Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 43, 28 October 1921 — Page 1
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
HONOLULU AME KONA MAU LU HIEHU
I ke Kilohana Pookela o ka Lahui Hawaii, Aloha oe:-E ae mai i kou keena kaawale i wahi e hooahu ai o na ukana amo na paiki o na malihini kaahela, a makaikai i na luhiehu o na paikini nani, a hihiu o keia au holomua, a kamahao o ke keneturia umikumamaiwa o ka nee una o ka honua.
I ka makaikai ana i na hiona o ke kapitala kaulana, ke kulanakauhale poo aupuni hoi o ke Teritore o Hawaii ame kona nanaina kamahao i ka maka o ke kamahele makaikai, e kilohi ana i kona nani i hele a hihiu me na paikini ano hou o keia au e nee nei, he ku no i ke kilakila a kamahao ke nana uku i ke kulana o na hale e ku ana me na paia e ku ha'o ana ma na aoao o na alanui.
Ke nana ae oe, ua kohu pali kaha-ko ke kiekie o na paia o ia mau hale kulili ana mai na uwapo mai a nee aku iloko o ke kulanakauhale o Honolulu i ka loku a ka ua Kukalahale.
He nani a u'i ke hapanui o na alanui, a ma ka aoao hema o ke kulanakauhale, uia ma ia aoao ka hapa o na alanui apulu, a puehu o ka lepo i ke kuehu a ka makani Kaiaulu, a o ia ka ke kamahele i hoomanao ae ai i keia lei ahihi poina ole:
Kuu lio polinahe i ka makani la,
Ka makani Kaiaulu la e Hoonokaupu
E upu aku aua ka manao ia oe, e ke aloha e neence mai,
Na'u no oe e puhipuhi laau aku a make oe i ke aloha,
Make aku la oe i ka ua kilinalie o kuu aina,
I ka anai kuoloia @ ke kini o Ihiihilaukea.
Ma ka aoao Ewa o ke kulanakauhale e nee ana iuka o Kalihi he u'i a nani na hale ame na alahui, oiai he ululasu kiawe wale no ia wabi mamua @ i keia la hoi he Ede@a nani a kilakila e nee ana me kona hiona kamahao ke nana aku.
Aia ma keia aoao o ke kulanakauhale e ku nei nu paia kilakila a kamahao o ke kakela hou o ka lehulehu o ka poo i loan i na ma'i, ma ke kanawai, kahi hoi e lapaauia ai a pahonohonoia ui hoi na kina no na palapu i loaa ia lakou.
Pela hoi me ke kahua hoolulu o na ohana apau @ o kela ma'i pookela a kaulana i weliweli nui ia, a hoomanao ae la au i kela mele a Kaehu.
E a@a ia ana Hawaii,
E nei ma'i o ka l@pera,
Ma'i hookao a ka lehulehu,
Ili ulaula ili keokeo.
He nani no keia kahua, nani na hale, a he oluolu maikai hoi ka noho ana o na ma'i a wahi a lakou i olelo mai aim he maikai maoli ko lakou malamaia ana e ke aupuni ma na mean apau.
Ma ka aoao hikina hema o ke kulanakauhale, he nui ka u'i o na hale ame na alanui, a ma ia aoao kahi o na kanaka ko'iko'i o keia kulanakauhale, ka hapanui e noho nei a ke nee aku la e pau na wahi apau o ka aina.
O Manoa i ka ua Kuahine, he nani ekoa no ia a ke kamahele e hoohihi ai, me ka hiaai no ka nani a uliuli o na launa hele o kela awawa, kahi a na u'i kaulana @ ia uka e ha@heo man, ai no laua na inoa poina ole i na kini o ia awawa:
O Kahaukani he makani ia no Manoa
O Kauakuahine he ua ia no Manoa.
He nani na home i kukuluia, ame ka home imi naauao o na kaikamahine, a he u'i a nani hoi ke nana aku i kona kulana kilakila, e p@hia mau ia ana e ka Rain Kuahine o Manoa.
O ka Home Lunalilo, ka home o na ilihune, ame na kamaole e noho ai-alii nei, i ka makana pookela a luaole a ka Moi Lunalilo, i hana ai ma kana kauoha e kukuluia i home e malamaia ai na ilihune, palupalu, kamaole o kona mau makaainana, ke ku nei keia home he kinhoomanao poina ole i ka puuwai o kona lahui no kaua (Lunalilo) makana hiwahiwa luaole, a pookela i waiho iho ai mahope nei, na kakou apau @ mahalo mau aku ai, a hooa i ke kanaka Hawaii ilihune hope loa, e ola ana iloko o ia home kilakila o ka poina ole.
O Kaimuki o ia kekahi o na hiona kamahao loa a'e e olelo ae ai oiai ua loli ae kona kulana o na la mua a'u i ike ai a he kulana pookela kona i keia la.
Ke ku nei ma kahi o na puu pohaku o na la i hala he mau home nani pookela, a hihiu o na nu paikini ano hou o keia au holomua, a na hooponopono aupuni makaainana, e hoomaluia ana e ka have hoku o ka lanakila ame ke Kuokoa.
O Kapahulu, o ia u'i aku no ia a ke kamahele e kilohi aku ai, a o Waikiki anuanu au, a he u'i no hoi kona hiona, me ka nalu kaulana o Kalehuauwehe E ku kilakila mai ana no hoi o Leahi.
