Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXI, Number 50, 16 December 1882 — Page 1
| This text was transcribed by: | Puakea Nogelmeier |
| This work is dedicated to: | Joseph Moku'ohai Poepoe |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XXI. HELU 50 POAONO, DEKEMABA 16, 1882. NA HELU A PAU 1098
NA HOOLAHA
MAIKAI KA HOI KA PAPA
A ME
KA LAAU O KOU HALE!
NOHEA LA?
KAI NO HOI NO KAHI O
WAILA MA!
Nana aku no hoi ia la
Ohi ka lo o ka Laau o Makawao
I ka ua mea hoi o ka pau
Na Papa! Na Papa
A ME
NA PONO KUKULU HALE
O NA ANO NO A PAU
Aia ma ke kihi o na
ALANUI PAPU me MOIWAHINE
HONOLULU
MALAILA E LOAA AI
E LIKE me ka MAKEMAKE
NO KE
KUMUKUAI MAKEPONO LOA
PAPA PAPA PAPA!
Na Papa Huluhulu,
Na Papa Manoanoa,
Na Papa i kahila.
Na Papa Kepa.
Papa Hoie Keokeo,
Papa Hole Ulaula.
NA LAAU, NA LAAU
Na Kua,
Na Kaola,
Na Aaho,
Na Molina
Na Poapea,
Pine Huluhulu
Pine i kahiia
NA Papa a me na Laau Ulaula
Pili ulaula,
Pili Keokeo,
Pani Puka,
Pani Puka Aniani,
Ipuka Aniani,
Puka Olepelepe.
PENA O NA ANO A PAU
Hulu Pena mai ka Liilii a ke Nui,
Aila Pena,
Aila Hoomaloo,
Waniti, Pate.
NA LAKO O KELA A ME KEIA ANO
Na Ami Puka Hale.
Na Ami Puka Pa.
ANIANI!
Pepa Hale a me na Lihilihi
E LOAA NO MALAILA
PAAKAI HELU 1 O KAKAAKO me PUULOA
No ke Dala Kuike, e loaa no na mea a pau i hai ia ae la, no ke Kumukuai Emi loa. O na kauoha mai Hawaii a Niihau, e loaa aku no ia lakou, e hoeke kuke ia no ia me ka lawa pono. E kipa nui ilaila ike i ka oiaio. 905tf
NA HOOLAHA.
W.O SMITH,
LOIO: LOIO:
Helu 36 Alanui Kalepa, Honolulu.
W.R KAKELA,
He Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
He Luna Hooiaio Palapala.
CECIL BROWN.
Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
A he Agena no ka Hooiaio ana i na Palapala no ka Mokupuni o Oahu
Helu 8 Kaahumanu, Honolulu, H P A
ASA KAULIA,
LOIO A KOKUA MA KE KANAWAI
Ua makaukau au e lawelawe i na hihia a pau ma keia Oihana imua o na Aha a pau o ka mokupuni o Oahu. E loaa no au ma Koolaupoko, Heeia, a ma Honolulu i kekahiu wa E hooko ia na kauoha mai na wahi a pau o ka mokupuni me ka eleu a me Kahikiwawe.
Jno Lota Kaulukou,
LOIO A HE KOKUA.
ua makaukau oia e lawelawe i na hihia a pau o kela a me keia ano iloko o na Aha Hookolokolo a pau o keia Aupuni. Ua hiki no hoi ke hana i na palapala a pau e pili i ka Oihana Loio me ka eleu. E loaa no au ma Heeia Koolaupoko, a ma Honolulu nohoii Kekahi manawa.
901-tf
C.C COLEMAN,
Amara a he mea hana Mekina
Kapii Kapuai hao lio.
A ME KA
Hana ana Kaa Lio, etc,.
Hale Hana ma Alanui Alii,
E kokoke la i ke Alanui Papa
905tf
KALE KULIKA,
Luna Hooiaio
PALAPALA KUAI, MOLAKI,
A ME NA PALAPALA OIA ANO.
Luna Hooiaio Palapala Aelike mawaena o na Haku a me na Kauwa. Luna Haawi Palapala Mare.
