Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 10, 10 March 1883 — PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882. [ARTICLE]

PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882.

Mahele 111. Ua koho ia na lala, na luna ka Peresidena. Rev. T. Koana ka Peresidena, Kauka Kulika Ke kakau Leta, Mika Holo ka Puuku. A ua hooholoia, e hana ia na hana a pau no na halawai makahiki mai ia makahiki mai ma ka olelo Hawaii. Ua hoi aku o Kauka Ancsona ma i Bosetona me ka lanakila. Ua ko kona makemake. Eia nae kona kaumaha nui, kona ike | maka ole ana i ka Moi ia Alekanedero Kamehameha IV. Ua haalele oia ika aoao Misiona Amerika, nana oia i hoonaauao, me kona lahui, a ua huli oia mamuli oka Hoomana Episekopa, oia hoi ka Hoomana Bihopa ma ka olelo Hawaii. Ua hoounaia mai Enelani mai ka Hihopa muao Kauka Stayley mekona mau Kahuna, a hiki i Honolulu ma Okatoba, 1862 a hoomaka i ka oihana Bihopa. He oihana okoa no. Aohe launa me ka oihana Misionari Amerika. Aohe ae ka oihana e hui pu oia me kona mau kahuna me na Misionari Amerika ma ka halawai haipnle. Hoao na Misionari e hoohui, aole nae i hiki. A pela no a hiki i keia wa, aa le hui e pule pu. Eha Hoomana. Ekolu Hoomana i kue i ka oihana Misionari Amerika. Ma ko u mau kihapai no ke kaapuni ana o ka Bihopa ine kona mau kahuna, e hoohuli ana i na kanaka Hawaii, i na hoahanau Hawaii mamuli o keia oihana hou, e like me na Kahuna Poj>e, me na kahuna Moremona. Aka, no ke ano like me ko ka Pope, aole huli nui na kanaka Hawaii maniuii o keia hoomana. Aole paha he 10 haumana Bihopa ma ko'u kihapai Ma ia halawai o ka Aha Euanelioma lune iS6$, Ua hooholo ia, e hoonui ia na kahuna HawaiL Mahope iho o ia halawai, hoomaka na Aha Euanelio o na mokupuni e hooko ia hooholo ana. Maia halawai Misionari ma lune, 63, hookahi m-ale no kahuna Hawaii 0 M. Kuaea. Ma ia halawai nta lune 1864, eono kahuna HawaiL No Oahu me Molo*kai lakou. Ma Hawaii ka mokpuni nui kahi i ao mua ia ai ka Olelo a ke Akua, aohe kahuna Hawaii hookahi mai 1820 a hiki i 1863. Nui no na haiolelo, aole nae i hoohana ia lakou, aole hookahl He kula kahuna ka'u ma Waimea. No Kohala Hema, a no Hamakua na haumana. Hele mai no, a pau ke kula, hoi aku. Noho paa kekahi ma Waimea. A hele au i ke kaapuni ana, aia ko'u hope iaia ka haiolelo ana ma na Sabati Ma kekahi hora kula kahuna, loohia oia i ka mai luai koko, a make koke, Timoteo Nalanipo kona inoa. Pinepine ko maua kaapuni pu ana. Oiaka | haiolelo hoalohaloha imua o Kauka Ane|sona, me ka mahalo nui ia e Anesona ; mahope 0 kuu mahele ana ma ka olelo Hawm Pohala mai au mai t kuu mai loihi lana, a kaapuni hou no au» ma ka lio ka hapanui Ua hana, eiike me ka haina mau ma kuu mau kaapuni ana. Maiama i na ahaaina a ka Haku, me ka hoike ana i na kula ma na ekalesia he tt k koe o Waimanu- Maikainahana. Ikaika na ekalesia i na hana ekalesia. Nui na dala kokua.

Hoi mai au me ka piha i ka hauoli j roe ka hoomaikai aku i ka Haku no kona lokomaikai mai Me ka eha no nae keia kaapuni ana? Ma Sepatemaba ia. Ua hookuu ia ka maiia keiki Alape, | e hele i Amen'ka 1 ke Kola Noi, i ma-! huahua kona naauao. Oka pau no ia 0 ka maua ike ana iaia. Na hana hope o ka mak. 1863, he hoike hui o na kuia aupuni me na kula Sabati o Kohala Hema me Hamakua ma Waimea, me ka hoike i na kumu, me ka haiawai kumu, na halawai apana 1 Waimea. Ka haiolelo no ka make koke ana o Kamehameha IV. ka hoolaha ana i na ekalesia he 13, i ka manawa e hoi hou ai au me lakoa Ka hooiaha keia i hooko ole ia a hiki i keia la. Ua hoomauia kuu eha, he eha keakea i kuu hele ana i kahi loihi ma ka wawae, ma ka lio, ma ke kaa, mai laila mai no. Ame ia eha no kuu kakau ana i keia paiapaia hoike no na ! makahiki he 50. He eha nae i hiki ai |ma ka hoomanawanui me ke e hoomau au i ka'u mau hana a pau, koe ke kaapuni ana. Ua hana nae me ka manao, ka la hope paha keia o ka'u hana ana ma keia ao. Mahele IV. Ka wa hoohaunaele, oia ka wa niai lan. 1864 a lune 1882. lan. 1864. Ka halawai o ka Aha Luna ekalesia ma Waimea. Oia hoi ka hui ana ona luna ona eka]esia he 13 me ko lakou mau elele, e heluhelu i na palapala hoike kihapai, e heluhehi i na kumumanao, e imi pu i na mea e pono ai na ekalesia he 13, me nakula SabatL Nui na hana ma ia halawai.

