Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 20, 18 May 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPAPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, MEI 18, 1922.

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopolapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN. H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai @is, aoao no na manao pili i na hana a ke Komi@ina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he ma@ manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao. Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoo maka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai. Ua hamama no @oi keia aoao n@ na ninau pili i keia hana mai na hawaii mai, e makemake ana @ ui i ke Komisina no na mea like, ola i makemakeia e ninau mai.

 

Hu Nui ka Waimapuna o Oloolo

 

Ma keia mau la mai la i loaa mai ai ka lohe, ua hookomoia mai nei he pauma o 6 iniha ka nui, a ua paumaia he 1,440,000 galani wai mai ka waimapuna ae o Ollolo, a i ka manawa i emi iho ai ka wai, ua hu hou mai nae ka wai @i@ ka ikaika a ua pii pu wai ka lepo. Ua maka'u ka poe na lakou e lawelawe keia au hana, aka, mahope o kekahi manawa uuku, ua nui hou mai ka wai, a ma ka nana aku, ua moku hou mai paha kekahi mau waimapuna e pili kokoke mai ana i keia waimapuna, a o ia ke kumu o keia hu nui hou ana mai o ka wai. O kekahi no hoi, i ka hu ana mai, ua pii ae ka ili o ka wai a kiekie ae mamua @ ka manawa i loaa mua ai.

Ke manao nei na kanaka na lakou e lawelawe mai nei i kela hana, aole e pau ana ka wai i keia pauma. Ua hookomo hou ia he pauma oi ae o ka ikaika e hiki ai e loaa 2,000,000 galani i kela ame keia 24 hora. A o ka mea oi aku paha o ke kupanaha, ke oi ae la ka manalo o ka wai, no ka mea ke emi iho la na matelia paakai iloko o ke galani hookahi.

Me keia mau hooia ana, ua hiki loa e hoolawaia na eka ma Kalama@la makai i ka wai, me ka pilikia ole. O ke lua e eliia nei mauka aku o keia waimapuna, ua komo aku kona hohonu iloko o ka wai, aole nae i hiki aku i kaha e hu mai ai o ka wai me ka ikaika. E hoomaka ana @ pailiia ma na aoao, a e hoa@ia ana e imi, in a paha e hiki e loaa he kahe nui ana mai o ka wai mauka mai. I ka hiki ana i na kapuai he 20 ua loaa iho ka pohaku paa, a i ke kaa ana malalo o keia pohaku, ua loaa iho he paala palupalu loa, a iloko olaila i loaa ai ka wai. Ke imi mai la no na kanaka i ka loaa o ka wai nui, a in a e loaa, malia paha o loaa pu iho ke kumu o kela wai e hu la makai ma kela waimapuna o Oloolo. O ka manao nui o keia eli ana mauka, i kokoke kahi e pauma aku ai iloko o ka auwai, a mai keia auwai mai e hoolawaia ai na aina hookahekahe wai.

Ua @ua ka hauoli o na Komisina, a ua oi loa aku paha o Cooke, no ka mea, oia ka Lunahoohana nui nana e lawelawe mai nei keia mau hana ma Molokai. Iloko o keiamau apana aina e haawiia mai ana i na kanaka Hawaii, i ka malama e Augate, e hiki aku ana na eka mahi i ka 200 a ua mamao nui ia e loaa he 2,000,000 gaiani wai i hiki ai e makiia keia mau eka. E awalike ana paha ma kahi o 8 eka mahi o ka mea hookahu, a me keia mau eka, e ike mai no kakou, i ka nui o ka wai e makemakeia ana e kela ame keia kanaka.

