Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXI, Number 52, 24 December 1892 — Ka Moolelo Pololei o ka Hookumu ana i ka Luakini o Kawaiahao i ka 1837. [ARTICLE]

Ka Moolelo Pololei o ka Hookumu ana i ka Luakini o Kawaiahao i ka 1837.

Ua k;i manaoo ka Moi, Ksuikea= uli Kauiehanah i lil, Ke Alii Nui o ko llawaii Pēeaina, e haawi

manawalea i kona noenoo nui ooalalo o kekahi hāawim maikai i kanu ia iloko o kona naau T ame ka malamalima o ka Euaneiio maikii t> le>n Kri-t.> o k\ pon-» Kri"tian"> oia E «.»: \ i aifc«, u i kahua piia hoi T i vr2!«i e kukulu ai i Luakini a i HaU'puie no lehova Kona Akua oiaio. Oiai, u.a konio mai ka pono Kristi:ino ina Hawaii nei, i ka mak&hiki IS2O, i hiwe i.i mai e na makua Juisionari ui li Amer;ka mai, a ua huii nu! iki kauaka ma k-.i jk>uo, a me na Alii nui oka aina. Keopuolani keia ke Aiiiwahine a Kainehanieha I, nana mai na keiki o Liho* iiho a me Kauikeaouli, oia ka hiapo ma ka hanau hou ana iioko o Kristo, iwaena o na aiii ka Moi Kuu eliameha i II, Kaahumanu, Iva» piolani, Kinau, Paki ma, Kekuansioa ma, Kapaakea ma, Kanaina iii \ na alii maialo iho; a ua pumehana ke nioha o na alii o Hawaii

me na kumu misionari, ma na hana a pau a ka Ilaku le«u Kristo, a ua hf;!o mua loa hoi ka naauao a me ka pono Ivristiano iloko o ko Hawaii Paeainu. Hookahi hemahema nui i kela m.-inawa ma Ilouoluiu nei kahi e noho ana ka Moi, na aiii hanau o ka aina, ke kuhmakauhale poo aupuni, o ka iiaie kupono ole e hoomana ai; oia lioi iie halepule piii o ke ano kahiko, oia hoi ka halepule o ka Moi o ke aupuni e hele ai e iioonnna ia h*hova, a me na aiii nui o ka aina a nio kona mau makaainaua maloko o Ilonoiulu nei, o ke kulanakauliah» alii o ke aupuni.

Nolailu, u:i hooulu ia keia manao nuiikai iloko o ko alii, (.» kukulu i halopulo ho lohova, ma llonolulu ni*i, i wahi o hoomana ai nona i ke Akua oiaio. I waiii hoomana no ka Moi o ko aupuni, ka ohana alii o Hawaii, kuna mau makaainana, na hoahanau o ka okalesia a mo kona mau kiimii Misionari o noho ana ma kona alo alii i hapai i ko kukulu ana ma Honolulu noi, ko kulanakaulialo po i aupuni o ko Ilawaii ]"*aeaina. Ua kuka ia keia haawina maikai e ke alii kn Moi a nio n« U-uinu Misionari, na makua o ka pono Kristiano e hoopuni ana iaia a i kakoo ia hoi keia kumuhana mr.ikai o kona mau -«lii waiwai nui, a kanaka nui e noho ana i kona alo, a i kokua pu ia mai hoi o ke aupuni, na hoalianau o ka ekalesia a me na makaainnua, a ua hooholo loa ia ka hana me ka lokahi.

Kia na ano o ka hale e kukulu ia ai. 1. I hale pohaku paa, i kawili ia me ka puna, 110 ka maoawa loihi, ia hanauua aku, ia hanauna aku. "Ua hoololi ia ao ka noho ana, mai ka halepule pili kahiko mua loa, o na alii e pule ai; aia kona wahi kahua ma ko kihi hema hikina makai, inaloko o ka pa Kupapau, aneano kaulike loa me ka halekula i kapnia ka Haiepoaha.

