Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 14, 7 April 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

(Hoomauia mai kela pule niai) "I paani oe mc ia kamalii, a i koi &iai ia oe e hele oukou i ka auaukai, elelo aku oe, aohe ou iko i ka au, xnabope auanei oe piholo a make, a i olelo mai ia oe, na lakou oe e a'o i la au ana, ao aku oe, a o ko poe hoa paani ka hoi iu e nalo ai oe i ka «eaka o ke kanaka o ke alii, e huli 1 nai ana ia kaua. "O ia kamalii poupou o ke kino au e ike aku ai, nunui na niho omua, iloko o ia liilii la, aole ia he poo e ae, o na aialo ia o kela wahino u'i au i ike ai i nehinei, a maka'u 6e, o ie aoa ia o Waohala, o kanaka iki 0 ka moku o Nuumealani, o ka uuina 1 wawau. 4 ' I paani oe me ou mau hoa, a i elelo mai ia oe, e peepee akua oulou, ae aku oe, ina o olelo mai o oe ke akua, hoole aku oe, a i ninau mai i ke kumu o kou hoole ana, ha'i *ku oe, ho niaka'u oe i ke akua multi, alaila olelo aku oe o lakou ke akua, a o oe ke holo o pee, ina 'ae tnai i kau olelo, o lakou ko akua, alaila olelo aku oe i kai na poo, a iuna wawae, huli ke alo ilalo o ke «ne, a moe na maka, aole lakou e feana, aia ahiki ke.kai i kahi a laliou e kali ana, alaila manao lakou «a nalo oe, alaila lakou,imi. i "I kou wa e ike ai, ua hookoia| leau mau olelo apau, alaila hoomaka j ee e holo ma kahakai, a aneane e pau ke one, alaila holo oe ma kahi « ka pohuehue, a haalele oe i ka palena o Waimanalo me Kailua; alaila 1010 mai oe ma ke kula mauu mahiki o Alele, ahiki oe i ka lokowai o Kailua, malaila oe e hoi pololei mai «d i ka halo nei." Olelo aku la o Kahinihiniula i ke Impunawahine: "Pehea no hoi, ina au e ae aku owan ke akua, a o laleon ke holo e peef" I mai la ke kugunawahine: "Mai ae oe T o luhi oe i ka imi, ua ike ōe i ke kino o ko akua, aole nae oe i ike | i kona wahi i hele mai ai, aole hoi I kona wahi i hele aku ai, a eliko me ke pahaohao o ko lakou alii, pe--1« no ke pahaohao o kona poe kanaka, a i kou ae ana aku i ko lakou nakemake, o oe ke akua, a o laleou ie holo e pee, o ka pau ana ia o kou ike ana i kou mau hoa paani, i ka imo ana o ko maka. "O ka leo nae kau e lohe i ke kahea mai, ma kahi kokoko ia' oe, aka o ke kino aole oe e ike hou ahi- i Jd i ke ahiahi ana o ka la, ia oe e kuli mai ai e hoi, a mamao mai ke ene pohuehue mai, o kou wa ia e lohe aku ai i ke kaheaia mai o kou inoa, ia oe e huli aku ai e nana, e ike aku ana oe ia lakou e kuku mai aia ilnna, me ke aloha ana mai, a noke mai i ka peahi ia oe me ke kahea pu mai, a kakahiaka no oo iho aku i kai e pat.ni ai me lakou, a « lakon kou mau hoa paani, iko ae i Ita aina o Kahoupo-o-Kane, a o Ulukaa hoi kekahi inoa, eia nae, ua kapa aku ko kakou mau kupuna i ka inoa o ia aina o Kanehunamoku, ma«nuli o ka nalowale honua ana, oiai ao oe e nana aku ana, a hehi ou mau kapuai iluna o ia aina, mahope iho o ia manawa, e Joaa ai oo i ka huli a ke kanaka o ke alii, o |iou ku no koi ia i ka moku e kuu luhi. "Nolaila e kuu moopuna, ua loho aku la oe i ka olelo, a o Makua ke ia ,aia me oe o Makua ka malaina, a malama oe i ka olelo, a hoolohe hoi, alaila pono kou noho ana o keia mua aku, a makepono no hoi kuu luhi palupalu ana ia