O ka Alafafa, he hookahu no hookahe wai ana o kela ame keia oki ana, aka ke lana nae ka wai maluna o na okumukumu o keia mauu, mahope o ke koiia ana. A in a he 5 eka alafafa a kela ame keia kanaka, e nui io ana no ka wai e hookahekaheia ai i loaa ai ka mau pono ana o keia mauu. Aka me keia loaa nui ana mai la o ka wai, ua pau keia ninau, a o ka waele ana mai i na kiawe ka hana nui o keia mau la aku no ka mea ua makemakeia @ loaa i hookahu ame hapa eka i malaelae o ke kanaka hookahu, mamua o kona hoi ana aku enoho, a e kanuia ana keia mau eka mua e ke Komisina, i loaa ai i kela ame keia kanaka kekahi ai na kana mau holoholo na e haawiia mai ai.

Nua na moa e hanaiia mai nei no ka puunaue ana mai in a kanaka @ hoi aku ana i Molokai. Ke mau nei no ka pii o ka moa, ame ka huamoa. Ma ka nana aku i ka hoohanau ana a Lyman i kana keiki moa, ua like me ka paani ana. Aka, iloko o na haneri huamo@ e hoomoeia ai iloko o na pahu, he 80 pakeneka ke kiekie o na hua kiko. A i ka malamaia ana o keia mau keiki makua ole, ua uuku loa na keiki make, no ke kumu ua maikai maoli no ka malamaia ana. Aole keia he hana paakiki, aka, he hana mama loa no. No keaka hoi e hiki ole ai i na wahine a kahou e malama i keia mau hana maikai.

 

He Mau A'o Waiwai

 

O ka mea nui, i ka hoi ana aku o na kanaka Hawaii ma Molokai, o ia no ka hiki ana e hoolawa i ka ohana me ka ai i hoouluia e oe. E loaa ana ia oe he mau eka momona o ka lepo, a e lawa ana no hoi i ka wai no ka hoopulu ana i keia mau aina e haawiia mai ana ia oe. O na a'o i makemakeia e loaa i kela ame keia mea e hoi ana i Molokai, o ia no ia no ka hookaawale ana i kekahi mau kapuai, aole he nui in a paha he 100 kapuai ka loa a o ia no ka laula, ua hiki ia oe e hoolawa i kou ohana me ke kalo ame ka poi no ka makahiki hookahi. I keia mau la, ua pau ka luhi o ke ku'i ana o ka poi. Ua hiko loa e loaa ia oe ka wili, me na dala kupono, a nau pono no e eili i kau poi, a hoowali a kau i ke pakaukau.

Ua lawa paha ka hoolilo ana i ke dala i ka poi, i hanaia mai e kekahi lahui e, i ike ole ia ka maemae. Ua hiki loa keia hana e lawelaweia e oe ma kou home, a o ka pono e hana kela ame keia ohana i ka lakou ai iho.

Ke ke mai nei na hooia ana a na kanaka he lehulehu wale e kakoo ana o ka poi kekahi ai maikai loa i hanaia ma keia honua. O ka poe e ai ana i keia ai, ua ikeia ko lakou ola kino i ka maikai. Ina o keia na hooia ana no ka kakou ai lahui aole anei, he mea pono no na kanaka Hawaii e hoomau aku no i ka ai ana i keia ai maikai, i mea e hiki ai e loaa hou he mau kanaka nunui o keia lahui no keia mua aku@ O ke kanu ana i keia ai he maalahi loa. O kona hana ana e lilo ana i mea maalahi in a kakou e kii ana i na wili kalo i hanaia no keia hana.

O na mea nui i ke ola ana o ke kanaka, o ia no ka ai ame ka i'a. Ina ua lawa oe i keia mau mea@ ua hiki ia oe e ola me ka maikai, a me ka holomua o kou ola kino. O ka nele i keia mau mea ke alanui nana i hooemi mai i keia lahui kanaka, a i keia la, eia ke heluia nei ma ka helu tausani wale no. I na la i hala aku, aia ko kakou helu kanaka ma na umi tausani, a ua pii loa aku i na haneri tausani. Aka, i ko kakou haalele ana i ka hana ana i ka kakou ai ponoi, a lilo na kekahi lahui, e e hana mai, ia manawa, ua ikeia ko kakou emi ana mai ma ke ano lahui, a i keia la, ua uuku a olohelohe ke nana ae.