Ma ke kihi o ke Alanui Moiwahine me Kaahumanu.
kulanakauhale o Honolulu, ko Hawaii Pae Aina
139-tf
Richard F Bickerton,
[Peketona]
Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
Keena hana Helu 23 Alanui Kalepa,
Elua puka ma o aku o ka hale kauka o Kauka Minuteole.
E hele ana oia imua o na Ahahookolokolo a pau o keia Aupuni ma na ano hihia a pau, in a paha ma Oahu nei, a ma na Mokupuni e ae.
Ua makaukau mau oia i ka hana ana i na Palapala pili kanawai o kela a me keia ano.
Ua hiki no hoi iaia ke hoaie dala aku ma ka morakiana i na aina ma ka ukupanee haahaa loa.
E hanaia na hana me ka hikiwawe a me ka uku haahaa.
George E Sherman,
MEA HANA NOHO LIO
A ME
Na Lako a pau o na Pono Hololio.
Ua maa kahiko oia iloko o keia hana, a ua kamaaina i ko Hawaii nei noho ana; he oluolu na auhau ana. E hele mai i ikemaka.
AIA KONA HALE NANA MA ALANUI KULA,
Ma me iho o ka Uwapo nui.
1076-6m
JAMES M. MONSARRAT,
[MAUNAKEA]
Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
Imua o na aha Hookolokolo a pau o keia Aupuni. E lawelawe ana no hoi ma na hana pili i ka hooponopono waiwai, me ka imi ana i na palapala Sila Aina, ka hana ana i na Palapala Kuai, Hoolimalima a me ka hoaie dala ana.
A HE LUNA HOOIAIO PALAPALA
Keena hana alanui Kalepa.
Jan 3 1880 944-1hy
Joseph E Wiseman,
LUNAHOOPONOPONO O NA WAIWAI PAA
A ME
Luna Imi Hana
Helu 27 Alanui Kalepa, Honolulu
Luna Hoolimalima no na Rumi, na Hale, a me Luna Kuai me Hoolimalima o na Waiwai Paa ma na wahi a pau o ka Paemoku.Luna imi Hana no ka poe a pau i nele i ka hana ole ma na wahi a pau i makemakeia ma kekahi mokupuni o ka Paeaina.
N.B-Na Palapala Hoolimalima e hanaia me ka eleu; e ohiia na Bila Aie a me na hana e ae a pau e pili ana i na hana Oihana Kalepa me ke eleu a me ka pololei. O na Unuhiolelo a me na Mahelohelo ana, e hookeia me ka maikai. O na kauoha a me na kamailio ano maloko o na leta no kekahi o na hana maluna ae, e hookoia me ka eleu loa.
HAIOLELO A HON. A.F JUDD IMUA O NA HUI IMI PONO KARISTIANO O KAUAMAKAPILI ME KAWAIAHAO, A ME KEKAHI ANAINA NUI, I KA PO LA I O DEKEMABA, 1882, I HOOPANEEIA MAI KA LA KUOKOA MAI.
KUMUMANAO: NA KUIKAHI HAWAII A ME HOOKAHI MOKUNA MOOLELO HAWAII E PILI ANA, 1 HOOPOKOLEIA.
O ka huolelo Kuikahi ma ka olelo Hawaii ma kekahi ano he hoolaulea a ma ka wa kaua ole, he maluhia, aka, ma ke ano maa ua kapaia ka inoa Kuikahi, i na aelike i hanaia mawaena o na aupuni elua, a ma keia ano e kamailio ai au.
He mea akaka loa aole i hiki i ka poe no lakou kekahi hemahema ke hana i aelike. Aole i ae ke kanawai i ke kanaka pupule, i ke keiki oo ole, a me ka wahine mare ke hana i aelike. Pela no na aupuni. Ina aole i hookumuia ke aupuni a in a aole kanawai ma kekahi aina, aole hoi akaka ke poo o ka lahui, elike me kekahi mau paemoku o Maikonisia, alaila, aole e hana ana na aupuni nui i Kuikahi me lakou.
Ua akaka no ina i uhai kekahi aoao i ka aelike iloko o kekahi aupuni, hiki, ke hoopii poho i ka aoao i uhai imua o ka Aha Kanawai. Aka, in a he aupuni ka mea nana i uhai i ka aelike aupuni, oia hoi ke Kuikahi, imua kao Aha hea la e hoopii ai? Ma ke kanawai mawaena o na aupuni ua like ke ke kulana o na aupuni a pau, in a he nui, he waiwai, he ikaika, a ina paha he uuku a he nawaliwali. A in a ua like ke kulana o na aupuni, aole aupuni e ae maluna o laua e lilo ai i Aha Hookolokolo kahi i hookolokolo ai o laua.
