Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Hoopukaia i na kakahiaka Poalima apau.

 

 

Buke XL.-Helu 36.  HONOLULU, POALIMA, SEPATEMABA 5, 1902  NA HELU  APAU 2927

 

JONAH KUH O KALANIANAOLE KA MOHO ELELE I WAKINEKONA A KA AOAO REPUBALIKA

 

 

KOHOIA ME KA LOKAHI LOA E KA AHA ELELE MA HONOLULU.

Na Hana o ka Aha Elele i malamaia ma Progress Hall i ka po Poalua, Sept. 2.

 

Iloko o ka ulumahiehie o na manao me na hooho hauoli ana i koho iho ai @ Elele o ka Aha Elele Repubalika o ka lokahi, mai na haole a i na ka@ Hawaii i ke Keikialii, Jonah Kuh o Kalanianaole i moho Elele Lahui @ mea nana e paa aku i ka hae o ka @ Kalaiaina Repubalika o Hawaii @ a kau aku ma na paia o na Hale Ahaolelo kau kanawai o America Huiupia.

Ma ka Poakahi, Sepatemaba 1, i ka @ e noho ana ka Aha Elele ma Progress Hall, alanui Papu ame Beritania @ no na manao nu-ne o na mea apau maluna o ka moho kupono a ka aoao Repubalika e hilinai aku ai e loaa mai @ ka lanakila no ia aoao no ke kau @ balota e hoea mai ana. Ua nui @ moho  e wawa wale ia ana ko lakou @ a hiki nae ma ka hora 11:25 @ ke kakahiaka Poalua, Sepatemaba ua ikeia ke kokoke loa ana mai I ka manawa e hoopauia ai na nu-ne @ o ka wa ia a ka lunahoomalu @ Aha Elele i kahea ai no ka hala@ ka Aha.

Mahope o ka pau ana o ke kahea inoa @ kekahi mau hemahema e ae, ua @ aku ka lunahoomalu o ka Aha @ na ka Apana Koho Ekahi e wa@ mai i ka inoa o ka Moho Elele no Wakinekona. Na Charles Williams, @ ka aoao o na Elele o ia Apana i @ho ae ia hanohano, no ka Apana @ Ekolu, oia no na Mokupuni o Maui. Molokai ame Lanai, pela i ku @ke ae ai ka Hon. H. P. Baldwin me @ haawi ana aku i na hoomaikai i ka lunahoomalu o ka Hale ame na Elele ka Apana Koho Ekahi no ka hanohano i haawiia mai a loaa aku i ka Apana Koho Ekolu no ka waiho ana @ moho Elele Repubalika.

 

NUI KE OHOHIA IA.

 

            Wahi a Baldwin: Ke hauoli nei au ka waiho ana aku i ka inoa o ke Keikialii Jonah Kuhio Kalanianaole i @ Elele Repubalika no Hawaii i ka Ahaolelo America (paipaiia me na leo @ hauoli).

            E na keonimana, aole au i hele mai nei imua o oukou me ka manao e haiolelo aku, aka, ke makemake nei au waiho aku i mau huaolelo maluna o @ ninau. Ke hauoli nei au i ka hiki @ ia’u ke waiho aku i ka inoa o kekahi o na pua alii o Hawaii nei i moho @. Ke olelo nei au ua loaa ia’u ka hanohano nui, a he hanohano hoi na’u @ waiho aku ai i ka inoa o ke Keikialii Kalanianaole. Ua piha ae nei na makahiki o’u i ke kanaono i kela mau la aku nei. Ia kakou e hapauea aku ana, @ oi ae ko kakou makemake e hai @ ko kakou mau makahiki. Aole @ kakou e hoomanao ana i ko ka@ mau la hanau e like me na la ui mawaena o 15 ame 16 makahiki. Ke @ aku nei au ia oukou ua hoohala @ ko’u mau makahiki he 51, malalo @ aupuni Moi, a 9 hoi makahiki ma@ o ke aupuni okoa i hui pu ia me @aupuni Teritori o ka Repubalika o America. Aole au e poina i na la o ka @ malao o ke aupuni Moi ma ke @ kamaiki opio, a kanaka makua me @ lawelawe oihana. O na hoomanao @ o ia mau la oia no ka mea nana @mo mau nei i n manao aloha iloko @ no Hawaii ame kanaka Hawaii. @ he mea waiwai ole ka nana ana @ i hope. Eia kakou ke komo nei i @ hou he au i piha me na pomaikai @ mai ana no Hawaii nei. Ke na@ kakou no kona holomua malalo @ komo ana i lala no ke aupuni o na @ Huiia.