oo a nui, ke ai nei kaua i kau loaa, mamuli o ko hoolohe i ka olelo. "Ua maona iho la, o hele e imi i ko mau hoa paani, aia la ke pnhenekene mai la i ke one o Kahakahakea, wai noho oe i ka.halo nei, a mai pii oe iuka o Mannawili, o loaa koke auanei oo i ka huli a ke lii, aole e loihi ko ai ana i ka momona e ka loko o ke alii, o hele e ka moopana, aia ou mau hoa paani ke kali inai la ia oe, o kou mau hoa paani ka hoi ia, ike oe i na mea apau, na lakon e a'o mai ia oe, a ma-kau, a o lilo * ana no hoi oo i punahele na kou maa hoa paani." *' Apau na olelo a Ninla i ka mooptina, o ko Kahinihiniula puka mai »la no ia hele no kai o Waimanalo, «like me ke kauoha ā Niula. Pii mai la oia a kau iluna o ke kuala e nana la ia kai o Waimanalo, ku iho la oia iluna olaila, nana mai la i kai, o kona iho mai la no ia, a haule ilalo o ka haalu kahawai, ke kakae wale la keia i ka hele, ahiki keia i kahi a kekahi puulu kamalii e paani ana ,aole oia nei hele aku me lakou, ke mau Ia no koia i ka hele, ke ike nei keia i ka nui o na kanaka o keia wahi, aka aia ko ia nei manao i na olelo a ke kupunawahine. laia nei i hoea aku ai i kahakai, ike aku la aole i kana mai ka aai o kamalii, e auaukai ana kekahi poe, a e puu no'a ana no hoi kekahi poe i ke one.

| I ka ike ana mai o keia kamalii e puuno'a nei i ke one, kahea mai la lakou: "E ka malihini a makou i kali iho nei, hele mai maanei kakou o paani ai, ina makemako oe i ka auaukai, hele kakou i ka auau!" Olelo aku la o Kahinihiniula: "Aole o'u makemake i ka auaukai, mamuli piholo au, no ka mea aole o'u ike i ka au." Olelo mai la na kamalii e puuno'a nei i ke one: "Ina pela ua hiki, aia a na makou oe e a'o aku i ka au, a eia ka kakou paani." Ninau aku la o Kahinihiniula: "Heaha ka inoa <r kena paanif" Hooho mai la na kamalii me ktf leo hookahi: "He puhenehene keia paani, ina iloi&> o ka halo, a he puuno'a kekahi inoa, he paani le'ale'a keia, i ka poe kanakamakua, a 0 ia ka makou e hoomaamaa nei i ike." I ka ike ana mai o na kamalii e auau ana olelo ae la kekahi i "Eia ua hoa paani nei o kakou la, ua hiki mai la, a o ka mea hoi i kauohaia mai nei ia kakou e huna, ke ike kakou i ke kanaka e hele mai ana e huli iaia, nolaila e hoi kakou 1 kula, a hookahi ka paani ana." I ka hoi ana mai o ka poe auaukai a hui, ua hele a nonanona ke one i ka nui o keia kamalii, a mamuli o na hana a keia poe keiki, e hoohauoli ana iaia, ma na ano paani apau, ua lilo ia i mea nana e hoopoina ai i ka loa o kona alanui ke hoi aku. Oiai o Kahinihiniula e kupopou ea ole ana, me kona mau hoa, aia hoi ka la ko hoomamao aku la ma kona alahele, ke uhi iho la ka malu i na pali hauliuli o ko Koolau, a he wa kupono hoi no Kahinihiniula e hoi ai ahiki maamaama i kauhale, nolaila olelo mai la kekahi keiki iaia: "Ea, e ko makou hoa paani maikai, e peepee akua kakou, o ia paani lo'ale'a no hoi ia, pehea kou manao ia paani?" I ka imanawa a keia keiki e olelo nei, i peepee aku ka lakou paani, ia wa i haupu ae ai oia i na olelo a kona kupunawahine i a'o mai ai iaia, a mamuli o ka uiia ana mai iaia o keia paani, ae aku la oia e peepee akua lakou. A lohe alkou i ka ae ana aku o Kahinihiniula, pa'ipa'i ae la lakou