Iloko o na Keneturia 15 a me 16 a kokoke ma ia manawa, o ka Pope o Roma i lawelawe i keia mana maluna o na aupuni kahi i paa ai ka hoomana Katolika i hoomana aupuni, aka ua pau kahiko ia mana.
I ka Aha la e hookolokolo ai na aupuni? Aole Aha. Aka in a he aupuni makaukau i ke kaua, unuhi oia i kana pahikaua, a hoomaka i ke kaua. Ua lehulehu loa na kaua iloko o ka moolelo o ka honua i hoomakaia i mea e hooko ai ka inaina o kekahi aupuni no ka uhai ana i na Kuikahi.
Ina he aupuni uuku a ikaika ole, pehea la e hooko ai ke Kuikahi? I ka wa kahiko aole no he hiki, aia wale no a kokua ia e kekahi mau aupuni makamaka. I keia manawa naauao a au Karistiano hoi ua ikeia ka hana ana o na aelike e waiho ke kumu hoopaapaa i ka hooholo maikai ana o kekahi aupuni kuokoa. Pela no ke Komisina Nui i hoolohe a hooholo i ka hoopaapaa mawaena o Amerika Huiupiua no ka poho i na moku Amerika e ka moku powa Sanandoa, a hooholoia e uku o Beretania i 15 miliona dala.
Nolaila ua akaka, mamuli wale no o ke ahonui a me ka manao maikai, a me ka manao nui o na aupuni i ko lakou inoa maikai ka mea e kaohi mau ai na aupuni i mea e uhai ole lakou i ka lakou Kuikahi i hanaia.
Ina e malama mau me ka maikai ke aupuni uuku i kona aoao o ke Kuikahi, alaila, o ka maka ʻ u o lilo auanei kona inoa maikai ka mea i alakai ke aupuni nui e malama i ke Kuikahi i hanaia me ke aupuni uuku.
Eia hou kekahi ano o ke Kuikahi; aole i hanaia me na Panalaau-me ke aupuni makua wale no. A eia hou, i na ua hanaia na Kuikahi me kekahi aupuni, a hookahuliia ke aupuni a hooano e ke ano o ke aupuni, mai ke ano aupuni Nohoalii a i Repubalika paha, aole ia mea e hoopau ai na Kuikahi.
Nana kakou ia Farani, ua elua a ekolu paha hookahuli ana o ke aupuni, iwaena o ka manawa mai ka wa i hooholoia ai ke Kuikahi me hawaii nei me aupuni e ae, aka, a hiki i keia la, oia mau no ka paa o na Kuikahi, aole i lilo i mea ole.
Ke hoomano kaki, ua make o Kamehameha I. i ka mahina o Mei la 8, 1819, a ua hiki mai na misionari Amerika mua ianei i ka la 30 o Maraki 18-20.
I ka M H 1823, holo aku o Kamehameha II i Beretania, a make ilaila, i ka la 24 o Iulai 1824, a hoi mai o Boki ma me ka pahukupapau i ka la 4 o Mei, 1825.
Ia manawa aia ke aupuni ia Kaahumanu, oia ke Kuhina Nui a Kahu Malama o Kaukeaouli, no ka mea he opiopio loa ia, a o Kalaimoku ke kaulahao o ae aupuni Hawaii kona kokolua.
Ua hiki mua mai o Richard Charlton i ka la 16 e Aperila 1825, oia ke Kanikela Beretania, a oia ke Kanikela mua loa i hiki i Hawaii nei mai na aina e mai. Malia paha ua makemake o Kamehameha II i Kanikela maanei a olelo oia pela oiai oia ma Enelani.
Ia manawa hoomaka mai na pilikia me na moku o na aina e. I ka M H 1823, he 40 a hiki i ke 60 moku Okohola i kipa i Hawaii nei.
