Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 25, 22 June 1900 — KE KANAWAI ALAKAI O KA PANALAAU O HAWAII. [ARTICLE]

KE KANAWAI ALAKAI O KA PANALAAU O HAWAII.

Ma kekahi wahi o ko makou pepa o keia la e ike ai ko makou poe heluhelu i kekahi mau pauku ano nui o loko o "Ke Kanwai Alakai o ka Panalaau o Hawaii" nei, a makou i unuhi mai [ai] mai loko mai o ka Olelo Beritania, elike me ka hiki ia makou, no ka pomaikai o ko makou poe heluhelu ame na poe ake naauao no apau mai Hawaii a Niihau. Ua pili nae keia mau mahele ano nui, no ka Ahaolelo ame na Wahaolelo Lahui o kakou nei, malalo o ke kulana Aupuni hou a kakou e noho nei. No ko makou iini nui, e loaa na malamalama apau e pili ana i na hana koho balota, a ka lahui i kuleana ia @, e lawelawe aku ai ma keia mua aku, ma ke koho ana i ko lakou mau wahaolelo—Senatoa me Lunamakaainana—noloko o ka Ahaolelo, oia ke kumu nui nana i hapai mai ia makou e hana i keia hana. Aole makou i makemake iki e hoopouliuliia ka lahui koho balota o Hawaii nei ma keia mea. Aole makou i kuikahi like iki me kekahi mau manao alakai laulaha a makou i lohe iho nei i keia mau la iho la no ke ano o na moho holo Senatoa me Lunamakaainana e waeia aku ana e kekahi o na Aoao Kalai Aupuni e ku nei mawaena o kakou. E lilo ana keia mau mahele Kanawai a makou e hoolaha aku nei i mau mea e hoonaauaoia ai ka poe ike Olelo Be-

ritania ole mawaena o ka lahui koho balota o Hawaii nei, o ka oi aku nae o na kanaka Hawaii. O ka poe kuleana ma ke koho balota Senatoa a Lunamakaainana no ke Aupuni Kuloko o Hawaii nei, oia no na kupa kane Amerika apau: a ke ole makou e kuhihewa, oia no na "kupa kane" i hoakakaia ko lakou lilo ana i poe "kupa" no Amerika Huipuia, elike me ka olelo o ka Pauku 4. O keia poe kupa nae, ua loaa ia lakou na kulana hookupono koho balota, elike me ia i hoakakaia ma na Pauku 34 ame 4@. E hoopiha ana keia poe—Senatoa ame Lunamakaainana—i na Hale elua o ka Ahaolelo oia ka Aha Senate ame ka Hale o na Lunamakaainana. Ua hoakakaia ma ka Pauku 30 a pela nohoi me ka Pauku 35, ka nui o na Senatoa ame na Lunamakaainana e kohoia ana e ka poe koho balota mai Hawaii a Niihau: a o na poe na lakou e alakai na hana a ka lahui iloko o na hale elua o ka Ahaolelo i hoikeia ae nei. Ua hoikeia nohoi ma ka Pauku 30, he umikumamalima (15) ka nui o na Senatoa e kohoia ana no eha makahiki. A, aia nohoi ma ia Pauku hookahi, @ ua hoikeia ka nui o na Senatoa e kohoia ana e ka lahui koho balota ma ke kau koho balota nui (first general election) e malamaia ana ma ka Poalua mahope iho o ka Poakahi mua o ka malama o Novemaba ae nei, ke ole makou e kuhihewa, he ehiku (7) no ka nui o keia poe Senatoa. He elua (2) mai Hawaii mai; hookahi (1) mai na mokupuni huiia mai o Maui, Molokai, Lanai ame Kahoolawe; ekolu (3) mai Oahu ae nei; a hookahi mai Kauai ame Niihai mai. E noho ana keia poe Senatoa no elua makahiki. Nolaila, ma ka makou hoomaopopo ana, mamuli o ke alakai ana o keia Pauku 30, he ehiku (7) wale no a kakou mau Senatoa e koho ai ma ke Kau koho balota nui iloko o Novemaba ae nei: aole hoi he umikumamalima (15) elike me na hoakaka ma ka hapa mua oia pauku. Aia a hoea kakou ma ke kau koho balota nui ma Novemaba 1902, ia wa e kohoia ai he umilkumamalima Senatoa no ka manawa o eha (4) makahiki, oia hoi, ma ko lakou kohoia ana ma ke kau koho o Novemaba (1902) e noho ana lakou ma ka Ahaolelo o ka makahiki 1903 ame 1905. Aia ma ka makahiki 1906 ke koho hou ana i na Senatoa hou he umikumamalima ka nui no na makahiki hou he eha (4). I kela ame keia eha makahiki e koho balota ai ka lahui i na Senatoa he umikumamalima: a i kela ame keia elua makahiki e kohoia ai na Lunamakainana