Aia i Leahi Kaimana Hil@,
Ka hokua o ka ale ka i Mamala,
Malama pono oe i hoe hele,
O ili kaua i ka ma'i hole,
He hoe kaulana kau i ka nuku,
Nana e hoowali nei e taoha.
A e pili pono ia n@uahelu,
Ae pili aku ai a i @ uwapo.
I ko'u hoomaopopo a@ i ke kulana o Honolulu i na la i ha@, ame keia la ua like ole ko ka wa i h@a me ko keia wa, a ua pii ae hoi k@a kulanakauhale @a ke an@ o ka @olomua a me ke kilakila, a ua kupo@o i'o no kona kuku@a ana he Kulana @uhale a Kalan@ Honolulu, me kona moi ku'i @ na kakauolelo kilo aupun@ ke @ ame ka lo@ alakai kamai akea (Loio Kalana).
@ au iloko o keia Kulan@kau hale o Honolulu i na la i hala, a ua k@ i na alanui o ia manawa, a i keia @a a'u i hoea hou mai la ua lol@ ae ke kulana, a he @ hou i keia la.
Nui na alanui hou nani, a maikai, a aia ke holo nei ahiki ilana o Puoina, na kaa @mobile me ka maikai, a he nui na home o na Hawaii e pili aku @ ma ia wahi, a e @ ana ma na @ o ke aupuni no $1.00 hoolimalima o ka mahina.
Ua oi loa ae keia mam@a o na ru@ ame na hale hoolimalima nohoia nei e ka poe hoolimalima, oiai he pii loa ka uku hoolimalima o ka @ a i ole, o ka hale paha, aia ma ka@i o $20.00 a pii aku o ka hale i ka m@ina.
O kekahi o na mea ano nui a'u i hoomaopopo iho i ke ku i a hoopilikia i ka hele ana o ka lehulehu, o ia no na kaa otomobile, e @ p@ahia ana me ka nana ole ia o k@ ola, o ka mea e hele ana, oiai na kaa e holo aku ana, a e holo mai ana me ki nana ole mai o ke kalaiwa i ka pono o ka men e hele ana.
Ma kahi o na huina ala@ni, malai@ kahi pilikia maoli o @ poe hele waewae, oiai o ia kahi nui loa o ka poe e ake ana e he@e ma kekahi aoao, a eia nae, e olohio, mau ana na kaa me ka loaa ole he kowa kupono no ka poe hele wawae, ame ka makaa@la wale no e pono ai ahiki ma kahi kahi aoao.
He mea pono loa i na lunakiai a me ka meia ke hana i olelo Looholo kanawai e kupale ana i ka holo ana o na kaa otomobile i ka hoea ana ma na huina alanui a keawale ka poe hele wawae, alaila aeia e holo aku.
Aole wale no hoi o na otomobile ke kaupaleiu, aka, e kauia no ia @ula @o ka poe hele wawae, aole o a'e ne mawaena o na alanui, aka ma na huina wale no e hele ai a @ i ole e halawai me na poino a pilikia ulia wale, oiai aohe nana mai o na kalaiwa i ke ola o ka makaainana @.
O na uwapo kekahi wahi maikai, a u'i o na hiona ke naua aku, me he mau kiowai mapuna la e lana malie ana kona iliwai, a maluna o ia iliwai lana malie, e lana ana na halelana au i ke kai, ame na papu pale o na ale apiipii o ka moana, a e holoholo ana na auwaa makika o na keiki o Kalahiki no ka oihana lawai'a.
Ma ka makeke o na mea kuai o na i'a ame na i'o holoholoua hipi, puaa hipa a pela aku e waiho ana iloko e ka hau mai kahi la a hoea i kahi la, a ua hele ka i'a a keokeo pu, a ke ai aku oe, ua pau ka ono amo ka mikomiko o ka i'o o ka i'a.
Ua hiki au ma ka paka o Kapiolani, no ka makaikai ana i na holoholona like ole o na ano apau, a pela na ano manu like ole he nui, maloko o na pa i hanaia no lakou e noho ai.
Ua ike maka i ka elepani, me kona kino pilikua, aiwaiwa ke nana aku, ame kona ihu loihi e kaiewa ana, a naia ihu e wili ae i ka maun a hookomo aku iloko o kona waha, a he kohu lima kanaka maoli no ka mimo ma ka hookomo ana ae iloko o ka waha, a o kona mau niho no hoi, he nui ka oi ke upa iho i ka pupu manau ana e ai ana.
Noonoo iho la au me ak hoomanao ana i ka huaolelo o ka Mea Nana i hana i ka elepani me kona kino nui pilikua a o kona ihu ka mea nana e hanai iaia.
O kona mau pepeiao no hoi, ua kohu mamalu, a i ole peahi paha ka nunui a ka launa ole mai, a he kamahao no hoi i ka ike a ka maka ke nana aku.
O ka liona o ia no kekani a ka mea e kakau nei i hoomaopopo i kona ano ame kona kino nui kolopu, a puipui konahao ke naua aku, a ua piha me ke oolea oiai he nui omua a he lawakua maoli kona kino me na hulu loloa ma ke poo, a hele aku i ka hapalua o kona kino. A eia nae, o ia ka mea i oleloia ke alii o na holoholona. Kupanaha no kona alii ana maluna o na holoholona!