O ka lua o ka i'a: Ma keia aina o Molokai, aole aha he aina i oi aku ka i'a mamua o keia aina Aka, aole no nae e hiki ana e loaa wale ia i'a, in a aole oukou e ka lahui, e hoomakaukau mai ana i mau wahi upena na oukou.

I keia mau la no, hoomaka kou makaukau. O ka i'a he mea loaa wale no, aka, o ka upena he paakiki ka loaa. I ke au kahiko o ko kakou mau kupuna, aole ohana noho nele i keia mea he upena, a ia kakou o keia mau la, ua ike iho kakou i ko kakou noho mele a hemahema. Nolaila keia koi ia oukou e na kanaka Hawaii, e hoomakaukau.

Ke loaa kau upena, ua loaa kau i'a. A ke loaa ka ai ame ka i'a ia oe, ua maona kou ohana, o ka hana ana ame ka imi ana aku i na hemahema e aku'o ka noho ana, i lilo ana i mea hiki e loaa koke ma ke pilikia ole.

E loaa ana ia oe na puaa ame na moa, ame keia mau holoholona e hiki ana ia oe e loaa na mea e lawa ai ka noho ana. E hoi aku ana oe maluna o ka aina i ka manawa haule o ke kiawe, a na keia hui e hanai mai i kau mau holoholona no na mahina e hua ana ke kiawe, aka, i ka pau ana e kau mai ana ke ko'iko'i o ka loaa ana o ka ai i kou ohana maluna o na mea e hiki ana ia oe e hooulu. Ina ua nui kou ikaika i na la e hiki mai ana, a ua oo kau mau mea i kanu ai, ua pau kou pilikia. O na mahina mua o ka noho ana na mahina pilikia. A ilaila e ikeia ai ka makaukau o ke kanaka e noho maluna o ka aina. Aole hoole ana i ka momona o ka lepo o ka aina. Aole no paha he hoopaapaa ana i kou makemake hana ame kou ikaika, aka, in a ua nele oe ma na dala, ahiki mai i ka la e loaa ole ai, ua hiki mai oe i ka manawa o ka pilikia Aka, in a a ulu kau ai, a ua loaa kau upena, @ hiki loa ana ia oe e ola me ka maikai ame ka maona pono o kou ohana.

            E ire pu mai no hoi oukou e na kanaka @ hoi mua ana ma keia mau aina, ua like oukou me he poe la mamua o ke kahua kaua. O ko oukou make mai ame ko oukou haawipio ka pilikia o keia mau hoolala ana i mea @ hiki ai e loaa ka pomaikai mamuli o keia kanawai. Eia oukou ke hoi nei maluna o na aina i manaoia o ke alanui keia e hiki ai e hoopulapula hou ia keia lahui aloha. Holaila, ke @ku aku nei makou na kanaka i loaa mua ole keia waeia ana, me na manaolana ia oukou e ka poe e hoi mua ana, na manaolana. O ko oukou haawipio ko kakou make, a o ko oukou holomua ka manaolana o makou e nana aku nei. Mawaho ae o kou makaukau i keia mau mea, o ka hope e loaa ia oe kekahi mau dala ma kou waihona. Me keia mau dala e hiki ana ia oe e ike i na mea e hiki mai ana, a in a he manawa o ka pilikia, o keia mau dala ke alanui o ia mau pilikia e pau ai. O ka makahiki mua ka makahik pilikia. Pela ko oukou meakakau e koi nei me ka ilaika, mai hoohemahema i keia mau mea. Ka mua o ke kanu ana i ka ai, a o ka lua o ka loaa o ka upena; o ke kolu o ka loaa o ke dala.