            @ waiho aku nei au i ke Keikialii moho me ka manao aloha oiaio @ ame na kanaka Hawaii. E like @ ka’u i olelo ae nei ua noho au ma@ o ke aupuni Moi no na makahiki @ ke manao nei au he hana hanohano no’u ka waiho ana aku i ka inoa kekahi pua alii o Hawaii nei i mea @ lawe aku i ka inoa o kona aina @ Wakinekona. O keia ke kulana @ loaa ia Hawaii a ua loaa ia ka@ ka hauoli e waiho aku i ka inoa kekahi pua alii o ka lalani alii i noho @. He mea pono i ka aoao Repubalika hauoli i ka loaa ana o kekahi opio @ ke kulana alakai no na Hawaii i @ a hooia iaia iho he Repubalika.

            He manao nei au ke hauoli nei ke Keikialii i kona koho ana i ka aoao Repubalika, he aoao hoi e ku ana no @ pono o ka poe haahaa. Aole au i la@ nui aku me ke Keikialii a hiki iho @ keia la. Ua hukiia aku ko’u mau noonoo ana nona iaia e hele ana a haioleli ma na mokupuni. Ke hana nei oia i ka mea i hiki iaia ke hana. A e hoomau aku ana no oia ma ia alahele e wawahi ana i na manao lili lahui a kekahi mau alakai hoi o ka aoao Home Rula e makemake nei e hoomauia aku. Ke kaumaha nei au i ke kukulu ana ae o kekahi mau Hawaii i keia mau manao. Ke manao nei au no ka pono o na Hawaii e hui pu me na ilikea, oiai ke komo nui loa mai nei na ilikea a hana like no ka pono o keia aina. Eia kakou ke holo nei maluna o ia moku hookai a ina he paonioni mawaena o ke kapena ame na sela aole kakou e pae maalahi ana i ke awa.

            Ke manaolana nei au aia ke waiho mai la ka lanakila no na Repubalika ma ke apono ana i ke Keikialii i moho no lakou. Eia na kanaka apuni keia mau moku ke hi-o nei. O ka hana a ke Keikialii e hana nei oia ka hana e lanakila ai. Eia na kanaka ke moku nei iloko o kela ame keia aoao kalaiaina. Ua hiki i ke Keikialii ke hoomahuahua ae i ka ikaika o ka aoao Repubalika, a pela no au e manoio nei. E loaa ana iaia ke kakoo a na elele apau o Maui ame ka poe koho mahope o lakou, a pela no hoi me na kanaka o keia mokupuni – Repubalika ame kekahi poe iho. Ke manaolana nei au o na Home Rula kulanalana e komo mai ana lakou a lilo i mau Repubalika.

            Aole o’u makemake e kamailio aku no ka inoa o kekahi moho i manaoia, a he hoaloha no hoi no’u, aka, ke makemake nei au e laweia aku ka hae o ka aoao Repubalika no ka lanakila aole hoi no ka haule pu.

            Ia Baldwin i noho iho ai ilalo, ua hoomaka ae na Elele ame na makaikai e hooho hauoli me na paipai lima ana.

            Ku mai o J. L. Kaulukou a kakoo i ka inoa o ke Keikialii a hoohalike aku iaia me ka na’i Aupuni Kamehameha. Ka mea nana i hoohui ae i na mokupuni o Hawaii nei i hookahi; o Kalanianaole hoi ke Kamehameha II nana e hoohui nei i keia mau paemoku i hookahi ma na lawelawe kalai aupuni.

            Kakoo hou ia ke Keikialii e Paris, C. Brown, W. H. Rice ame G. R. Carter. Ma ke noi a H. P. Baldwin e lohe na iaia o ka Aha Elele i ka manao o ke Keikialii, ua hookoia aku iwaena o na leo huro hauoli ame na paipai loihi ana.