2. I halepulo paa loa, no ka wa loihi, mai na pohaku puna p iakeu, akoakoa i kalai ia mai na kapa kahakai o Kalia, e pili la me Waikiki ma kela aoao, a pili me Kakaako. I hoopaa a i liki ia me na oihana kawili o ka puna Ilawaii ponoi. No ka mea, aole i hoea mai ka puna Kaleponi e loaa ai kaponoo ka puna ēement i kela wa kahiko ma Ilonolulu nei, e iike meia e laha nui nei I keia monawa. 3. A ua uoonoo pu ia o na mea aku i koe, ma kahi o ka puna, e pili nna i na laau, na kua, na pou, na oa, e hookomo ia na laau o Hawaii ponOi. Ke koa ku mauna, na kua ohia, ohia ha, ohia lehua, ahaken a pela aku, oia kekahi mau laau o ka papa ekahi o Hawail nei, ma ka paa a rae ka ikaika. A i ka holopono ana o keia mau hoolala ana a pau, o ke kino o ka halepule, ma ke ano kiwila enekinia, ka imi ana o ka poe kahiko; ka loa, ka laula o ka hale, ka hohonu, ke kiekie, ka manoanoa.

Ua kaha ia ke kii o ka hale, e Binamu inakua a waihoia aku imua 0 ka Moi Kauikeaouli, a nana oia a ike, a apono a paa loa Kona manao e kukulu i ka halepule no lehoua, ma kahi i kapaia o Kawaiahao ma Honolulu nei, oia keia kahua n kakou e hoomana nei. Ua houluulu pu ia hoi ka nui o ka waiwai e paa ai ka luakini, ka nui o na lilo; ma ke da!a maoli, a ma ka waiwai ponoi. Ka ka Moi Kauikeaouli mau kokua ponoi, ka na alii malalo iho ona mau kokua i>onoi, ka na makaainana mau kokua ponoi ame na kokua a ka poo mawaiio. Ka pohaku, ka puna, ke one, ku iaau, (oia na kua) a me na limahana 1 huipuin.

A i ka loaa |>e>n<.T ana o ua raea a |mu, i ko ke all ka Mol nouuoo, ua ha|»ai is ka hAna. ka mi*a u■».%. I kst uiakahiki oka liaku I>5T, ms ka māhlem o Mei U 23, aa hoouiaka ia ka haoa mus, he kua a kabi |«ohaka makni o Kalia ka han* mu», Ua helu ia ka nui o tia kanaka ma ia hana, ma ke oki a nie ke kaUi akoakoA m&kai o Kalia, Kokulaaeo he 3,0>3 ka nui o na iimahan», a hwe mai Kuiiā

inai r aohe k.id oia e auauio ana ma ke koa. K hv«ohniii i i ana keia haioa nai f e na luna o ke aupuni, oia hoi ka p*>e i hoopai ia no na hana hewn, r.a hana kaniimn, na lawehaU o iu uiokupani a |i«au i hoopai īh nialaio o ke kanawai o ka .nini», nni il.-iwuii mai, Maui, Chtiiu. K:t*j.ii. a ( > f»t aku. Ka poe lian:i maUo ona Konohiki, ai «ina, na <i:iku aiim hui 7 na ia huna Poialiin*, k:i j>oe hoolima. iima ma ka iian:i la a ine ka uku pau. Ua luaa iu:ū keia mau pohaku a pau, mai na kahakai akoakoa o kai o Kaiia, ma Kukuluaeo, ma Honolulu nei, auamo maoli mai na kanaka ma ka ai, a hoahu maanei. (I iike pu loa ka hana aniT aia poe kahiko i ka makahiki 1837 i haia ke kalai a oki [x>haku ana me ka poe i hana iho nei, kaiai pohaku no na kua p:t a {»alekai o kai o Kakaako i hana ia iho nei i keia makahiki 1592 a ka mea eli one a ke aupuni.)