Ua manao o Kaahumanu he mea pono ke hoolilo aku i na kanawai o ke Akua i mau kanawai no ka aina. Nui loa ka huhu o na kapena moku no ka ae ole ana o na ʻ Lii i ka hele nui ana o na wahine i na moku e noho me na luina. Loaa ka haunaele nui ma Lahaina no ia kumu.
Hana ino no na kapena moku a i kekahi manawa kokua no na moku manuwa i keia hana ino. Hookahi manuwa Amerika iloko o ia hana , o Dolphin ka inoa.
O ke Kanikela Beretania, he kanaka huhu koke oia, a imi mau oia i mea e hoohihia ai na ʻ Lii a me na Misionari a keaeka i na hana maikai a kue mau ia lakou.
Ia manawa, aole he mau kanawai i hooholo maoli ia, o ka olelo a Kaahumanu a me Kalaimoku oia na kanawai.
I ka mahina o Okatoba 1826, hiki mai ka moku manuwa Peacock malalo o Komoda This. Ap. C Jones. Ua hele mai o Cap Jones ianei e hooponopono i ka hana a kela manuwa Dolphin, no ka mea ua hoopii na Misionari i ke aupuni Amerika no ka hana ino o ia kapena.
He kanaka maikai a hooponopono o jones a kokua oia i na ʻ Lii ma ka hooponopno ana o ko lakou aie me na kapena kapena moku a me na haole kalepa, me ka laau ala, iliahi i hookaa ai. Loaa i na Missonari ka manaolana ma ona la.
Ae aku o Kaahumanu i ka hana ana i Kuikahi me ia kapena Jones ma ka aoao o Amerika Huipuia, a ua kakau inoa ia i ka la 23 o Dekemaba 1823. Oia ke Kuikahi mua loa i hanaia e ke aupuni Hawaii.
He 7 pauku o keia Kuikahi, a ma ka pauku 5, ua ae ia na haole , Amerika i ka noho ana ma Hawaii nei a lawelawa i ka hana a e hoopii i ko lakou aie imua o na Aha Hookolokolo Hawaii, a ua kakua inoa ia e Kaahumanu, Kalaimoku, Boki, Hoapili, a me Lilia Namehana.
Me he mea la mai keia manawa aku ua ae ia o Hawaii e komo iloko o ka ohana o na aupuni o ka honua. He mea kamahao keia a he mea hauoli i na mamo Amerika. Eono wale no M H mai ke komo ana mai o ka Euanelio o Iesu Kristo i Hawaii nei a hanaia he Kuikahi me ke aupuni nana mai na Elele o ke Kea, ka poe i lawe mai ia Euanelio.
Ua hoolimalimaia keia moku e kekahi kanaka Amerika e holo mai i Hawaii nei me kona ukana kalepa. Nui mai la ka hihia. Lele iuka na kahuna. Nui ka pioloke iwaena o ka lahui. Kauoha o Kekuanaoa ia Mua e hoi i ka moku, a olelo i ke kapena e lawe ia laua iluna o ka moku. Hoole ke kapena me ka i ana mai aole on a mana e hana pela. Olelo o Kekuanaoa i ka on a o ka moku e hoihoi ia laua ma ka moku. Hoole oia, in a aole laua ponoi i ae e hele a olelo hou mai aole iaia ka mana, no ka mea ua lilo kona moku i ka hoolimalima ia, a olelo oia i na i kau ia keia poe maluna o kona moku me ka lima ikaika alaila, haalele oia i kona moku, a na kona aupuni e koi i kona poho.
I ka la 19 o Aperila, palapala o Keauanaoa penei: "Eia ko ʻ u mea i hai aku ai i na Palani: Eia ko ʻ u manao ia olua ka poe i kipaku mua ia mai keia pae aina aku, ua papa ia ko olua hele ana mai e ko makou alii, a oia ke kumu o ko ʻ u hai ana ia olua, i na i manao olua e noho loa maanei a pane mai olua aole, e noho maua maanei i mau la wale no a loaa ka moku e holo ai. Pane au, in a loaa ka moku holo koke; nolaila eia ka ʻ u olelo ia olua, ma keia manawa aku hoomakaukau olua no ka holo maluna o ka moku a olua i holo mai ai, a makaukau ka moku, e holo olua me ke kali ole.
Na Kekuanaoa."