 

KA HAIOLELO A KE KEIKIALII MA KA OLELO BERITANIA.

 

            Aole au i makemake e kalaia mai no ke kamailio ole aku. Ua hai aku au ia oukou i ka po nei he Repubalika au mai ka piko o ko’u poo a hiki aku i ka manea o ko’u mau wawae. O ka mea wale no i koe oia na kakoo ana a oukou no ka lanakila o ka aoao Repubalika. Ua hai aku au no ka lokahi i ko’u lahui kanaka, a i keia wa he Repubalika au a e hoao ana au e hoike aku i ko’u lahui ua hiki no ia kakou ke hana no ka pono no Hawaii ma Wakinekona. Ia’u i haalele aku ai i na Home Rula, ua hanai mai kekahi poe ia’u a ke manaoio nei au e kakoo mai ana lakou, no ka mea, o lakou ko’u mau hoa.

            Ia oukou hoi e na Hawaii, wahi hou a ke Keikialii ma ka olelo Hawaii, ke makemake nei au e hele aku oukou a e ao aku i na oiwi Hawaii i ka mea pololei. Ia’u i haalele ai ka halawai o ka aoao Home Rule i malamaia ma ka Hale Keaka Opiuma, ua haalele aku au no ka hana ole ia o ka mea pololei, a ma ia hana ana, ua ku mai kekahi poe oopio a hahai mai ia’u. Ua hele aku au e ao i na kanaka he elua no aoao kalaiaina e ku nei ma America, a o na pono ame na pomaikai e loaa mai ana no ia mai keia mau aoao mai. Ua ao aku au e koho ka lahui ma ka aoao Repubalika a i ole Democarata paha. Aole au i hele aku me ka manao e kukulu ae i aoao hou. Ua koho iho au i Repubalika au, ka aoao e hana ana no ka holomua o ka aina, a he Repubalika au mai ka piko o ko’u poo a hiki i ka manea o ko’u mau wawae. Ke makemeke nei au e hana oukou e na Hawaii me ka pololei no ka lanakila o ka aoao Repubalika. Aia no ia oukou ka lanakila. E lokahi like kakou a e ao aku me naauao aole me na manao houhou.

            I ka pau ana o kana haiolelo, ua ku mau o Geo. R. Carter a ninau mai, ina paha ua ike a noonoo ke Keikialii i ke kahua hana o ka aoao Repubalika a

(E nana ma ka aoao 8.)

 

 

KEIKIALII JONAH KUHIO KALANIANAOLE

 

            UA LAWE AE NEI KE KEIKI ALII KALANAIANAOLE i KA HANOHANO O KA HOLO MOHO ELELE NO WAKINEKONA O KA AOAO REPUBALIKA O KE TERITORI O HAWAAII. UA HANAUIA OIA MA KAPAA, KAUAI, i KA MAKAHIKI 1872, O DAVID KAHALEPOULI PIIKOI KONA MAKUAKANE, A O KEKAULIKE KINOIKI KONA MAKUAHINE, HE MAU ALII NO KEIA PAEAINA. UA HOONAAUAOIA KE ALII MA NA KULA NUI O KEIA KULANAKAUHALE A UA HOOLAWA LOA AKU KONA HOONAAUAO MA NA KULA KIEKIE O AMERIKA A MA BERITANIA NUI. HE IKE LAULA KONA I OI AE MAMUA O KO KAKOU MAMULI O NA HAAWINA I LOAA IAIA MA KA HUAKAI MAKAIKAI HONUA ANA I HELE IHO NEI.

 

 

KE KAHUA HANA O KA AOAO REPUBALIKA O KE TERITORI O HAWAII.

 

            Eia malalo iho ka hoike a ke komike kuwaena o ka aoao Repubalika i waiho aku ai imua o ka Aha Elele Kuwaena o ka aoao Repubalika no ka hoaponoia mai.

I ka Lunahoomalu ame na lala o ka Aha Elele Kuwaena Ekolu o ka aoao Repubalika:

            Ke waiho aku nei kou komike no ke kukulu kahua o ka aoao Repubalika i kana hoike me ka manaolana e aponoia mai ana ua hoike la e keia Hale.