e ka lahui koho balota. Ma kekahi olelo ana hoi he elua kau ahaolelo e noho ai na Senatoa i kohoia ma ka makahiki 1902, a peia aku. E noho ana ke kau Ahaolelo o ke Aupuni Teritori (Panalaau) o Hawaii ma na makahiki helu oi apau, penei: Ahaolelo mua. M. H. 1900: o ka lua aku, ma ka M. H. 1903: o ke kolu aku ma ka M. H. 1905: o ka ha aku, ma ka M. H. 1907: ka lima ma ka M. H. 1909; a pela aku. Ma na makahiki helu pahu e kohoia ai na Senatoa ame na Lunamakaainana. Penei: 1900 koho i na Senatoa ame na Lunamakaainana: 1902, koho i na senatoa ame na Lunamakaainana wale no: 1906 koho i na Senatoa me na Lunamakaainana: a peia aku. O keia mau mea a makou i hoike ae la, mamuli no ia o ke alakai a ke Kanawai. A ke lana nei ko makou manao, o ka maka mua loa keia o ka loaa ana he malamalama o keia ano i ka @ lahui koho balota mai Hawaii a Niihau, koe ka poe i kuene pono loa ko lakou ike i ka Olelo Beritania, a i hoomaopopo hoi i keia mau Pauku a makou i hoike ae la. Aia ma ka Pauku 33 i hoike ia ai ka nui o na Senatoa e kohoia ana e kela ame keia Apana Koho Senatoa eha o ka Panalaau (Teritori) o Hawaii nei. He umikumamalima ko lakou nui, a no ka manawa o eha makahiki lakou e kohoia ai. He eha mai Hawaii mai; he ekolu mai na mokupuni huiia mai o [Maui]; no Oahu nei he eono; ano Kauai he elua. O kekahi mea ano nui a makou i hoomaopopo iho ai maloko o keia mahele o ke Kanawai, oia hoi ka mahele hope o ka Pauku 44, oia keia, mau olelo maopopo: "E lawelaweia na hana Ahaolelo apau ma ka Olelo Beritania" (All legislative proceedings shall be conducted in the English language). Ua ulu mai keia ninau ia makou. He Pauku anei keia e kaupale mai ana i ka poe ike ole i ka Olelo Beritania, aole e kupono e lilo i mau hoa no ka Ahaolelo". I mea e maopopo ai ko makou manao hoohuoi no keia Pauku, e lawe makou i keia hopunaolelo Beritania, "All legislative proceedings shall be conducted in the English language," a mahele i na mahele ekolu penei: "All legislative proceedings: (2) shall be conducted (3) in the English langauge." oia hoi, ma ka unuhina Hawaii a makou i hoike ae nei, e loaa ana penei: (1) E lawelaweia: (2) na hana Ahaolelo apau: (3) ma ka Olelo Beritania. A ua like no ia me keia. "O na hana Ahaolelo apau, ma ka Olelo Beritania no e lawelaweia ai." A ua like nohoi keia me ka olelo ana: [Ma] ka Olelo Beritania e lawelaweia ai na hana ahaolelo apau." E oleloia anei, he hana Ahaolelo ka hana heluhelu palapala hoopii imua o ka Ahaolelo—Sentae a Hale paha o na Lunamakaainana? Ina he hana Ahaolelo ia, alaila, ke kauoha mai nei keia Kanaw[a]i, e lawelaweia a e hanaia ua hana la e ke kanaka [a] ka lahui koho balota i koho ai, ma ka Olelo Beritania. He hana Ahaolelo anei ke kakau ana o kekahi Senatoa a Lunamakaainana paha i lilo i Lunahoomalu no kekahi Komite Ahaolelo, ina paha ia he Komite no ko na Aina E, a i ole, he Komite paha o kekahi ano e ae? Ina peia, alaila, ke kauoha hoohewahewa ole mai nei ke Kanawai Pauku 44 i hoikeia ae la ma ka Olelo Beritania e hanaia ai. He hana Ahaolelo anei ka hana heluhelu i ka moolelo Ahaolelo i kela ame keia la? Ina pela, alaila, he Olelo Beritania no ka olelo e heluhelu mai ai a he pepeiao kamaaina maikai i ua olelo la ka pepeiao kohu pono e hoolohe aku ai, aole he pepeiao maopopo ole i ua olelo la. He nui na ninau alakai kupono e hoomaoe ae ai ma keia wahi, aka, ua lawa nae paha keia mau mea a makou i hoike ae la. Aka, e oleloia mai paha auanei, aole i papaia ma keia pauku ke kohoia ana o kekahi mahele a unuhi olelo Hawaii me Beritania noloko o ka Ahaolelo i hiki ai ke hoomaopopoia na lawelawe ana a na hoa Senatoa a Lunamakaainana ike ole i ka Olelo Beritania.