Ia manawa aia o Kanikeaouli me Kinau i Maui no ka hoolewa ana ia Nahienaena. Hoouna o Kekuanaoa i palapala i ka Moi. A i ka la 29 o Aperila kukala ia ka Olelo Kuahana a ka Moi i kakauia ma Lahaina no ke kipaku ana i na kahuna a e kauoha ana ia laua e kau iluna o ka moku Clementine. Holo mai o Kinau e hooko i keia kauoha. Hoole ikaika loa na kahuna aole laua i hele.
Ua makaukau ka moku no ka holo i ka la 20 o Mei, a elua la mamua ae hele ka Elele o ke Aupuni a hai ia laua i ke kauoha. Hoololohi no laua, aka ua pau ke ahonui, a ma ka hora 3 P M olelo na makai i na kahuna e hele ano, a ukaliia laua i ka uapo.
I ke kau ana i ka moku kuu iho la ka on a o ka moku i ka have Pelekane ilalo a laweia ka have i ke Kanikela Pelekane a nana no i puhi i ke ahi o lilo auanei ka have, wahi ana, i ka hoohae ia e kanaka! Kakau ka on a i palapala hoohalahala no keia kaili ana i kona moku, wahi ana, a koi oia i $50,000 poho.
Nui na hoopaapaa o na nupepa oia mau la no ia mea. I ka la 7 o Iulai ku mai ka manuwa Pelekane Sulphur a kauoha ke kapena e hookuu ia kekahi o na kahuna o Short kona inoa, he haole Pelekane ia. Makemake o Kinau e ninaninau mua oia i keia hihia. Olelo oia e hahai no oia i ka olelo o ke Kanikela. ma ka la 10 o Iulai ku mai he manuwa Farani nui o Venus ka inoa, a kokua oia i ke kapena o ka manuwa Pelekane e hookuu kokeia na kahuna.
Aole i ae o Kinau, nolaila hoounaia na koa manuwa i ka moku kahi a laua e noho ana, a mailaila aku ukaliia na kahuna a lele iuka a hoihoi ia laua i ko laua hale. Huki hou ia ka hae Pelekane iluna o ua moku nei a hoounaia i Lahaina no ka Moi. Ku mai ka Moi Kamehameha III i Honolulu i ka la 25 o Iulai, a i kekahi la ae halawai na kapena manuwa elua a me ke Kanikela Pelekane me ka Moi a me kona Kuhina Nui a hoomakaia ka hoopaapaa. Mahope o ka paio ikaika ana a pau na hora ewalu no ia hana ana, ua ae like ia e noho na kahuna a loaa ka moku kupono e lawe ia laua i ka aina e, a oiai laua e noho ana maanei aole laua e haiolelo. Hoopaa na kapena ia laua iho no ka hooko ana ia ae ana.
Ae aku o Kamehameha III in a e hoole ana oia aole e noho ma Hawaii nei kekahi o na haole Pelekane e hookolokolo ana ia mea a mamuli o na kumu kupono wale no e hoole ana oia i ka noho ana o na haole maanei
Iloko o keia mau la, oia hoi ma ka la 24 o Iulai 1837, kakauinoa ia ka olelo aelike ano kuikahi me ke Aupuni o Farani. he pokole loa keia aelike,a malaila ua ae ia na haole Farani e hele mai e noho maanei a holo aku e like me na makaainana o na Aupuni e ae i manao nui ia. O ka inoa o keia kapena Farani oia o Du Petit Thuars. Ma ia la no holo na manuwa elua me ke kipu ole i ka have Hawaii. Haalele ke kahuna Kakolike o Short ka inoa ia Honolulu i ka la 30 o Okatoba, a ekolu la mahope iho ku mai kekahi moku me kakahi i kumu Kakolika hou. Paakiki na ʻ lii i ka hoole ana aole e noho maanei, a ma ka la 23 o Novemaba holo no laua, a koe wale no kela kahuna Katolike Pelekane Walsh, aka aole oia e lawelawe i ka pule hoomana Roma. Ma ka la 18 o Dekemaba 1837 hoolaha o Kamehameha III i kanawai oolea loa aole e ae ia kekahi kahuna Pope e noho i Hawaii, aole hoi e ae ia kekahi mea e ae ia i ka hoomana Pope ma Hawaii nei, no ka mea, aole oia i makemake i elua hoomana.