i ko lakou mau lima me ka hooho pu ana tmai: "Maikai, maikai, o oe ke akua, moe ko mau maka, aia makou a kahea mai ua nalo, alaila imi oe a loaa makou." " Ka!" wahi a Kahinihiniula "aole au e ae owau ke akua." "No keaha hoif" wahi a kona mau hoa paani. "No ka mea,'' wahi a Kahinihiniula, "he maka'u au i ke akua muki, ia oukou e holo ai e pee a nalowale, hoomaka mai ke akua mukl o keia kahakai, kau ka weli, nolaila aole au e ae owau ke akua, eia ka pono, o oukou ko akua, a owau ke holo e pee oiai he hookahi wale no au, aole e emo loaa, no ka mea he nui oukou." "Ua pono ia," wahi a kona mau hoa paani. "Ina pela, alaila penei oukou e hana ai, o na poo o oukou i kai, a o na wawae ka iuka, huli ke alo ilalo iluna o ke one moe no hoi na maka, aole e nalo kuu*pee ana, e hele ana ke kai a pulu ke poo o kekahi mau mea o oukou i ke kfii, alaila ka hoi ua nalo au, o ko oukou wa ia e imi ae ai ia'u." "Ua pono ia," wahi a kona mau hoa paani. "Ina pela," wahi a Kahlnihiniula, "iluna liei au o ka pohuehue e ku al, a o oukou apau ilalo o ke one, a pau kuu paha ana, alaila pee au, aole no hoi e nalo kuu pee ana, o hiki ana ka hu 'a o ke kai i kahi a oukou 0 moe ana, alaila ua nalo au, ia wa oukou e imi ae at ia'u." I kona mau hoa e hooko ana i na mea apau i hoikeia mamua ae, o ka wa ia o Kahinihiniula i kau aku ai 1 ka paha i kona mau hoa paani: "Moe ana hoolono ana, 0 moe a hanuna, o moe pupupu, Moe a la'ola'o moe kupipipi, Moe alealea moe kualakai, A holo a pee pee au a nalo. 1 ka pohuekue, i ka lau mahiki, I ke Itumu nau paka i ke aluwawae, Haila ka hoi au e nalo ai. E umi au i kuu hanu e nalo, I monimoni alealea i ka wai, Makapuu o lolekaa la, Ka pu-o.' * A pau keia mau huaolelh i ka hoopukaia o ka wa no ia o Kahinihiniula i lele mai ai mai kahi mai ana e ku ana, a haulo i ke one, o kona huli aku la no ia holo na kahi a kona kuku i kuhikuhi mai ai iaia. Oiai oia i lele aku ai a pahu iluna o ke one ua paapaaina ae la ia halulu kapuai wawae i ka popeiao o kona mau hoa paani e momoo nei'me he pahu ka-ekeoke hula la, a oiai oia e kuupau ana i kona wahi mama holo, ua lilo ka pekipeki o kona mau wahi kapuai i nwa le'ale'a loa i ka hoolohe a kona mau hoa, a iaia i kau aku ai i ka pohuehue, pau iho la ka loho ana o kona mau hoa i ke kani kapalili, kuolo a ka pahu kaeke. Oiai o Kahinihiniula e holo nei, ahiki i ke kula o Alelele ma Kailua, aohe ana mea e ake nui ai o kona hiki wale no i ka hale, oiai ke ike iho la oia i ka noe o ke ano ahiahi, iaia i hiki ai i ke kahawai huli aku la kona alo no ka uka iuiu o Maunawili. Oiai oia e hoomau nei i ka holo

ma ke kahawai, a kokoke i ka huina wai o Makawao, iko mai la oia i keia poe kanaka eha i ke alanui o Maunawili, e hoi ana no Kailua, hookahi o keia poe kanaka he ahuula kau poohiwi kona kapa, a he malo oe'no puakai ke kakua ana i kona hope, a o kona anau hoa hele, he kukui ko lakou kapa i oenoia i ke paiula, ua hele no hoi ka a-i o keia poe a hoomu i ka lei hala makaehukai o Kahuku, a o ke kanaka opio koele me ka ahuula, he mau lei hulu iwipopolo i o 'aia i ka hulu we'o o ka manu oo ke kau ana i kona poo. Aia lakou ma ke alanui e hoi nei, i ane kokoke no i ke kahawai, a