O ka @, o ia no kekani o na holoholona ano kau o ka weli a he ku no i ka maka'u oe ke hoomaopopo aku iaia, oiai e oni mau ana kono kino i o a ianei, aole wa e noho malie ai, ua ake loa e loau ka manawa o ai ai i kekahi mea ana i makemake ai e loaa. O ia maoli no ke ano ame ke kulana o koia holoholona, aole hoaloha.
O na keko, no hoi, na mapu, o ia no kekahi o na hiona kamahao ke nana aku, me he la he mahele o na hiona o ke kanaka kona ano, a ke haawi aku oe i ka meaai, e lala mai ana no ka wawae a i ole o kona lima no ia a ai ae la no, kohu kanaka maoli no.
O ke tiga, aole no he nui loa o kona kino aka, ke nana aku he kulana o ka mea wiwoole, he nanaina o ka mea i piha me ka huhu, a he ano pa@aahaa kona kino.
O ke kanekalu, na iole rabati, he nui wale, o ia mea nani okoa no ia ke nana aku. O na manu okalika, o ia kekahi o na manu pilikua aiwaiwa, ame na manu he nui wale, o @ ano like ole, au e mahalo nui ai i ka noeau o ka Mea Nana lakou i hana ma ko lakou ano iho i ole e huikau.
O @a moowai e moe ana me kona kino pepeekue a pupuka ke nana aku, ame ka honu kahiki e noho like ana laua ma kahi hookahi.
O na holoholona dia na ano kao like ole, ame na bipi bufalo, a pela aku, o ia mea nani okoa no ia, a ko manao nei au o ka ike ana o ke kanaka Hawaii i keia mau ano holoholona like ole, o ia no kona hoomaopopo maoli ana i ko ke Akua Mana ame Kona noho Haku ana maluna o na mea apau loa ana i hana ai oiai ua hoohanohauo maoli aku Oia i ke kanaka i alii maluna o na holoholona o ke kula, na i'a o ke kai, na manu o ka lewa ame na mea apau Ana i haua ai.
Ke koi aku nei au i na kanaka Hawaii e holo ana no Honolulu, he mea maikai a nani no lakou e hele kino a ike maka ike ano maoli o na holoholona a ke Akua i hana ai, a ka'i mai ai imua o Adamu e kapu aku i ko lakou mau inoa elike me ia a kakou i heluhelu ai ma ka buke o Kinohi, a o na inoa a Adamu i kapa aku ai, o ia ko lakou mau inoa a kakou e ike nei i keia la.
O na kii @ kakou i ike ma na buke kula, aole nae i ike i ko lakou kino maoli, elike me ko'u ike ia lakou i keia la, a'u e olelo nei, o ia kekahi o na la hanohano loa o ko'u ola ana iloko o na makahiki o ko'u ola ana, a'u e poina ole ai, oiai ua ike maoli au me ko'u mau maka ponoi, aole me ka lohe pepeiao, a e mahalo nui ia ka Haku Mana Loa Nana i hana na mea apau, Amene.
E ka lunahooponopono kaulana a pookela, nou ka'u mau hoomaikai nui loa, no kou haawi ana i na hooponopono kaulike ana i ka poo apau i kakau mai i na manao no ka nuepepa, kahi e kaanai ai na manao o ka lehulehu, oia ka hapanui o ka poe kakau, aole i pololei ke kakau ana mai i na manao a @ ka hapanui.
Ke haawi aku nei au i na mahalo ame na hoomaikai, a nui no kou pulama I na manao o na mahkemake i kakan mai, a ke haawi pu aku nei i na hoomaikai a nui no kou pulama i na manao o na @akamaka i kakan mai, a ke haawi pu aku nei i na hoomaikai i na keiki kikokiko h@a o kou keena pa'i.
Me ka mahalo nui.
J. W. H. I. KIHE,
Ka eueu o na Hilana, Puuaahulu, i ka Tuiu
Kona, Hawaii,
HOOMAIKAI NUI!
Mr. Solomon Hanohano, Aloha oe:-- E oluolu hou mai kou ahonui i wahi kaawale no ka hooinaikai a ua lala o ka Ahahui C. E., Jr., o Waianae, no na haua aloha i panaiia mai ia lakou ma ka lakou ahamele i weheia ma ka po o ka Poalima, la 30 o Sepatemaba N. H. 1931.
Mamuli o na manao kokua ku i ka pono, o ia hoi no ka hoomahuahua hou ana aku i ka heluna o ka Buke "Ka Hoaloha" ame na hoolilo Pine Omou C. E., Junior ame na lako heluhelu e ae, pela i weheia ai ka ahamele i oleloia, nolaila ua haawi na mea apau i ka lakou kokua ana elike me na haipule o ke kaona o Honolulu, ua ike no lakou aole e hiki ana ia lakou ke hele ae i Waianae, aka nae he mea ole no ia i ko lakou manao maikai, no ke kokua ana i ka manao maikai, a pela lakou apan i kuai ai i na tikiki ahamele me ke kaniuhu ole iho.
Eia hou ua haawi manawalea mai o Mr. H. G. Simposon ka manakia o ka Waianae Theater, i kela po no ka uku o $10, oiai aole oia ka uku hoolimalima o ia hale oihana; ua haawi pau mai ka manakia E. Brecht o ka mahiko o Waianae, i na have, na men hoi apau e hoohiwahiwa ai i ua hale nei; a ua piha no hoi ka hale me ke kupono a o ka hilu o na mea apau maluna ae, ua ola loa ka manaolana i hoomaopopoia. Na loaa $45.00.