Iloko oia mau makahiki, he nui no na kanaka Hawaii i hoopaahaoia no ko lakou apo ana i ka hoomana Roma.
Pinepine no ka ao ana o na Misionari Amerika i ka Moi a me na ʻ lii no ka pono ole o keia mau hana o lakou; a ma ka la 17 o Iune 1837 hoopuka o Kamehameha III ma Lahaina i ke kauoha, aole e hoopai hou i akeia poe, aka, mamua ae o ka laha pono ana o keia kanawai, he 60 poe i kauoia mai Waialae a i Honolulu no ko lakou lilo ana i haumana no ka manaoio o Roma. Kahaha paha kakou no ia hana ana, aka e hoomanaoa, aole he iwakalua makahiki lakou mai ka wa pouli mai, a aole hoi i ike ke lii i ka pono a me ke kaulike, o ka hookuu lanaika i kela a me keia e hoomana i ke Akua e like me kona lunaikehala i alakai iaia. Mailoko ae o na kaua a me na hailuku a me na hana mainoino loa i puka pono ai keia pono Kivila ma na aina e. Haalele na makua Piligrima i Pelekane i 1620, a holo i Amerika no keia kumu no, no ka loaa ole ia lakou ka mana e hoomana akea i ke Akua ma ke ano ku i ko lakou makemake. I keia la ke papa nei ke Aupuni o Auseturia i na poa kahuna Hoolepope aole lakou e malama anaina haipule akea ma ia Aupuni.
Ina paha ua hookaalua i ake kakauinoa ana o ke Kuikahi, a i elua la mahope mai, alaila,, he makama Karistimaka makamae loa keia ia oe e Hawaii mai kou makamaka nui mai ma kela aoao o ka moana Pakipika I ka la 2 o Maraki 1827 make o Kalanimoku, a kaa ka hana Aupuni ia Kaahumanu a ia Boki ke Kiaaina o Oahu.
Ua hookaulanaia ka M H 1827 no ke ku ana mai o kekahi moku me na kahuna Kakolika maluna. He haole Farani kekahi i holo pu i Pelekane mai Hawaii aku me Kamehameha II,a nana no i paipai a imi i poe kahuna Kakolika e hele i Hawaii a e hoolaha i kela hoomana ilaila. Hiki mai ekolu o lakou ia nei. Aole makemake o na ʻ lii i keia hoomana hou, manao lakou he like loa ko lakou hoomana me ka hoomana kii o ke au kahiko o Hawaii. Kipakuia lakou, aole nae i hele. Loaa no ia lakou kekahi mau haumana, aka, o ka hapanui o na kanaka, hahai no lakou i ko Kaahumanu alakai ana a huli nui lakou i ka hoomana Karistiano o na Misionari Amerika. Hoopai o Kaahumanu i na kanaka i huli i ka hoomana Farani. Ao aku o Binamu iaia no ia mea a olelo aku aole kanawai no ka hoopai ana o ia poe. Pane mai o Kaahumanu. "He kanawai no ke kanawai o ka m h 1819 no ka hoomana kii, i ka noa ana o na kapu. I ka M H 1829 hoomaka uuku o Kauikeaouli i ka lawelawe ana i ka hana Aupuni. Aneane he 16 on a makahiki ia manawa. Ma ka la 3 o Iulai, ua hoolaaia ka halepule pili ma Kawaiahao i kukuluia ma ke kauoha o ke Aupuni. He 169 kap kona loa, a he 61 kap kona laula. Ilaila na ʻ lii e akoakoa ai a me na kanaka he 4000; ku mai o Kauikeaouli a kuklaa mai: "Ua hana au i keia hale a ke haawi aku nei au ia i ke Akua, a ke makemake nei au e malama ko ʻ u mau makaainana i ko ke Akua kanawa, a e ao ia ma kona Buke Hemolele,." Pii ikaika ia manawa ka naauao a me ka manaoio Karistiano. ma ka la 7 o Okatoba, hoolaha ke lii a me na lii kiekie i kanawai e papa ana i ka pepehi kanaka, aihue, moekolohe, kuai rama, wawahi ana i ka maluhia o ka la Sabati, me ka pili waiwai , a olelo oia e hoko ana keia kanawai maluna o na kanaka Hawaii a me na haole pu kekahi. O na haole hana hewa huhu lakou no keia, a ohumu lakou a olelo aku e hoopii ana i ko lakou mau kanawai i ko lakou hana lealea, a na keia mau hana kue i ka pono, ua kaulana ke kanikela Pelekane Charlton. Maanei aole e hiki ia ʻ u ke olelo no ka haiki o ka manawa i ka moolelo o Boki a me kona kue ana ia Kaahumanu; a me kona holo ana Kahiki ma ka imi waiwai a nalowale loa.