Ma ka la io o lan. ka pau ana o ko na eka!esia hanai ola ana i na Misionari. Oko lakou hanai kahuna ma iaho[)e mai, no na kahunapule Hawaii ia. Mai lan. 64, mau no ka'u kula kajiuna, elike me mamua. Hele maino kekahi mau haiolelo ona ekalesia he 13 e kula pu, e kuka pu, e hooponopono i na hana ekalesia, na kula Sabati. A pela no na kumu kula. Mau no na halawai hapaha, me na halawai makahiki. Ma Maraki, 64 ka hoomaka ana o ke kula haole malalo o E. W. Laiana. Na na makua e uku ike kumu. Mai laila mai no i ao ia'i na keiki 0 Waimea, a no kahi e kekahi a hiki i keia la, malalo o E. W. Laiana, Laiana wahine, Paidelia Laiana, me kekahi mau kumu e ae, me ka hoomauia nae keaoana ma ka olelo Hawaii kekahi. Ma Augate 1864, ka hookahuliia ana 0 ke Kumukanawai oKamehamehalll 1 haawi mai ai maka mak 1852, a haawi mai Kamehameha V. i Kumukanawai hou i pani hakahaka no kela. He wa ane haunaele nui ia. Aka, ua hoomauia ka maluhia. Ma Okatoba 1864, mamulio kuu kahea ana, ua hui mai na Misionari me na Elele o Kona a o Kohala ma Waimea me Kauka Kulika ke Kakau Leta 0 ka Papa Hawaii, me kekahi poe e ae 1 manaoia e lilo i mau kahunapule. Ua kukuluia ka Aha ma ka inoa o ka Aha Euanelio o Hawaii Komohana. Ma ia Aha, ua ninaninau ia ka poe i manaoia e lilo i poe kahunapule. A ua >vae ia 7. Aua hooholoia e hookahuna ia 6, a laikini ia hookahi. A ma ia halawai no, ua hookahunaia Adamu Pali, a hookohu ia oia maluna o ka ekalesia euanelio o Kohala Hema.

Ua kahea ia ekalesia i kahu nona. A maanei hoi kekahi poe hoahanau 0 laila e nana i ka hana, a e hoolohe i na kauoha. Ke kahunapule Hawaii mua keia me ke kahu ekalesia Ha\vaii mua ma ka mokupuni o Hawaii. He haumana ia no ke Kula Hanai o Hilo, a no*Lahainaluna a no ka'u kula kahuna. A o Setepano Kukahekahe i hookahunaia a lilo i kahu no ka ekalcsia Euanelio o Hamakua Koniohana. He hamana ia no ka'u mau kula, kula kumu, kula kahuna. Aole oia i hele i kekahi kula e. A. S. Kamelamela, he haumana no ka'u kula kahuna, oia ka i laikiniia e haiolelo. Ma ia Aha, ua hookaawale a hoohui ia ko'u mau ekalesia he 13, penei. Waimanu, Waipio, e hoohui ia i hookahi ekalesia, ma ka inoa Hamakua Komohana. Eleio, Kapulena, Kawela, e hoohui i hookahi ekalesia ma ka inoa o Hamakua Waena. Honokaa, Paauhau, Maunahoano, Kaala, e hoohui ia i hookahi ekalesia ma ka inoa o Hamakua Hikina. Puako, Kawaihae, Makela, Kahalaea, e hoohui ma ka inoa o Kohala Hema. A o Waimea. Elima ekalesia o Setejjano Kukahekahe ke kahu o ka mua, A. Pali ke kahu no ka ha, ke kahu no ka'lima. A o ka lua me ke kolu, oia hoi Hamakua Waena me Hamakua Hikina, malalo laua o P. Kaaekuahiwi, me S. Kamelamela na haiolelo. • j Mahope iho, ua hookohuia o S. Ka-! melamela maluna o ka ekalesia o Ha-1 makua Hikina. A o Bikanele ka i ho-1 okohuia maluna o ka ekalesia o Hama- i kua Waena. Owau ke kahu o ka ekalesia makua, ke mau nei ko'u noho kahu ana. Mahope iho o na hana ma ia aha ma Okatoba 64. Ua hoomauia ka hui makahiki ana 0 na kahu, na haiolelo na luna o keia ekalesia ma Waimea, a e like me na hana mamua. He mau halawai hapaiua makahifi kekahi nianawa. Aka, ma ka makahiki heala 1 hooj>auia ia mau halawai? Ua nalowale ia'u. Ma ka mak 1865. Ua hookahuli ia ka oihana Kula mua, a ua hooponopono houia. ,Ua kohoia o Aberahama Fomander ke Kahu Kula nui. | Ma ia hooponopono ana, ua haule na Misionari mawaho o ka oihana kula. Ua hoopauia na puuku waiwai kub Misionarl Ua hookapuia ke ano pule mua ma na kula, hookahi wale no pule i aeia, oia ka pule a ka Haku. "E ko makou Makua iloko o ka lani, &c. n Ua hoof«uiia ka uku o na kumu, oia ka palena malala Owau ka puuku dala kula mamua no Kohala Hema, a no Hamakua mai ka mua, a i ka mak. 1865. Ma ia mak. haule au. He mau puuku kanaka Hawaii ke poni Ua kaawale ko Hamakuapuuku. Ua kaawale ko Kohala Hema puuku. Ka inoa ua hoomama ia ka'u hana ma na kula aupuni! Aole ka! I ka imi|wa o na puuku