Ua haawi aloha mai o Mr. Francis Nobriga i kana pila he piano e laweia a e hookaniia maloko o kela keena.
Nolaila, e na hoaloha o ka Ahahui O. E. Opio, apau i haawi mai i na kokua ana, e oluolu hoi oukou e lawe aka i ka makou hoomaikai he nui, ma o ko makou makua la ko kakou alakai o ka Ahahui C. E. Opio o Waianae, Mr. Lowell K. Kupau, ame Mrs. Lowell Kupau, ke alakai o keia ahahui.
Na ke Akua e kokua mai ia kakou apau a Nana no e hoapono mai i ka kakou mau hana apau no ka holomua o Kona aupuni, a ke hooki nei me ke aloha oiaio, a i na keiki o ka papapa'i ka welina i kakiwiia.
O makou iho no.
Ahahui C. S. Opio o Waianae, Oahu.
LOWELL K. KUPAU,
Waianae, Oahu, Oct. 1, 1921.
HE AKUA E KE KANE, HE IKA OLE E KA WAHINE E!
(Hoomauia mai)
Nolaila, ua lawa paha kaua e kuu ipo heluhelu i ka iho ana i Makua, i kahi nui o ka wakawaka a e hoi kaua i kauhae o lakou ma.
I ka hiki ana o ka poe pii i Kala'e i kauhale, mau na ihu, ninau ka noho hale, pehea ka oukou huakai! Auew! wahi a ke kanaka pana na olelo keha i ka hula poniu, o makou mai la no ia la, ua loaa no hoi kahi pono i ka la mua, manao aku la hoi i ka lua o ka la, ua mahuahua mai la hoi kahi kumu.
I hoi hou aku ka hana i ka lua o ka la, e hao mai ana kela aoao, a hele ia a kau iki ka wai a ka Liula, laki ko makou mau kamaaina, haawi mai la, hui me kahi koena mua, manao iho la aia aku paha ka laki ihope, ia hele hou ana aku, laki a mea, lilo aku ana, a i kela la aku nei o ko makou la laki ia, ua nui na mea i loaa, aole hoi e hihi, ua maneo aku la ia iliki hou ana aku i nehinei, o ka hele ia a koe kahi ie kikoni i ke oolea.
Ina paha he palupalu, o ke puhi la, o ka nau, koe aole, a o ia kahi ukana i hoi mai la a, pehea na le'ale'a o ke alo o na 'lii o Kala'e@ wahi a ka poe noho hale, ela no hoi ka lakou nei pane, he kokoke aku anei kekahi o'u o ke ino ilaila, o ke ano kuaaina no hoi paha, noho no i ka hale kamaaina, he lapa manu ole paba ia au e pii aku ai, a ou mau iwi ka luahi, i mea houhou.
Nolaila ke ire pu ae la no kaua i na olelo a keia poe kanaka, he okoa i ke kipa kauhale, a he okoa i ke alo o ka wahine, au paha e himeni iho ai i keia himeni @unuu a na kupuna o kakau:
Ahu kupanaha a ka la i Mana,
I ka alohi a ke aka wai i Papiohuli,
Kuhi ka malihini he oiaio,
Eia ka he lawakua makani no Nualolo.
I ka nihi pa kokolo i Makuaiki,
Ka nihi ana a ke ahi i ka auhau e,
O ka auhau iho la no ia a ke kono hiki,
O kana ukana iho la no ia o ka hooko'iko'i leo,
Ua hiki iho la lakou nei i kauhale, a ike pu iho la no kaua i ke au nui, ame ke au iki, a e hoi ae hoi kaua i ka mea nona keia wahi hoonanea.
Ia Kalimahopu i hiki ai i ka hale, ninau mai la ka wahine, heaha ka mea @ poe Ka@ La e aku la ke kane, hookahi no paha meahou: Haia mai nei lakou e ka ilio olohe o ke kula o Kamaomao, hoi nui wale mai nei no aohe wahi alaala.
Olelo mai la ke wahine, hu, heaha aku nei no la ko Kala'e i loloa aku nei na au, haaleleia iho ka mahiai, piha ka opu, o ka wahine me keiki, aole e i ae e, i ke ahua o Kaunuohua iwaena pali.
Eia hoi paha, wahi a ke kane, olelo mai nei o Kailauahi, aia pii hou na moopuna, alaila haawi i ka laau ana, ia Kamanuolalo, ua aloha paha i na moopuna i ka pau i ka lilo, i ko'u lohe ana aku nei ia mau olelo a ua elemakule la, ulu ae nei ko'u manao e pii me kela poe, i mai la ka wahine, heaha la hoi, he pii kou, in a io hoi paha e haawi ana ia Kamanuolalo i keia pii ana aku a na moopuna aohe olena ana he hooluu wale no.
Ua pono wahi a ke kane, ua ae laelae mai la oe, aole no e nele i na pomaikai nolaila, he mau la hoomakaukau keia.
I ka hiki ana i ka wa e pii hoi ai, ke eleu wale la ua poe kanaka nei, o ka wahine a kahi kanaka mana na olelo hoepa, a kakou i ike ae nei mamua, oia ke hilinai ana ma ka ni'o o ka puka, pane aku la oia i kona mau hoa wahine eleu mai nei ka hoi na kane a kakou, ua hele a lihilihikuku i ka hele.
