ana e makemake ai. Aka, d ka aina a me ka waiwai paa maluna o ka aiua, e liī aku no ia no ke keiki. Aka, ina he nui kana mau ke'iKi, no iakou pu a pau. Aka, ina palapala ka makua i kauoha i kona wa e ola maikai ana, hiki no ima ke hooiii aku i kona aina i kana mea e makemake ai. E hoike mai ka hooilioa i kaua paiapaia i ke alii nui, a iaa ike na Liunakanawai K.ieKie, Ut he- 1 wa kela painpala kuaoha, na Ukou no e | hoopuuopuno, o neie auanei ka poe pili i pouo, a waiwai ka poe ī kupono oie i ka waiwai. Mokuna XXII. He kanawai uo ke kanaka hookaa oie 1 kaua aie—Ua hoakakaia ma keia kanawai ke auo o ka poe aie, a me ka uku a i« poe, a me ke koai kudala ana. i Mokona XXIII. He kanawai no ka hooiimalima—E like no me ke ano inan o na hooiimuiima « keia wa, me ka; oielo waha a me ka palapala. * Mokuna XXIV. He kanawai no ka poe Hui—Ua like no ia me ke ano o keia wa e noho nei. Mokuna XXV. He kanawai no ka hewa i hoakaka ole ia ma ke kanawai—Na ka Lunakanawai e uoonoo i ka nku kupono, e iiko no me ke ano o ka wa kahiko a me ko , keia au hoo. j I (Aele ipau). |l