Mai ka mahina o Mei, la 23, o ka makahiki 1837, ua hoomau ia mai keia liana a hoea i uaenakonu o ka makahikl IS3S. Ua ike la ua holopono lo » ka hana, a ua nui ka polmku i kalni ia, ua ku ke ahua, he mau (atisam, inai ka mea nui a ka liilii. lIANa ella. I ka īuahina o lune la 5, M. il. IS3S, hoomuka ke kua ana o ka laau, ko oki ana o ka wahie a me

ka ho-a ana i ua imu puna nunui, luu na kunaku 1 ku punu rna na kaluikni a houluulu a ku ka paila. Penei ka hana aua i na imu puna: Kli nu luu nunui u hohonu iloko o ka honua, a hoonohoiu na aoao o ka lua a paa pono i ka pao pohaku, mal lalo ae a hiki iluna, i ole e helelei mai ka lepo. A hoa ke ahi iloko o ku luu me ka hoaa, oia ka wahie; ulaila, kau iho ka puna i kaulai ia a mnloo nmluna iho, a i ka wa e a ai ka punu mnloo, oi » ko ako'uko'a poepoe wanawanu, e ulu ana iloko 0 ke kai, m.ii luua a lulo, ua palahe koke kela puna p takiki a lilo i materia aeae loa, a he mau la e waiho ai iloko o ka luu kela puna a pio ke ahi, a maalili hoi, alaila, hao ia ae inailoko o ka lua a iloko o nu pahu. Ua helu ia ka nui o na kanaka ina keia mau apana hana, he 3,119 ka nui ke hui pu ia mai ka poe oki laau ma na kuahiwi nei o kakou, ma Manoa, Pauoa, Nuuanu a me Halemano, na kuahiwi o Oahu nei. A o ka huian nui o na imu puna 1 ho-a ia a paa ka luakini, he 9, e ho-a mau ia ana i kela a me keia uianawa. Ke ano o na kanaka i ka wa i hana ia ai ka luakini: I kela manawa i ku manawa e nohoalii ana o Kauikeaouli 111, he wa nui ia o na kanaka, e piha ana no ka aina i na kanaka ma na wahi a

pau, a me na mokupuni a pau o ko Ilawaii Paeaina. Eia mai mahope mai, ke komo ana mai ona ma'i ahulau nui ma llawaii nei, mahope mai ka «okuu' ame ka ma'i ahulau nui, ka ma'i hepera, nana i luku mai ko Hawaii i ka M. H. 1853. Aka, o keia manawa a kakou e kamailio nei i na hana hoomanao o ka hana ia ana o ko kakou luakini nei, oia no ka makahiki 1537, mamua loa aku o ka okuu a me ka hepera., ua like ia me 16 makahiki mahope mai.

O ka wa nui ia o ua kanaka ina Honolulu nei, kauliilii na hana, a o ka wa ohohia ia o na kanaka i na alii. A pau a pau na kauakn, kauliilii ua hana i ka menehune, ola hoi i ka nui o na limahana. He wa hoolimalima ole ia o na kanaka, aohe kuakuai. Aōhe no he uku o ia manawa, o na la hana konohiki wale no a me na la Poalima. Pela i holo ai ka hana ana a paa pono loa keia luakinl nul, a me ka nui launa ole o na hoolilo a pau o keia halepule i keia wa ilihune loa o ka aina, aohe i hoea mai na kumu waiwai nui o ka aina ma Hawaii nei, e like me ko keia wa. A ua hoomau īa mai ka hana a ka poe luu puna, ho-a imu puna, oki laau a pela aku, a hiki i ka ike ia ana ua nui ka mea i loaa. A ua ike ia he puna maikai loa ka puna Hawaii, he ikaika a he paa loa kona liki ana i ka io paakiki o ; na pohaku puna, akoakoa kekahi me kekahi, a ua holopono loa ia mau apana hana kukaawale. A i ka ike ana o ka Moi Kauike»