Pane mai la hoi kekahi; o ia hoi ka'u e nana ae nei. E eleu ae hoi paha makou, e pono ai, i pono oukou na wahine, e haawi mai ana hoi o tutu i ka punahele ana i keia pii ana, aole au e pii, aole i pau ko'u hoonaukiuki, i ko'u mau wahi hoa pili, ia eo ana no, nana aku oe i kahi kanaka upepe, huki kapakahi ae la i ka malo puakai i ka hope, kilohi iki iho la, nee ae ia i ke oli hoaeae.
Nani Kaala he kiowai na ke kehau, Ke linoa mai la e ka poe o Lihue,
O Kalena ma no ka i Haleauau,
Au ana ka lae o Maunauna i ke kula.
Me he mea la ka hoi, e i mai ana ia'u, au ana ka lae o Hoaa i ke kula, o kaua hoi ia i ike, aole hoi ia i ike i ka kekahi.
Ke haaliki nei keia emi pu ka manao o na wahine, pai hou no ua wahi eu nei: Auhea mai no oukou e na hoahele, elima no hoi kakou o Kalimahopu no hoi aono, loaa no ka eo ma ko kakou aoao, hopu no i ka mea e loaa kokua ika hope hao ke ku'i ekolu no hoi ma kekahi aoao, pela no hoi ma kekahi aoao, heluhelu no i ke mele ha'i i ka inoa o ka aina.
Aia i Molokai kuu iwa la,
I ke kula wale o Kalaupapa la,
Papa olelo kaua la,
Oiai ka manao i ke kino la,
O ke ku a Mokuhooniki la,
He iniki welawela ia la,
Alaa ko ku i ke a'u la,
I ka i'a lele o ka moana la,
Moku i ka ohe la,
Hoopaa mai!
I hui iho ka aha i ke kahua maika; aohe a kakou nana o ka opeope a kau i ke kua, pe'a ae no na keiki o ke Koolau, noho ana imua o lakou nei, e hoopue mai nei, na iwa anaimaka, ua nounoua ua papalina e ka ehukai o Kalaeokahio, a nono hele kela o ka lauojo a wiuwiu i ka iika ehukai, eia nae ua paa ka ii, a Kukalakamanu.
Ina kakou, oi kakahiaka eia aku ia wahi e apa ai, o kahi o ka elemakule pau no na olelo, kome ka lima i ka aweawe, kau i ke kua, kukulu kalaihi a ke Kalamalo, no ka hale o ke tutu ka pahu hopu.
Ia lakou nei i hala mai ai, wa iho la na wahine, i ke ano o na olelo a keia wahi niheu hookolohe, aka, aohe a na kane nana aku iahope, no ka mea, aia ka iini aloko i ke alo alii o Kala'e.
I ka ike ana mai o Kalimahopu, hookahi ka hele ana, ahiki lakou nei i ka hale o Kuialauahi, olelo mai la ke kupunakane, auhea o@kou e na moopuna, ke lawe nei oukou i ke alii me oukou, hookahi no mea nui, o ka malama i konu kapu. Eia ka ikaika o oukou e na moopuna, e hele ai, a pilikia kekahi o oukou i ke alahele, alaikla, lawe laia nei a waiho ma kahi a ka makani e pa mai ana, a o ka mea pilikia, hele oia a mamao mai ke kuamoo (alanui) ma ka lulu, o ka poe pilikia ole, noho i ke ala a hoi mai kela.
Mai haalele huakai oukou, pau no na kuhikuhi a ka elemakule hoeu ae la lakou nei, e hele, ia lakou nei, e hele nei o Kalimahopu wale no paha ka mea hoi o kona noonoo ihope, i kana wahine, aka o kona mau hoahele.
Aia ka manao i ke kolokolau,
Pukuilua i ke anu a ke kehau,
Haua ka manao olu ke kanaka,
E ao iho oe a he wai kolal@
He nui ka poe e hele nei, i keia mau hana, no Waikolu no Kalawao., ame ko Kalaupapa no hoi, aka, eia me keia huakai ka mea nona neia wahi moooleio, ame keia wahi huakai hoi kakou e hele pu ai.
Ia lakou nei e pii nei i ka pali, aia kahi eu mamua o ka huakai ame kona kokoolua, ka mea iaia ka laau kahi i paa ai, eia no ka paue a ua wahi kalohe nei i ke kokoolua.
Nana aku paha oe ia Kalimahopu aia wale no na maka ihope, i kahi apela hinai ana, ua olelo mai hoi paha ia'u, aohe on a naua ia le'ale'a, o ka @ no @ manao ai, in a n@ ko kakou hiki aku i kahua maika, loaa no ka laki, pe'a no kela hoi mai.
O ka'u e manao nei, e hoolalau kakou i keia la, aia a ka la apopo, alaila hele kakou i kahua, e nana hoi kaua i ua 'oia la i keia po.