I Hawaii, ina hot>e, aole aekdkahi e lik> i hope no ka puuku o Kohala Hema, ! ke waiho ole īa ke dala kala iioko o ka lima oka hope mamua, a iioko o ka | Uma o ka Misionin maliope 3ta Mama iki au no kekahi mau makahi|ki ekolu me ka ha$XL Aole ia'u ka ma* | iama ana i ka waiwai kaia, me ka uku ana i na kuma i Ma lan_ iB4o, hoihoi ia mai ke dala kula ia'u ka maiama. 1 ka Lunakuh Hawaii ka uku ana ina kumu. la'u ke kikoo ana i ga Hala, Pela ka hana ana a pohihihi ia hana. N'olaila, ma lanuan koho ka Papa Hoonaauao ia'u, owau ka Lunakula, onrai; ka puuku waiwai kula. A ke mau nei no ia mau hana ia'u a hiki i keia la. Pela no na hana kula a pau, ua. like ka'u mau hana kula mahope o keia hooponopono hou ana» me ka'u mau haumana. Like pu na hoike, na ku-: mu, ke kuka pu ana me na kumu. j Ma ka mak. 1868, na olai nui me na pele pu. Nui loa ka poino, ma Hilo> | Puna, Kau, Kona. He wahi poino iki ma Waūmea. | Akahi no a ike ia ana o na pohaku, me ka hoolei īa o ka wai ma-; waho o na kahawaL | Aole nae i aia na kanaka a mihi i ko lakou hewa a holo i pakele i ke ahi o Gehena. Nui ioa ka hana rama, ona rama, hoohaunaele po ma Waimea. Makau ole kanaka i ko ke Akua hoopai ana. Hui pu ka Lunakanawai me na makai ma keia hana. Ma ka loaa ana oka Lunakanawai hou o Pakana, malaila ka pau ana o keia haunaele rama, a maluhia hou ka aina. Ma keia makahiki hoi ke ala ana o ka hoomana hou, ka hoomana Kaona, a iilo ia i mea alakai hewa i na kanaka. He ano hoomana kii keia. Aole paha ia i hiki i Waimea nel Ma Kona paha kona laha ana. Ilaila ka haunaele nui Ma ka mak. 1869, ka make ana o Binamu ma Amerika, 80 na makahiki ona. E manao ana oia e hele'maii Hawaii nei no ka makahiki luhile ma Honolulu lune 1870. Aka, ua make e. Make ka Haku Mele Hawaii mua, me kekahi ona Misionari mua. Make e hoi o Mi Kakina, ko Binamu hoa holo pu mai. Aole i loaa ka Misionari lubile. Ma ka mak. 1870, na hana ma Waimea e pili ana i ka luhile Misionari. Ua piha na makahiki he 50 oka noho ana o na Misicnari ma Hawaii nei. Oia hoi mai Maraki 1820 a Maraki 1870.

Ma Kawaihae ke ku mua ana mai o ka moku Misionari mua. A, hele mai na Misionari iuka, a hai mua ia lehova ke Akua-oiaio, a o lesu ke Kalahala e ola 'i. A lohe o Kawaihae me Waimea i ka nuhon maikal Ua hele mai o Kauka Kalaka ke Kakauolelo o ka Papa Misionari ma Bosetona, i Honolulu e kokua ma na hana luhile malaila ma ia lune. Aole i pau.