a«>ali i kew m:\i tm v .i a |>au ? ika nui o k,t p>li*ku. ka pun t, fea \&&u> ke ono. a u? plhi ois, a oj k > h*n* ir.ji a ko-u puowai ah'i ī k;iif r-siī 4 * *<u x .r. i ha* lepalo h"«"nin v i n -a« ti* va n\& keb kuUn<k*uh*h» *hi .. Aupani. K« haM eki»!u: ks *a : >* o laUL M. H. !?**, h»»'ro&ka ka e!i ana ike kahu.i o k.i U»jktnl. HeU* mai U o KAaike-iouli k \ Moj a ku iwaensk*>nt; n ke k:<hu i. ai.i n* nab eli e h.>»pur:i ana rKo A ? h, a oiek» ae kt- Alii n» •. *» Ma keu K.t!un »:uk::hi nr au i halepuie no " A pau ka ke .i'ti hoohu an.i i ke k:\hua, u;t I,ilju aku Ia oia i ko kopala a me k.i oo e |n:i i i :*n* e ke alii oi in > hol kona puuku nui. a u i *•!t ih<* Ia oi;l i k.t honnr?.

a ua no.i ka lepo, a ua u elu- i i ka hana e nt makaainana uu ia ia. n,t kinak* »> llonoiulu nei i ell i ke kahua o ka luakini, malalo maloko o Ka honu i, ua hooraaui.i k;\ eli ana a p;ui ka mahiua o Augate, a koiuo iloko »> ki m.ihina o Sep-Ue-maba o :a makahiki uo, u \ ikeia ua hohonu ku|>ono. A ma ka !a 17 o ki imhin.i o Sepatemaki, ua a-na i.i ka hu o ka hale ame kii l.uil», ma k»»na kahua i eli ia ai. Kia na mea i I>:m, 14 \ knpuai ka ion, 7S kapuai a ine S iniha ka iauhi, 6 kapuai ka hohonu. 4 4 iniha ka manoanoa. Ka hana eha: A ma ka 1» 1S oka mahina o Sept o ka >f. 11. ISoS. lux>maka ka hana me ka uhau ana me ka poh.-iku a mi* ka pun iin ii hih» ae oka hoiiui, a h»>ei iluna lxii na paia, kau a h'>onohoi i k-i p.»h «ku kihi i ka la — o , M. U--1539. Ile poluiku <t kri.t i m '•<>- li ia e ke alli l\:ki i ka h.-i:iu ma Waianae ma O.ihu m-i, :i m iiiaila mai ka pohuku kihi i> K.tu:ti.;!ia.> nei i kukulu ia ai, a na <«". L. Kapeau i kahakalia ka papa k(-lea\ve me na huaolelo a Knuikoaouii i haawi ai na ka luakiui a nio kt ia aina no ka ekahv<ia. ho«>nohoia t;a Uua ohia, kau na laau kaoia, lu'a <•'.!. a kau ka lohi'lau, a uhi kauj»:»ko, a

kau ka hale hele, hoi ka han-i maluh» nei a maloko oku luukini, a hiki i konu pau pono lou :ma m uluna a lalo, a mai loko a waho i ka i.t j o lulai makahiki ISI2. Ua like ka loihi o ka manawa i hana ia ai o keia luakini makua «> Kawaiahao nei malalo o ka houp-i. nopouo ana u ku Moi haipuh* Kmiikeaouh Katiu'hanieha 111, a mekana inau kuinu tnisiona ina ll<<n<'lulu uei, elima makahiki, la, mai ku hooniaka ana u hiki i koiia la i paa ai. A o ka paa unao keia luakini makua o Kawaiahao e ku nei me kona kulana kilakila a hiki i keia la, kekahi keia o nu kia hooinanao poina ole o Kamehameha 111, konu mau kumu misiona u me na hoahunau Hawali i hahai inahope o ke alohu o lesu Karisto. A hoolaaia ka halepule e ka Moi, no leliova ke Akua oiaio, a haawi manawalea ia ka aina no ua lioahanau o ka ekalesia i ka makahiki 1842, ma ka la 19 o lulai, u hiki i keia makahiki 1892, ka pilia pono ana o na makahiki he o0 o ka malama Ia ana o na hana a lehova iualoko o keia luakiui mukua o ko Hawaii Paeaina, oia hoi keia la hoomanao iuhile a kakou o liiiluni nei mai kona hoolaaia ana a hiki i keia wa. Me ka mahalo, E. K. Lilikalam,