            Kahuahana o ka aoao Repubalika o ke Teritori o Hawaii:

            Ma ka noho ana o ka Aha Elele Kuwaena o ka aoao Repubalika, ke hoike nei ka aoao Repubalika i keia mau kumuhana me ke kalahea ana no ke kakoo ikaika o kona mau lala ame na moho ia mau kumuhana e like me ia i hoikeia malalo iho:

1.       Ke kuahaua hou aku nei makou no ko makou pili paa aku i na moolelo ame na manaopaa o ka aoao Repubalika, a ke hoike nei makou e kupaa ma kona mau kumuhana o ke kahua i hanaia ma Piledelepia i ka makahiki 1900.

2.       Ke lokahi nei makou ma ke apono loa ana i ka Peresidena Roosevelt no kana mau hooponopono noeau ana i na hana o ka lahui ame kona manaopaa e ku ma na kumuhana o ka aoao Repubalika, me ka haaheo no kona manao ikaika wiwoole ame kona ano kupa Amerika oiaio.

3.       Ke manaoio nei makou no ke kaulike o na kanaka apau malalo o na kanawai kupono e like me ko lakou hanaia ana, a ke kalele nei makou me ka hoopaa ikaika ana i ko makou ku-e i na mea hookahi a kaupalena i na pono o ke Kanawai Panalaau (Organic Act) a makou e hauoli nei i kona mau pono.

4.       E noi ikaika ana makou i keia Ahaolelo ae e hooholo i kanawai no ke kukulu ana i mau aupuni apana me na hooponopono ma na ano holomua i ikeia ma na wahi e ae a e hookomoia i hopuna olelo iloko o ua kanawai la, he manao, e ae aku ua kanawai la i ka poe koho balota no ka apono ana ma kekahi kau koho balota kuikawa e kaheaia ai no ia mea; a e noi ikaika ana makou e hooholoia i kanawai aupuni kulanakauhale pili laula, ma ua kanawai la e kukuluia ai lakou e like me ka makemake no ke kukulu kulanakauhale, taona ame kauhale.

5.       Ke koi ikaika nei makou i ka Ahaolelo o Amerika Huipuia e hooholo mai i haawina dala e lawa ai ke hookaa pau i na koi pauahi, a ke hoopaa nei makou ma na mea apau e loaa mai ai ia haawina.

6.       E koi ikaika ana makou e hoomauia i mau haawina manawalea no ke kokua ana i kela poe kupa o ka Panalaau o Kalaupapa ame Kalawao, Molokai, pela no hoi makou e koi ikaika nei no ke kukulu ana i home no na 

(E nana ma ka aoao 8.)

 

 

KA IKE ALII NUI MA WAKINEKONA HALE I KA POALUA SEPT. 2.

Iloko o ka Wehi o ke Kulana Alii ka Moiwahine Liliuokalani i hookipa ai i na Kini ike Alii.

 

            Ma ka Poalua iho nei, la elua o Sepatemaba i piha ai ke kanaono-kumamaha makahiki o ke ola o ka Moiwahine Liliuokalani oia no hoi ka la i kipa nui ae ai kona mau makaainana no ka ike aku iaia me ka panai aku i na hoomaikai. Ua hele aku na makamaka ike alii e ike i ka Moiwahine iloko o ke ano ihi kapu alii o ke au o ke aupuni moi o kakou i hala, he mea no hoi e hoomaikeike hou mai ana i ka hanauna hou i ke ano o ia mau la i hala. He ku maoli no i ka nani i ka ulu wehiwehi iloko o ia mahele hui pu ia me na wehi o na pua like ole o ka aina, na hae e kuuwelu ana e pu-a ana ko lakou nani ame na kahili i malama maikai ia, a ke houluulu ia keia mau mea ua lawaia no ka hoike maoli ana i ka ihi kapu alii.

            Mai ke kakahiaka a hiki wale i ke ahiahi i piha ae ai o Wakinekona Hale i na kanaka, e komo aku ana a e hoi mai ana mai ka poe haole a i na oiwi ponoi o ka aina me na po-ke pua no ka panai ana aku ma ko lakou aoao, pela no hoi i panaiia mai ai na minoaka ame na hooho mahalo ma ka aoao o ka Moiwahine no ka poe i hele aku e ike iaia.