Ma kahi o ko makou ae ana aku i keia manao, ke olelo nei makou, o kekahi kumu nui o ke kauia ana o keia Kanawai, i mea e lawelaweia ai na hana apau ma ka Olelo Ahaolelo hookahi wale no, oia ka Olelo Beritania, a i mea hoi e hoemiia ai na lilo Ahaolelo no na hana unuhi mai ka Olelo Beritania mai a ka Olelo Hawaii, a peia hoi mai ka Olelo Hawaii aku a ka Olelo Beritania. elike me ka maa o na Kau Ahaolelo i kaa hope ae nei. Ua ikeia, no keia hana unuhi olelo Hawaii a Beritania, a o kahi olelo hoi i kahi olelo. Iloko o na kau Ahaolelo i hala ae, he puu dala mahuahua loa; aka, ma ke kaupaleia ana o na hana Ahaolelo a pau. e hana wale ia no ma ka Olelo Beritania, a e hoopauia ana keia lilo nui mailoko aku o ka Waihona Dala o ka lehulehu. Ke manao nei makou, mamuli o keia Kanawai, aole e ili ana ke koikoi o ka imi ana i unuhi a mahele olelo Beritania a Hawaii paha maluna o ke Aupuni e noho kino Ahaolelo ana; aka.[,] na ka moho Senatoa a lunamakaainana ike Olelo Beritania ole ia e imi i mea e lawelawe ai kana hana Ahaolelo i kupono i ka Olelo Kanawai i hoomanaia ai ke Ahaolelo e lawelawe i kana mau hana. Ua lohe mai makou, ua manao kekehi mau alakai koikoi o kekahi aoao kalai Aupuni mawaena o kakou nei, aole keia he Pauku e hoole ana i ka hiki e kohoia he unuhi a he maheleolelo Aupuni no ka Ahaolelo. O ko makou manao maoli, oia keia: Ua kauoha ke kanakwai he Olelo Beritania ka Olelo Ahaolelo, alaila he mea pono i ka poe koho balota ke hoouna aku iloko oia Hale i ka poe i hiki ke lawelawe ma ia olelo. E olelo kakou, o ka Ahaolelo, he kino kanaka hookahi ia. O ka olelo kanawai a ia kino kanaka i kauoha ia ai e kona haku, no ke kamailio ana, kakau ana, heluhelu ana, a hoolohe ana paha, he Olelo Berit[a]nia no ia. Ma ka Olelo e nonoi ai oia, a e hana ai oia. O Ka mea e makemake ana e launa olelo pu me ia, ma ka Olelo Beritania no ia e launa ai, ka olelo hoi i hoounauna Kanawai ia ai oia: nolaila ina hoea aku ke kanaka ike olelo Beritania ole imua ona e lawelawe hana pu me ia, he mea akaka loa, aole nana e uku i dala mailoko ponoi ae o kona pakeke i unuhi olelo, a i mahele olelo na keia kanaka ike Olelo Beritania ole i makemake e lawelawe hana pu me ia, aka, na ka mea ike Olelo Beritania ole e imi i auwaha e hoea pono ai kona makemake imua o ke kanaka Ahaolelo i Kau Kanawai ia kona olelo e kamailio ai a e kakau mai ai. Aole makou i man[a]o ma keia mau hoakaka ana ua papa maoli mai ke Kanawai, aole hiki i na poe ike ole i ka olelo Beritania ke lilo i poe Senatoa a i poe Lunamakaainana. Manaoio no makou, ua hiki no ia poe ke komo iloko oia mau hale, aka, na lakou ponoi e imi, malalo o ko lakou mau lilo ponoi iho, i ka mea e holo pono ai ka lakou mau hana iloko o ka Ahaolelo, kahi a ke Kanawai i kauoha ai, ma ka Olelo Beritania e lawelaweia ai ko laila mau tania e lawelaweia ai ko laila mau hana. No laila mamuli o keia mau hoakaka pokole a makou i hoike ae la, aole anei he oi aku ka pono a ku i ka naauao ma ka aoao o ka lahui koho haiota mai Hawaii a Niihau, ke hana i ka hana naauao ma ke koho ana i ka poe ike maoli i ka Olelo Beritania, ka Olelo Kanawai iloko o ka Hale Ahaolelo? Manao makou, e ike mai ana ka poe naauao apau mawaena o kela poai ame keia poai Kalaiaina o Hawaii nei i ka pololei o k@ makou mau hoakaka manao ana ma keia mahele. Ua hana makou i keia no ko makou iini e hana kakou i ka pono a pomaikai koho balota oi kelakela a Amerika Huipuia i haawi mai nei ia kakou.