I ka pau ana o na M.H 16 mai ka wa i hiki mua mai ai na Misionari, he 900 mau kula i kukulu ia ma keia Aupuni,a he 44,895 ka nui o na haumana i ao ia, mai na poe elemakule a oo a hiki i na kamalii.
Holo no ka naauao, no ka mea, ikaika na Lii ma ke alakai ana, a he ahahui makee alii keia!
Kaapuni o Kaahumanu me Kauikeaouli i na mokupuni i ka M H 1830, no ka hoonaauao ana i ka lahui, a lilo ka hooponopono ana o ke Aupuni ma Oahu ia Liliha, a hoomaka hou mai ka haunaele, ka inu rama a me ka moekolohe. Kokua kekahi poe haole ia Liliha, a mai lilo ke Aupuni iaia, aka, mamuli o ka ikaika a me ka naauao o Kuakini, lanakila hou o Kaahumanu a me ka pono maluna o ka hewa. Hooholo aku o Kaahumanu no ke kipaku ana i na kumu kakolika, no ka mea ua hahai kekahi o keia poe ia Liliha ma.
Kauoha ia lakou e hele a hala na mahina ekolu, aole lakou i hoolohe.
Mahope nae, ka la 24 o Dec. 1831 kipaku ia lakou a hele Kaleponi maluna o kekahi moku a Kaahumanu i hoomakaukau ia no ia hana. O Waverly ka inoa, a o Sumner ka makuakne o Keolaloa ma ke kapena, a he $1,000 ka lilo no ka hoolimalima ana oia moku.
Make nae o Kaahumanu i ka la 5 o Iune 1832, a pio ka malamalama nui o Hawaii. Ina e kukulu hou ana na kia hoomanao, ma Hawaii nei, pono ke kukulu i kia hoomanao no Kaahumanu ke Lii pono. I ka M H 1833 lawe pau loa kamehameha III i ka hana Aupuni a lilo ia Kinau ka noho ana Kuhina Nui. Opiopio no o Kauikeaouli, a hoomaka ikaika mai na haole puni lealea, me na hoowalwale akamai e aihue aku i kona manao a me kona aloha mai ka pono mua ana i apo ai, a e hele oia i ka haunaele lealea me lakou. Pimi no ke lii manao palupalu. O ka haunaele o Kaomi keia! Hoomaka hou ke puhi rama, lilo ka lehulehu i ka huia, ka inu rama, moekolohe a me na hana pegana,a aneane e pio ka pono. Hooikaika nui ka poe puni lealea ia Kauikeaouli e hoopau ia Kinau a hoonoho ia Liliha.
Hele ka Moi mawaho o ka kulanakauhale, a ilaila oia kahi i haunaele ai me ke Kanikela Pelekane, a me ka poe oia ano he lehulehu. Hoopau ka Moi i na Kanawai a pau, koe wale no ke kanawai no ka pepehi kanaka, aihue a me ka moekolohe, a o ke kanawai no ia hewa hope, ua lilo i mea i ole, a olelo ka Moi, oia wale no ka mea nana e kau na kanawai aole o na Lii pu. Noho o Kinau i ka Papu me ka makau a me ke kaumaha. I kekahi la hele mai oia ia Kauka a olelo aku, ua pau kona manaolana, a ua nui kona kaumaha a me kona hilahila no keia mau hana, a ua nonoi aku oia ia Kauka wahine e hookipa iaia a me kona ohana. Paipai aku o Kauka ma iaia. "E hele oe i ka Moi, a nonoi aku e haawi mai ia oe i kou mana a i kau oihana. "Ae, oia a hele laua me Nahienaena i ka Moi oiai oia i puniia me na hoa haunaele. Nui ko lakou hauoli no ka mea, ke manao nei lakou e hoole ana ka Moi ia Kinau, a e hoonoho ana ia Liliha.Haka na maka a pau i ke lii opiopio. Kau hou ka Uhane maikai maluna o Kauikeaouli.