Olelo mai la ke kokoolua, heaha la hoi aia ahiki aku kako@ iluna, alaila hawanawana aku oe ia lakou la, a holo keia manao ia laua, a ke kokoke aku nei no hoi e hiki iluna o ka noho a na kanaka e nana iho ai ialalo o Kalaupapa, o kahi hoi i panaia ka inoa Puupaneenee:
Ia lakou nei i hiki ai ilaila, haule na haawe, hoomaha, malalo o ka laau, a i kumu e loihi ai ia hoomaha ana, a e ko ai hoi o keia manao o keia mau kanaka, o ke kokoolua o kahi niheu kalohe, hilinai aku nei oia i ke kumulaau, kani ke oli.
Kuu wahine kai ooia e ka ua a eha,
Me he maka koholua la i ku i ka ili,
Ka walawalania i ka eha a ke aloha,
Me he kinopu la i Wahiawa,
Me he la malaila wale iho no,
Aole, aia i kai o Puanui a.
I nui no oe i ko ai pinepine,
Me he mea la na hai kau loaa-e.
Iaia la e hookakahe la i ka ia la ipu hoehoe, eia hoi lakou nei ke hoolai nei me Puakinamu, no ka mea, ua hookahi ae la ke kaunu i Waialoha,(manao like).
Eia no hoi o Kalimahopu ke noho aku nei hoolohe, oi noho aku keia a mo'a ka imu, aohe o lakou la wahi mea a eueu mai, pai aku la keia, in a paha kakou, ua kuu iho la ka nae!
Ae mai la kekahi kanaka, ae in a kakou, liuliu kau na haawe, naue aku la lakou nei.
Ia lakou nei i hiki ai i kauhale kamaaina o Waialala, pa kahea a kamaaina, mama Koolau. Ae, wahi a lakou @ei, e kipa kauhale, paina a maona, haule iho nanea. Ae, wahi a lakou nei.
I ka majaukau ana mai i kamaaina, i iho la lakou nei, iwaena o ka ai ana, ninau aku nei kahi eu kolohe o lakou nei. Hele ole aku nei hoi @kou i ka le'ale'a o ke aloalii i keia la.
Pane mai la kamaaina, aohe lealea o keia la, aia i ke ahiahi, auwinala, he Puhenehene ka le'ale'a; i@ka iho nei ka luna a ke alii kahi i kala ai, a hala aku nei i kai o Kipu, i keia kakahiaka wale, he elua pili he eli ka loko, a he holei no hoi ka pili owaho.
Ka alaapapa me ke kilu na le'ale'a o ka po ana iho, aia aku la nae ka lealea i kai o Maheleana, he ai iho ko oukou a maona, hoonanea iho, a kaha ae ka la, alaila hoeu kakou.
I ka pau ana o ka lakou ai ana. luana iho la no hoi, a mamua o ko lakou nei liuliu ana e hele, hoea mai la ko Kilohana poe, ko Kipu, ame ko Nihoa poe, he huakai nui maoli, hui me ko Waialala, ame lakou nei, moe kaoo o ke ala, i ka nui o ke kanaka, ahihi lakou nei i ke kahua, ua hele no hoi a.
Lei mahiki i ka ua me ka makani,
Nana i na ale mani a ke Kipu,
He kahiko ia na ka welowelo,
Ke mahalo ia mai la e Kawiliwahine,
Ilaila no maua me ke ko'eko'e,
E nonoho ai i ka ua Kipuupuu,
Me o'u hoa malana eelekoa.
Ua noho a mehana i ke anu a ka @kani,
He makani kamaaina ia no Waihaka,
E kahiko ana i ka pua o ke Koolau,
Uli malamalama ka mahele o Waika,
I ka nui o na kanaka, elike no hoi paha me ke kaona nei, a kaua e ike iho ai ke hiki mai i na la kulaia.
Ia Kalimahopu âme kona mau hoa i hiki aku ai i kahua, ike aku la oia i na nani like ole o ke alo alii, ka nui hewahewa o na kanaka, ame na u'i like ole o ka aoao palupalu, na ia mau mea i kauo aku i kona noonoo, a poina kauhale.
(Aole i pau)
HE HOALOHALOHA NA KA EKALESIA K. S., C. E. O HUELO
Mr. Sol. Hanohano, Aloha nui kaua:-E oluolu e ae mai ia'u in a he rumi kaawale kekahi o ka kaua hiwahiwa, i kela poomanao e kau ae la maluna.
Oiai, ma ka la 29 o Augate, 1921, i lawe palanehe ia aku ai ka hanu ola makamae o David Wm. Napihaa, a he Dukehao hoi no ka Waikau o Keanae, Maui, kahi hoi ana i noho ai no na mahiki loihi me kana wahine ame na hana lehulehu a ke aupuini i haawi ai iaia mai ka wa mai o ke aupuni. Moi, ahiki wale no i ka wa i lilo ai ke aupuni ia Amerika, a he hoapaahana hoomanawanui, iloko o ka hana a kona Haku aloha.
He lehulehu na hana hoike K. S. ma ka ekalesia o Huelo nei i kekahi manawa, ua konoia aku ke Dukehao D. W. Napihaa me kona mau hoapaahana, no ka hele ana mai i ko makou hoike aka, aole no ia he mea nana e hoole mai ai, ua ae mai oia me na maka oluolu.
O D. W. Napihaa i hala aku la, he lima akau kokua ikaika loa oia no ke Kula Sabati o Huelo nei, i na wa apau, a luna hoohana nui no na meaai pili K. S., o Keanae, Nahiku, a pela aku.