            Ma ka halii ana iho o ka malamalama maluna o ua home alii la, ua hoopuiwaia ka mea nona ka la i na leo mele olioli i mele haaheo ia e na kupuna o keia Paeaina i na makahiki i hala me ka makahehi nui ia iloko hoi olaila e loaa aku ai ke kaona like ole na mele alii o ka aina nei pela i loheia aku ai ke kaona o ke mele o ke alii kapu mai kekahi poe oiwi ponoi mai o ka aina i kupaa ikaika mahope ona a i aloha maoli iaia. A i ka manawa o ka Moiwahine i puka mai ai no ka lanai no ka panai mai i kona aloha ame kona hoomaikai i ka poe na lakou i panai mai i kona inoa ua halawai aku la oia me ka nui manu i makaukau me ka lakou mau makana o na ano like ole no ka haawi makana mai iaia.

            I keia manwa o ka haawi makana ua hone ae la na pili like ole, oia no wahine i haawi mai ai i kana makana hoi ka manawa i ikeia aku ai kekahi o ke ano Hawaii he ko nui kana laau auamo e amaka ana hoi he huihui kalo ame kekahi mau hua ai i wa-hi ia me ka la-i. A e like me ke awakea ana ae o ka la pela ka piha mai o Wakinekona Home i ka poe ike alii a ma ka auwina la i ka hora ekolu us hookuuia ae la no na mea apau e manao ana e kipa aku ilaila pela i kuu hamama ia ae ai ka puka o Wakinekona Hale he nanaina nani hoi ke nana aku i ka piha ia e ka nui kanaka. Mai la puka pa nui ma ke alanui Beritania a hiki i ke alapii o ka hale ua piha ku’i ae na ala o ka pahale me na kanaka he hoailona hoi o na la i hala aku ke malamaia keia ano hana.

            Ma ka aoao Ewa o ka pa he wahi malumalu ke ku ana no ka poe e hele aku e haawi i ko lakou hoomaikai i ke alii i wahi e hoomaha iho ai a he mau hoonani kekahi e kau haaheo ana, a ma ka pahu hae e welo haaheo ana ka hae Hawaii i aloha nui ia. O na ai alo o ka ike alii he mau mea i aahu me na ahuula ame na mahiole ma ko laua poo na kiai a maloko o ka lumi hookipa, a ike alii hoi, e halawai ai na maka o ka malihini me na kahili like ole ame kekahi mau nani o ka poai alii a ma ke kihi akau o ua lumi nei kahi o ka Moiwahine e noho ana ma kona noho e like no me kona kulana, kahi hoi ona e hui aloha mai ai me ka poe e hele aku ana e ike iaia, a mahope aku ona e kau ana ke kalaunu o ka wa o ke aupuni moi ia Kalakaua.

            Iwaena o keia mau uluwehi like ole aia na keiki puhi ohe ke hoohana la i ka lakou mau hokeo no ka hoohialaai i ka nui manu i hui pu ia hoi me na mele Hawaii like ole i meleia mai. O ka mea nana e hookipa i na ike alii oia no o E.K. Lilikalani, a ma kekahi aoao o ka Moiwahine ka Mea Hanohano A. S. Cleghorn a ma kekahi aoao ke Keikialii David Kawananakoa ame ke Aliiwahine Kawananakoa. Ma na mea apau he ku maoli i ka nani ame ka eehia, ke kumu hoi i hoalaia mai ai na la i hala a i ka manawa e puka mai ai na ike alii ua ikeia aku e haloiloi mai ana me na waimaka o ke aloha.

            Ua aahu ka Moiwahine me ka aahu piha o ke ano maikai loa e kuuwelu ana na wai dala ame gula a o kona mau wehi he mau hoonani daimana ame ka hoku o ka wa aupuni Moi o ke au ia Kalakaua a o kekahi mea i ikeia oia kona ola maikai. Ma ka aoao o ke Kuokoa ke kalokalo ae nei i na Mana Lani e hooloihi mai i ke ola o ka Moiwahine me ke ola kino maikai.

 

 

KALAI AUPUNI MA KA MOKUPUNI O MAUI.