Aole wale o ke kalo ka mea e hiki ana ia oe e hooulu i ai nau, aka, o ka uala kekahi. I keia mau la, ua hiki e loaa ka uala e hua ana, a e oo ana iloko o ekolu mahina mai ka manawa aku o ke kanu@a ana. He mea hikiwawe keia i ke oo ana, a mai poina i ke kanu i mau wahi lau uala i na la mua o ka noho ana aku no ka mea, e ola ana ka ohana ke oo kau ai. I keia la, aole i ikeia kekahi ma'i o na puaa ma Molokai, a e pono no e hoomauia aku ka makaala ana, aole e komo aku na puaa ma'i ma keia mau aina, o hiki mai no auanei i ka manawa e pilikia ai. Aole pu no hoi i loaa na pipi uwi waiu i na ma'i akepau. E pono no e makaala loa ia o komo pu aku keia ma'i, a lilo i mea e hoopilikia mai ai i na holoholona o keia mua aku. O keia hoi ana aku o na kanaka mua, e hoi aku ana oukou me na manaolana apau o ko kakou lahui maluna o oukou. O ka meakakau kekahi i ike i keia, a no ia kumu ua hooikaika e loaa kekahi mau dala no ka hoomakaukau ana ia oe me na mea e lawa ai ka noho ana maluna o keia mau aina. E kauoha i na puaa i hapei, e malama i na moa i hanau i hiki ai e hoopauia ia mau pilikia. E hoomakaukau i kau mau pipi, in a he mau pipi kau. Ina aole, e lilo ia kumuhana i mea nana mua ia e oe. O ka waiu kekahi mea e hiki ai e loaa ia oe he ola maikai me kau mau keiki. E loaa pu mai ana ia oe ka waiu paka, a me keia mau mea elua, ua hiki e manaoia ua loaa kou mau kokua. Eia ke kuaiia mai nei kakahi o na kao uwiwaiu. He mau kao keia i hiki aku ka nui o ka waiu ma kahi o 3 ahiki i ka 5 kuaka o ka la hookahi. U@ ike no kakou, he mea ai uuku loa keia o ke kao, a e maalahi ana kau malama ana i na mahina haule o ke kiawe, a malia hoi i ka pau ana o ka houle kiawe, ua oo kau mau mauu alafafa. Me keia alafafa, e hiki ana e ola kau mau holoholona ahiki i ka haule hou ana mai o ke kiawe. O ka manao nui o keia mau oleloa'o, o ia no ka hoomakaukau ana o ke kanaka iaia iho, i hiki ai e loaa ka noho hauoli ana o ka ohana, i kou hiki ana aku maluna o ka aina, a i mea hoi e e lanakila ai kakou, a e wehe hou ia mai ai na aina ma keia mua aku, ma na mokupuni e ae.

O na kapawai e hele aku ana imua o ka ahaolelo e noho mai ana no ka pono o na Hawaii ma Molokai, kekahi o na mea an onui, e laweia mai ana e noonoo e na komisina i keia mua koke aku. Ina e manaoia ana e loaa na dala mai ka aholelo nei mai, alaila, e hoomaka ana na homisina e imi i ke alanui e hiki ai e loaa keia mau dala.

 

Ike o Geo. Mundon i ka Holomua o na Aina Hoopulapula

HE MAU HOOMAIKAI KANA NO NA LAWELAWE HANA.