O D. W. Napihaa kekahi lima kokua ikaika loa o ka ekalesia o Wahinepee, o kona aoao kalaiaina, he Repubalika oiaio oia, a moe aku la he home @ i hamama i na wa apau, a he halekipa no ka lehulehu mai na haole kuonoono o ka aina, ame ka poe haahaa; he ike oia i na mea apau, ame ka maiki, he home, a he hale e hoomaha ai na moho kalaiaina Repubalika apau.
Nolaila, ua waiho iho oia he wahine kanemake Mrs. A Napihaa mahope noi me ka ohana e paiauma aku ana mahope nei, a hele aku oia me kona Haku aloha, ua kuu kona luhi maanei, pau pu me kana hana ma keia ao inea, a ke hoi nei i kahi i hoo@nakaukau no na mea apau o hana ana Kona makemake me ka minamina @
Nolaila a @ooholoia @ makoa @ haumana K S., na la@ o ka @ha@ C. E., ma ko makou mau Komite la, ke komo pu aku nei me oe e Mrs. A. Napihaa, ame ka ohana e kaana pu iloko o na la o ka ehaeha i kau iho maluna o oukou apau.
E hooholo hou ia: Ke pule nei makou i ka Makua Lani, e hoomama ae i na kaumaha ame na luuluu, i piha i ke kumakena no ka kakou mea aloha i haalele mai, Nana no i lawe aku. E hoomaikaiia ke Akua ma na lani kiekie loa, he malu ma ka honua, he aloha no i na kanaka.
O makou no o na komite.
REV. J. P. INAINA,
JOS. K. PUU,
MRS. M. INAINA,
MRS. A. KAHIMOE,
MRS> ANNIE PUU,
Huelo, Maui, Oct. 6, 1921.
E PONO I KA LEHULEHU E MAKAALA
Aohe pili o keia ao i ka poe i malamalama, aka, no ka poe i lawa ole ka ike no lakou keia e a'oia aku nei e makaala, mai pupuahulu wale me ka huli mua ole i ka mea oiaio a maopopo.
Ka mua loa-O ka poe apau he mau apana aina ko lakou i nei manawa mai puni wale mai i ka poe piepiele aina o hele aku ana e koi e kuai i kekahi lihi o kou aina, a no ka mea, aole no ka poe e hele aku ana e noi ia mau aina a lakou e makemake aku ana ia oe e hoolilo mai iaia, aka, nowai, no Kepani ma, no Pake ma, a no kekahi poe e aku i makemake mai i ko wahi aina, a i mea e lilo aku ai iaia a ia lakou paha, o ke alahele wale no e hookoia aku ai ia iini o lakou oia ka hoolimalima ana i kekahi poe e hele mai e hoomalimali ia oe me na wahi dala lililii, a i ka lilo ana aku iaia, hoolilio houaku la kela i ka mea okoa, a i ole i ka mea paha i hoolimalima mai, mo na dala nunui. Pomaikai loa in a oe e noonoo ana, me ia mau dala i loaa mai la ia oe e loaa ai ia oe kekahi apana aina hou, aka, in a e hooliloia ana i na mea e ae, o ka nalowale loa no ia o ia mau dale, elike me ka nalowale loa ana aku o kou apana aina au o ke kuai naaupo ana.
Eia hou-@na he makemake kou o kuai i wahi apana aina, mai pulale wale i ku ike a ka maka, ka hookaha a ka naau ame ka noonoo, me ke ekenui o ka loaa mai o kahi apana aina, alaila kunoono ka noho ana. @e manao maikai ia ke maopopo mua la oe ka hihia ole o ia apana aina, aka, in a he hihia au i ike mua ole aku ai, a i ka lilio ana mai o ia apana aina ia oe, a kukulu oe i kou hale maluna o ia apana, a hana oe ia apana a maemae elike me kau maemae i makemake ai, a mahope ikeia ae ka hihia o ia apana aina, e, auhea oe, e ka makamaka, e nui ana kau hana mahope aku, me na hoopii kanawai hoonuililio oe e hakaka ai ahiki i ke ko a ko ole ana paha ma kou aoao, a in a o kou manawa nele loa ia i ke dala e hiki ai ke hoolimalima aku i kekahi loio, komo loa oe i ke anu.
Nolaila o ka hana naauao, in a no ka manao e kuai i apana aina e huli mua a maopopo ia oe ka hihia ole o ia apana aina, in a he hihia mai kuai, a no ka mea, o kou kuai ana he hookomo ana aku ia ia oe iloko o ke ahi o komopoo aku ai oe iloko o ka pilikia.
Ua ikeia ka pilikia o kekahi poe ma kekahi mau la i aui aku la, ua kuai ia he apana aina ma Kapahulu e kekahi kane ame kana wahine, a no ko laua manaoio ua lilo ia wahi ia lana, no ka mea, ua hookaa laua i ke kumukuai a ua pau, ua hoomaemae laua i ka aina, a ua kukulu pu i ka hale maluna o ia aina, a ua noho hoi maluna iho no na makahiki ekolu i hala, me ka uku i ka auhau ame na lilo e ae apan, a eia nae, ma kekahi mau la kokoko aku nei, hoea aku @a ka on a pololei o ia apana aina a ninau aku la ike k@leana i loaa ia mau mea o ko laua noho ana m@laila, a ua hoikeike mai la laua i ka palapala kuai me na likiki hookaa apau, he mau mea hoike oiaio no ko laua kua@ ana, hookaa ana, a noho @na hoi maluna o ia apana no na makahiki ekolu i hala.