Kahinihiniula e hoi aku nei, i ke kokoke ana o na huakai elua, o ka wa ia i lohe mai ai keia poe kanaka i keia mea halulu, a ike mai la lakou i ka wili puahiohio a ka makani a puehu ka wai o ke kahawai iluna, a iloko o ka ehuwai i ike mai ai lakou i ka punohu uakoko e helepu la me ka makani pnahiohio o ke ano ahiahi. Ia wa i hooho ae ai ke kanaka me ka ahuula: Ke nu mai nei ka makani, Ke owe mai nei ka nahele, Ane hiki mai paha o uwila, O ko aiwaiwa oluna; Nana i kaohi na miino, Hakuko'i ka wai i na pali, Kuhi oe i ka hilu no 'eno 'e, • A he i'a ia no ka moana, 0 ka lale au o Kaiona, 1 nonoho i ka malu ohai." Auwe iho la ua kanaka la mo ka hoopuka ana mai i ka olelo i kona mau hoahele: "Auwel He ha'o hoi keia wahi makani kuhonua o ke ahiahi, me he mea Ia ka hoi, aia iloko o kela makani puahiohio ka mea a'u e liuli aku ai i keiki hookama na'u, kau wale mai la no ko ano halia ia'u, o ia kela i hala aku la." Ano e kuu mea heluhelu, aolo keia he huaka'i okoa, aka, o Ahiki no keia me kona mau hoa e hoi nei mai ke alo alii mai, a e ike aku ana kaua ia lakou, ke hiki mai i Waikiki i keia mau la iho, a malama kahi hapaumi, no ke kaa uwila (Nupepa Kuokoa) i ike kumaka hoi paha, aole e lohe pepeiao i ka ha'i haaliki mai, oiai eia no kaua i ke kaona nei kahi i hoohaku ai. E haalele no kaua i keia huaka'i e hoi nei a ku i Kailua, i ka mea lilelile, a e ukali aku no ka kaua naha ana i ka liuaka'i a ka hookalakupua o Makwao, ko kaua hoa paani lealea o keia mau pule, ame kona mau hoa paani kamalii. I ka hilla ana aku o Kahinihiniula a mamao mai ka huaka'i altu ana i ike ai, o ke konohiki no ia o Kailua me kona mau hoahele, pii ae la oia a kau ilun'a o ke kualapa e kokoke ana i ka huinawai o Maunawili me Makawao, a nana mai la i ka huaka'i a.Ahiki, ahiki i ko lak,ou nalo ana mai ka ike mai a kona maka. I ka wa a ka makani puahiohio i wili ai i ke kahawai, o ka wa ia o ke kai i holo mai ai i ke one, a pulu ke poo o na keiki e moe kokoke aku ana i ka poinakai, ia wa i ala ae ai ja poe keiki me ka hooho ana: "Ua nalo ua hoa paani nei o kakou, ua pulu ko makou poo i ke kai," ala liko mai nei na keiki apau, i mai nei kekahi keiki: "Ua lohe pu aku nei no i kana olelo, i ka pohuehue, i ka mahiki i ka naupaka, i ka alu wawae o kakou i paani iho nei, ilaila oia e pee ai; nolaila o oukou no hoi i ka mahiki, o makou no hoi i ka naupaka, a o lakou la no hoi i ka pohuehue, a i loaa ole ilaila, alaila aia i ka alu wawae o kakou. "Hele kakou manao mai o Keoneloa ahiki malalo o ko one o Kuholilea, loaa oia aohe e u iho." O ia, i nana ana*kela puulu, keia puulu ma na wahi a lakoii i hoonohonoho ai, puehu liilii ka lau pohuehuo, momoe ka lau o ka mauu mahiki i ka pa-u-a-ia i ka wawae hulipu ke kumu o ka naupaka i ka huhukiia, me'ka manao e loaa ko lakou hoa paani; he ole nao ka loaa. Olelo ae la kekahi mau keiki: "Ho keu ko kakoū hoa paani a ke akamai i ka pee ana, ia kakou paha e kuli. nei maanei, ke kokolo la kela ma o a ua pau ae la nae hoi keia mau wahi ona e nalo ai, a o ka alu wawae wale no koe, i nana kakou, ke ahiahi aku nei." Olelo mai la hoi kekahi: ''Lohi loa kakou, ina me neia kino kakou e imi ai." | (Aole i pau.)