Ua hoi aku o Geo. Mundon i Hawaii, a maloko o kekahi Nupepa o Hilo i hoike ae ai oia he mau manao makahehi i na aina o Molokai. Ma kona nana aku he nui na mea e hiki i hoouluia ma kela mau aina, a ua hiki pu no hoi e ikeia aku ka lanakila o na hana e lawelaweia aku ana no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. He ekolu la o Maudon i noho ai ma Molokai, a iloko o keia mau la, ua kaaheleia eia na aina, a o ka mea apiki wahi ana, o ia no ka hiki ana i ke kaa otomobile e holo ma na wahi o keia mau aina o Hoolehua ame Palaau. Ua lohe wale no oia i ka oleloia he mau auna pohaku kela, a i hona hele ana aku a ike maka, ua like me ka heenalu ana ka holo ana oluna o kela mau aina, me hona ike ole i kekahi pohaku, a ma na wahi pili kahakai wale no kahi o na pohaku. A wahi ana, ma ka nana aku aole paha he mau aina momona elike aku me kela o Molokai. Ua nohoia eia na Mokupuni apau, a o ka oi aku keia ma kana ike ana. "O ka momona o ka lepo o Molokai ka mea nui ma ka'u hoomaopopo ana, a ua hooiaia mai keia ma kekahi mau eka e ulu la ma Kaunakakai. Ua nanaia ka ulu ana me ka lawelaweia ana o ke ko e ka poe ike ma ia hana, a o ka hoaoia ana o ka momona o ke ko, ua imiia e ka poe akamai o Honolulu, e lawelawe nei no ka Hui O Na Mahiko o Hawaii nei. O ka nui o na ko o ka eka hookahi, ua hiki aku i ka 126 tonako, ai ka wiliia ana ua loaa aku he 14.48 tona kopaa o ka eka ko hookahi.Aole keia mau ko i hoomomonaia ka lepo, aka o ka waihona no o ka aina elike me ia i ku ai no kekahi mau makahiki loihi. Ua ike pu aku no hoi au i ka Alafafa, e ulu ana me ka maikai, a ua hoikeike mai ia'u ua hiki e loaa 13 oki ana o ka makahiki hookahi, a ua hiki e loaa ka 10 tona o ka eka hookahi, i kona manawa maloo, a i kona manawa maka a hiki aku ke kaumaha i ke 40 tona o ka eka hookahi. Ke kuaiia mai nei keia mauu i ke $40.00 o ke tona maloo, a in a e loaa ana ia oe he 10 tona maloo o ka eka hookahi e hiki ana na loaa i ka $400.00 o ka eka hookahi i ke oki hookahi ana. Ina o keia ka loaa e oi aku ana na pomaikai ma keia mauu mamua o na mea e ae. No ka mea ke makemake nui ia mai nei keia mauu e ka poe malama holoholona. Ma ka nana iho i ka lepo o kela aina, aole meae nele ana ka ulu me ka maikai. Ma ka'u nana aku e hiki ana e ulu na laau huaai like ole, a o ka niu ka mea oi aku. Ua ike au i ka ulu mai o na kumu niu e piha pono aka ke kumu me na hua, a o kekahi mau kumu ua hiki ia'u ke hooia aku ua oi aku mamua o 150 hua e kau mai ana. He nui na puaa e hele ana malalo o na kumu kiawe, a i ka manawa helelei, o na hua kiawe, ke manao nei au, e loaa anu ka ai a na puaa he lehulehu maluna o ka eka hokahi. Ma ka'u ike aku, a keia mau'u alafafa kekahi mea maikai na ka puaa, a o ia no ka ni o Cooke ma e hanai mai nei i ka lakou mau haneri puaa e holoholo mai, la maluna o ko lakou mau aina. O ka ninau wai no hoi, ka ninau ano nui loa paha, ma na wahi apau o keia mau Paemoku, ua lilo pau ia pilikia. Ua ike aku au ma Kalamaula makai, e hu ana ka wai o 800,000 galani e paumaia ana, a ma ka'u hoomaopopo aku, aole e pau ana kela wai hu i keia pauma, a ua lohe wale wku au, e hookomo ia ana he pauma hou o 2,000,000 galani ka ikaika, no ka hoao ana, in a paha e emi iho ana ka wai. Ma ka aina hoi o Palaau, ua ike au @ kekahi waimapuna  e kake ana, a ua hoomaopopoia kona nui ma kahi o 2,000,000 galani o kela ame keia 24 hora. No na aina ma Palaau, o ka wai no keia e manaoia nei e kii. Aole huli ana aku o keia wai, no ka mea ke kahe wale la no i ke kai, a aole no i ikaika loa ka paakai o keia wai. O na apana aina no ka hoomaka ana aku o na kanaka e kukulu home, ke anaia mai la, a e pau ana i keia mau pule mai. Ma ka nana aku i na apana, e loaa ana i kela ame keia kanaka he mau eka o 25, a mailoko ae o keia mau eka, e loaa ana i ke kanaka hookahi, he 5 ahiki aku i ka 9 eka e hiki ai e kanuia ka mauu alafafa, a me keia mau eka, ua hiki loa i ke kanaka ke hookahekahe i ka wai a me kai wai e hiki ana o loaa ia oe na mea kanu he nui wale aku. O ke kulana, o ka ipu, a o ke pu, ame na meaai he lehulehu wale aku."