O ka pilikia e loaa ana i keia mau mea oia ka hoopii aku o ka mea pololei nona ia aina ia laua, no ko laua komohewa iloko o ka aina a laua i noho kuleana ole ai, in a no ka hoopii nei; aole oia wale, e koi pu ia aku ana laua e uku i ka hoolimalima o na makahiki ekolu i hala, in a e koiia aku ana, me ko laua kipaku pu ia mai ia wahi aku, a in a no ko laua imi i ko laua pono, omua no o na aha hookolokolo kahi e ikeia ai ka aoao i nono. O keia ka pilikia o ka huli mua ole a maopopo ka mea nona ka aina, a o lilo keia i kumu alakai no na Hawaii e ae apau e makemake ana e kuai aina; ina no ka makemake e kuai aina, e huli mua a maopopo ka mea nona ka aina, a ia manawa hookahi e huli pu in a he hihia a hihia ole paha ia aina.
Eia hou, mai noho a ike i ka nele, a manao ae o kahi apana aina i noho a kuonoono ka mea e lona ai ke dala a e @ ae ai @ ka mo@aki ana aku i kekahi mea dala; mai hoao iki e hana ia hana hollikole, a no ka mea, o ka moraki he akua ai kahu ia; ua nui a lehulehu na Hawaii i moraki i hookomo ia lakou iho iloko o ka aie me ka moraki ana i ko lakou mau apana aina, a mamuli o ka hiki ole ana e hookaa i pau aku ai na apana aina i hoopaaia malalo o ka moruki i ka @ilo i ka poe mea dala, a ku olohelohe kekahi mau Hawaii i keia la. Ke hoolalaia mai nei na hana no ka hoonoho ana aku i kekahi poe Hawaii maluna o na aina hoopulapula i keia mau ia a e hiki mai ana i ka manawa e hookoia aku ai ia hana, aole pono e manao iho na Hawaii o na aina hoopulapula e weheia mai ana ka aina kupono e noho aku ai a o na apana aina i loaa i nei manawa ke hoolilo aku, he hana hemahema nui ia. O ka poe malama aina i keia la o lakou ka poe kuonoono o hei mua aku, a o ka poe aina ole ho poe pulewa lakou, e lilo ana lakou i poe pulewa lakou, e lilo ana lakou i poe malihini maluaa o Hawaii, a o na lahui e e makee mami mai nei i na aina, o lakou aku @ poe kua@.
E pono i na Hawaii i keia la e kuai nui i na aina, a i ole hoi aku maluna o na aina hookuonoono a hoopulapula paha, ke hiki, a mai hoolilo iki i kekahi iniha o kou lepo, a no ka mea, in a iho na lahui e la he poe hoomakaulii aina.
OIWI HAWAII
HE OLELO HOOMAIKAI
O makou o na lala o ka Ahahui Kula Sabati, o ka Aha mokupuni o ko Kalana o Mali, Molokai ame Lanai i noho ma ke kau o Sepatemaba, 1921 ma ka Luakini o Waimea, Lahaina, Sepatemaba 14, 1921, a ma o ke kakauolelo o ua aha la, elike me ia i hooholoia, ma ka la 17, o Sepatemaba, no ka haawi ana i na hoomaikai i ka ekalesia i oleloia kona Kula Sabati, ame kona mau Ahahui C. E. Makua ame Pokii, nolaila:
Ma o'u nei, ke kakauolelo o ua aha hanohano la, ke haawi aku nei i na hoomaikai kiekie loa i ke Kahu James Davis, ka papa Kahu Waiwai, na luna nui o ke Kula Sabati, ame na C. E., mamuli o ka oukou mau hana maikai i na lala apau o ua aha la i oleloia, na hookipa maluhia ana ma na home like ole, ka hanai ana me na mea o oluolu ai ke ola kino, a ke haawi pu aku nei i na hoomaikai kiekie loa palena ole, i ko oukou komite malama ola, oluolu waipahe, me ke aloha nui, ka hope Makai Nui o Maui, Komohana, Hon Philip Pali.
Ma o'u nei, ke kakauolelo o ua aha hanohano la, ke haawi aku nei i na hoomaikai kiekie loa i ke Kahu James Davis, ka papa Kahu Waiwai, na luna nui o ke Kula Sabati, ame na C. E., mamuli o ka oukou mau hana maikai i na lala apau o ua aha la i oleloia, na hookipa maluhia ana ma na homo like ole, ka hanai ana me na mea o oluolu ai ke ola kino, a ke haawi pu aku nei i na hoomaikai kiekie loa palena ole, i ko oukou komite malama ola, oluolu waipahe, me ke aloha nui, ka hope Makai Nui o Maui, Komohana, Hon. Philip Pali.
Ua piha i na manao hauoli a mahalo me ka hoomaikai nui na lala apau o ua aha la i oleloia, no na hana maikai apau a oukou i hana mai ai no lakou; a maluna ae o na mea apau, na ke Akua no e haawi mai i na hoomaikai oi ae, Akua ke kiai mai ia kakou, oiai kakou e noho kaawale ana.
Ke waiho aku nei me ka haahaa.
EDWARD M. KAPOO,
Kakauolelo.
Lahaina, Maui, Sept. 18. 1921.