 

MAUI, Augate 30. – Ke owelawela loa mai nei na hana kalai aupuni ma Maui nei a ke maopopo lea nei ka hahana ke hoea mai ka wa e waeia ai na moho ma ka la 8 o Sepatemaba nei ma ka hale hookolokolo o Wailuku. Malia paha e nele ana na Home Rula i na alakai no keia kau ae a he mea no ia e poino ole ai na Repubalika. Ma kahi o ka wae ana ae o ka apana o Hana i hookahi moho lunamakaainana, ua mahae ae na elele iloko o ekolu mahele – eono no J. K. Iosepa, elima no W. P. Haia a he elua no E. M. Hanuna.

            Ma Wailuku, ma ka po Poaha nei, Aug. 28, ua oi mamua o hookahi haneri na kanaka i akoakoa ae ma ka hale hookolokolo. Mahope o na kukakuka ana ua hoopaaia o S. Keliinoi i moho lunamakaainana; he eono elele i kokua iaia, a o Alfred Hayselden, ka lua, he eha elele kokua iaia. He kokua kakauolelo o S. Keliinoi no ka aoao Repubalika a ke lawelawe hana nei ma ke keena o na Repubalika ma Wailuku. O Alfred Hayselden he hope makai oia mamua aku nei.

            Ma Hamakuapoko ia ahiahi no, ua malamaia ae ka halawai me ko luna poe e hooma-u ana i ko lalo. Ua emi mai ka nui o ka poe i akoakoa ae malalo o ka haneri, oiai no nae ua manaolanaia e hiki ana i ka ekolu haneri. O ka mea i loaa mai ma ia halawai ana, ua pai-a-pai na moho mawaena o E. S. Kalama ame Rev. John Kalino, he 43 balota pakahi.

            E malama ae ana o Lahaina i ko lakou i keia po. Ua hoouna ae nei o Kalaupapa i ka lakou inoa i ke keena o na Repubalika ma Wailuku. O na elele no apau eono no Ioela Nakaleta. Aohe he mea i loheia no na apana i koe o Molokai.

 

 

O HONOLULU NO KA OI

KAMEHAMEHA AME MALIE ILIMA NA HELU ELUA.

 

Ma ka la apopo ma ke kahua kinipopo o Punahou e pau ai na hakoko kinipopo o keia kau. Ma ka Poaono o ka pule i hala, Augate 30, iho ai na hui kinipopo Kamehameha ame Maile Ilima a ua lilo ae i ka inoa mua ka hanohano ma o na aipuni 2 ia 2. Ua ulele ae no o Honolulu ame Kuke-awa a ua aneane no e hapalaia ka hui kinipopo Kuke-awa i ka puna a keokeo ma o na aipuni 15 ia 3. I pakele no lakou no ko lakou keokeo mua no i ka hau o Alika.

Ma ka Poakahi mai, Sepatemaba 1, ha’i iho la ke au o na moopuna a Kamehameha i Kaiwiula no ka hoao ana e hoopae ma-lu i ka opiuma ma Puuhale. O ka huluaa ia a na keiki Kuke-awa, a loaa ana ia Kamehameha he hookahi no ai-puni, elua a na Kuke-awa. Ma ia ia no, ua paiaina puna ia o Maile Ilima e Honolulu, a ma kahi o ka Maile ame ka Ilima he eiwa hua pelehu e waiho ana iloko o ka punana i hana noeauia me na pua melia. He 12 aipuni a Honolulu a he ole-ole ka Maile Ilima.

Mamuli o ke kaa ana o keia mau paani ana ma ka la kulaia o na Limahana, he piha hoi kau a kana mai o ke kahua kinipopo. E ole keia hala ua la manaka la oiai aole he mau hana i hoomakaukauia no ka malama ana i keia la, no ka pau loa o ke dala ia bila ilio ma a nele na hana hooulu waiwai iluna o ka aina.

Ina e haule ana ka hui kinipopo Maile Ilima i ka la apopo, alaila, e pai-apai ana o Maile Ilima ame Kamehameha ana ka eo o ka la apopo ke paani meha ana ka eo i ka la apopo ke paani oia me Honolulu, no ka mea, he ano punalua no keia mau hui.