 

'O keia kii maluna ae, o ia kekahi o na Mala Mauu Alafafa a na keiki Cooke e ulu la ma Molokai. Ke okiia nei keia manu he @ @ nawa o ka makahiki hookahi, a ua hiki aku ke kaumaha i ka 10 tona mauu maloo o ka eka hookahi o ka makahiki hookahi. Ke @ nei keia mauu i kona manawa ma loo ma ke $40.00 o ke tona hookahi; nolaila e hiki ana ka loaa o ka eka hookahi o keia mauu i ka $400.00 o ka makahiki. E loaa ana i kela ame ohana he avelike o 7 eka aina e hiki ai e hooulu i keia mauu in a o ka makemake ia o ia ohana. He mauu ai ia keia e na holoholona apau. Ua hiki o malamaia na pipi waiu me keia mauu, a ua hiki e lawa na pipi he elima i ka eka hookahi ke okiia keia mauu a hanaiia me ka maikai. No na pipiwaiu, aole paha he mauu i oi ae maluna o keia, noka momona o ka wa@. He umi makahiki i ulu ai keia mauu ma keia mau aina, a o ia mau no ka ikaika o kona ulu ana, ame ka nui ame ke kaumaha.

 

"Ma ko'u manao ana, ua aie nui kakou i ka poe na lakou i hooikaika e loaa keia mau aina i na kanaka Hawaii, a ma keia mua aku paha e hoomaopopo loa ia aku ai keia mei. Me ninau ano nui keia e ulu mai ana ma keia mua aku, a ke hoomaikai nei au i ke Alii Kuhio ame John H. Wise, no ko laua pauaho ole i ka imi ana e hiki e loaa keia haawina pomaikai i na kanaka Hawaii. Aole no au i ike aku i ka pomaikai o keia ninau i na la kinohi, aka, i ko'u hiki kino ana aku nei a ike me ko'u mau maka ponoi, i ke ano o ka aina, ame na hana e hoouluia mai nei e na Komisina ame Cooke, ike nei au i ka maopopo ole o na pomaikai o keia ninau hoopulapula i na kanaka Hawaii. Ina o keia ka hoolala ana o na aina home hookuonoono o na la i hala aku, in a i keia la, aole he mau pilikia e ikeia ana ma Waiakea, a ma kekahi mau aina e au paha o ke aupuni i lilo aku i ka hookuonoono ia. Aka, ua loaa mai keia mau pomaikai i ka lahui Hawaii. A ua aie nui kakou i na kanaka nana i manao e hooko i keia ninau, ame ka ikaika o ka hele ana imua o na Lunamakaainana ame na Senatoa ma Amerika e imi ai i kela pono no kakou. No'u iho e noi ana au no'u kekahi mau eka o kela mau aina. A in a e loaa ana ia'u e hoihoi ana au i ko'u mau ohana malaila e noho ai, a ke ike e nei no au i na pomaikai he nui e loaa mai ana ia'u mai keia mau aina mai. Aole kumupale kupono a kekahi kanaka Hawaii e waiho mai ai, in a mahope o ko@a hele ana maluna o kela mau aina, ua hiki ole e loaa iaia he pomaikai. Ma na ano apau, aole e nele ka loaa o na pomaikai i ke kanaka, koe walo no paha a ua hiamoe wale iho no oia me ka hooikaika ole e loaa kona pono. Aka, in a no e paa ana ka pa ia, a hookuu aku oia i kana mau kumulau puaa i piha, ke ike nei au in a oia e hana ana i keia mea i ke manawa hua o ke kiawe, alaila, hoi kela kanaka hiamoe e moe, a ala mai mahope o elima mahina, e ike ana oia e ola mai ana no kana mau puaa, ame na keiki he lehulehu wale i hiki iaia ke kuai aku a loaa na pomaikai nui iaia. O ke ano o keia, ua hiki no in a puaa ke ola no lakou iho mai na hua kiawe mai, a in a ua molowa keia kanaka, e loaa ana kana ai, ame i'a mai na holoholona mai. No Cooke hoi ke Kakauolelo nui a ke Komisina, ke manao nei au, aole e hiki i ke Kiaaina e koho aku i kanaka, e hiki e oi aku na hooikaika ana mamua o Cooke. Ua pomaikai kakou na kanaka Hawaii i ka waeia ana o keia mea i like me keia, i mea nana e alakai na hana ma kela Mokupuni. Ke lawelaweia nei na hana me ka maikai ame ka holomua. Ua loaa no hoi ia Cooke he mau kanaka kupono loa malalo on a. O T. Lyman, o ka ohana Lyman o Hilo ame Puna, ka mea nana e alakai la ma na meakanu ame na mea hooulu. Ua loaa no hoi o J. Jorgensen kekahi wiliki kaulana loa ma ka imi ame ke kukulu ana i na auwaha wai, i mea nana e imi ka wai ame ke kii ana aku i na wai ma ka aoao Hikina o Molokai. Ke hoomaka la o Lyman e oki i ke kiawe o 30 eka no ka h@omakaukau ana, no ka poe e hoi aku ana maluna o ka aina. No'u iho, e hoi ana au i Molokai, in a o loaa ana ia'u kekahi apana aina. Ua pomaikai au i ko'u hiki kino ana a ike maka i keia mau mea.