Noi oia ia Kinau a hoopaa iaia i Kuhina; mahikiia na daimonio ino, a hoomaka hou ka lankila o ka pono.
Kahaha no punahele o ka Moi. Hoohalahala lakou iaia. Eia kana pane:
"Ikaika loa ke Aupuni o ke Akua."
I ka hanau ana o Kinau i keikikane ma ka la 9 o Deberuari 1834, kakau o Kauikeouli i keia mau huaolelo ma kekahi apana pepa liilii. "Na ʻ u keia keiki", a hookomo iho la oia i ua apana pepa nei ma ka aho o ka hale pili kahi a Kinau e moe naa me ke keiki.
Loaa no iaia he hooilina no ka nohoalii, a oia no keia Alexander Liholiho, a pau ka mokuahana a me ke kuee mawaena on a a me kinau, a paa no kona kulana a hiki i kona make ana i ka M H 1839 sept 30.
I ka makahiki 1835, hiki hou kekahi kahuna Kakolika i Hawaii nei, he haole Pelekane ia. A lohe na lii i kona ano kahunapule Pope, kauoha lakou iaia e hele. Nonoi oia e ae ia mai oia e noho a ku mai kekahi manuwa Pelekane malalo o Haku Ed. Russell; a ae ia no. Ia mau la ku mai kekahi manuwa Farani o Banite ka inoa, a hooikaika ke kapena a me ke Kanikela Pelekane e ae mai ka Moi a noho mai keia kahuna Katolika. Ae mai no ka Moi e noho, ke lawelawe ole nae oia i kona hoomana maanei. I ka la 23 o Okatoba, ku mai ka manuwa Pelekane o Acton malalo o Kapena Russell i oleloia maluna i lohe mua ia e hiki mai ana. Kokua ikaika keia kapena Russell i ka aoao o ke kahuna Kakolika. Noonoo keia kapena me Charlton no ka pono o ka hana ana i Kuikahi, kauoha laua i ka Moi e hana, no ka mea, ua hanaia ke Kuikahi me Amerika i ka M H 1826.
Kakauia na olelo; Kuhikuhi ke kapena manuwa i ka manawa e kakauinoaia ai; a olelo ke kapena, i na aole i kakauinoa ia, alaila, hoomaka mai na pukuniahi o ka manuwa i ke kipu ana me na poka i keia kulanakauhale.
Kakauinoaia keia Kuikahi; eia nae, aole i ae ka Moi e hookomo iloko o keia Kuikahi i na huaolelo e haawi ana i na haole Pelekane i ka mana o ke kuai ana i na aina ma Hawaii nei. Ua ae no nae ke Aupuni Hawaii ia lakou e kuai aku i ka aina mahope wale o ka apono ana mai o ka Moi i kela a me keia kuai ana; a ua ae ia ma keia Kuikahi i na haole Pelekane e noho maanei oiai lakou e malama ana i na kanawai Hawaii. Hauoli loa ka poe e kokua ana i ka hoomana Roma i keia Kuikahi, a noonoo lakou o ka manawa kupono paha keia no ka hookomo hou ana mai a na kumu Kakolika hou a nui, no ka mea, ua loaa ke Kuikahi e ae ana i ke komo ana mai o na haole Pelekane, aka, ua papa ia me ke kanawai o Hawaii ke komo ana iloko o Hawaii o na kumu Kakolika, a ua ike lakou ia kanawai.
I ka la 17 o Aperila 1827, ku mai ka moku kialua Clementine me ka have Pelekane, aka, e kona ona he haole Farani. Aia iluna olaila na kumu Kakolika elua i kipakuia e Kaahumanu i ka makahiki 1832.
Ke hevee nei kakou i ka makahiki 1838, ka makahiki kaulana no ka huliamahi nui o na kanaka Hawaii ia Iesu Karisto. Oleloia iloko o ke anaina mau o ka halepule o Waiawa, Ewa, he 4000 ka heluna; ma Kawaihao, he 3000 a 4000; ma Kaumakapili, he 2500. Ma Wailuku, he 1800, ma Wai