 

Kekahi Mau Olelo Hawaii Naauao

Aole paha he olelo ma ke ao nei, i like mai me ka olelo Hawaii, ka loaa o ka manao iloko o na huaolelo pokole loa. I keia mau mamalaolelo e ikeia ai ka naauao o na kanaka o ke au kahiko. Ma ka hoolohe ana a ka pepeiao e ikeia ai na kanaka naauao o ia au aloha wale i hala aku. "Ola ia kini ke a mai la ke ahi." I ka nana ana iho i keia mau huaolelo pokole wale no, e alakaiia ana ka naau o ke kanaka, e ike i ka manao o ia huaolelo Kini, ame ka huaolelo Ahi. Na keia mau huaolelo e hoike mai i ka manao o ka mea nana e hoopuka ana. Kini, ohana, na kanaka na kanaka lehulehu, AHI, he a ana paha a ke ahi imu, koala, a ano e ae paha. A o ka A ana o ke ahi, he hoailona e makaukau ana no ka hoomo'a ana i ka'ai a i ole i'a paha. Nolaila ma keia mau mamalaolelo pokile wale no e hoike mai ana ka mea kamailio i ka moolelo piha o kela mau huaolelo pokole maluna au. Ola, e loaa ana ka ai, no ka mea hoomo'aia mai la, a o ka loaa ana o ka ai ke alanui o ke ola. "Iluna no ka Ua Wehe e ke Pulu." Ma keia mau huaolelo, ua nui ka like ole o na manao. Ke olelo nei kekahi poe, "waele e ke pulu." a o ka kekahi poe hoi "wehe e ke pulu." No na aina ilima keia, o ia hoi no na aina maloo, haule ua maopopo ole. Ma Kohala waho, Hawaii, ka aina ilima, a malaila, o ka huaolelo "wehe," ka huaolelo pololei, no ka mea o ia mea o ke "pulu," o ia ka mea e uhiia ai ka ai, i mea e wikiwiki ole ai ka maloo ana o ka lepo. O ka mauu, o ke ama'u, ame na lau laau ka mea e uhiia ai. A i ka manawa e hoomaopopoia ai e ua ana, e wikiwiki ana na kanaka mahiai, e wehe ae i keia mau uhi, i komo iho ka ua i ka lepo, a i ka pau ana no o ka ua, ua kii hou ia aku no e uahi me keia mau lau nahelehele. Mai keia mau huaolelo mai ua kiiia aku i mea e koi mai ana i ke kanaka e hoomakaukau, i ka manawa e ikeia aku ai, aia he mea nau i makemahe e hiki mai ana. A mamua o kona hiki ana mai, e makaukau mua oe. Nui ka naauao o na kupuna Hawaii o Kakou i ke kii ana i na huaolelo hoopilipili. "He Kawa i Leleia e A'u a Opu." Ma keia hoi, e ike mai ana kakou, he mau huaolelo i hoopuka mau ia e na keiki o ke aau i hala aku. O ia hoi, ua makaukau i ka lawelawe ana i kekahi hana i makemakeia. O ka "lele kawa" ka paani makemake nui ia e na keiki hele kahakai, a hele kahawai paha. u Aole i pa keia paani ahiki no i keia manawa, aka, aole nae i loaa aku ka makaukau o na keiki o ke au kahiki ia kakou o keia la. A o ka mea nui o ka lele kawa ana, o ia no ka "opu" o ia hoi, paki uuku loa ana a ka wai i kou manawa e pa iho ai i ka wai ahiki i kou nalo ana iloko o ka wai. A o ke kanaka e opu ana kana lele ana, ua lilo ia kanaka i mea kaulana i ke au kahiki, a oia kanaka la, i kona manawa e olelo mai ai, ua leleia eia a ua opu, e hoike mai ana i kona makaukau, i ka hana i makemakeia e hana. Kii no a ka ulu i Pahi Kepau. Eia hou kekahi mau olelo i lohe mau ia e a'u i ko'u mau la kamalii. Ua kamaaina kakou ia mea he "ulu," a o ka poe ai ulu, o ka ulu i "paki ke kepau," o ia ka ulu i oo maikai, a ono hoi ke ai aku. Aka, no ka ulu keia mau olelo, a ua pili no hoi i ka ulu, eia nae, aole no ka ulu wale ka manao. O ka mea nui, o ka wae ana o ke kaikamahine u'i i kane waiwai i pomaikai ai na makua. A pili aku la keia "ulu i paki kepau," i ke kane waiwai. Ke hoomanao iho nae oe e ka mea heluhelu i keia mau olelo, mikioi ke kiiia ana. Auhea la na olelo a na lahui e aku i hiki e hoopili mai i keia mau olelo Hawaii! Aole loa! Aole wale no he nani i ka hoolohe ana a ka pepeiao, aka, he maikai ke kii manao ana. Eia nae ka mea aloha, mawaho ae o na kanaka i oo, aole lohe hou ia aku o keia mau olelo, a aole no hoi e loaa ana ka manao i kekahi poe o keia au o kakou. Aole anei o ka manawa keia a na kanak a Hawaii e hoomaka ai e imi i na alanui e hiki ai e hoihoi hou ia maoi keia mau olelo nani no na hanauna o keia mua aku! Aole kakou e pono e hoi hope, a i ole e haalele loa i ka olelo a keia lahui no ka mea ma ka olelo e ikeia kekahi lahui. A i mau no ko kakou lahui i ka mau o ka kakou olelo makuahine. A in a e nalo ana keia olelo, nani lua ole, o ka nalowale ana no ia o keia lahui. O kekahi hana nui ia a na kanaka Hawaii o keia mau la aku, o ka imi ana i ka mea e hiki ai e a'oia keia olelo iloko o na kula o kakou. I ka hoihoiia ana aku o na kanaka ma Molokai, o kakahi hana maikai o ia no ke kukulu a@ i kula Hawaii ma kela wahi, i loaa ai he a'o hou ia ana o keia olelo. Aole no paha he manawa e pau loa ai kela olelo, aka, e hoea mai ana nae ka manawa, e lilo ai ka olelo i olelo hou, o ia hoi e nalowale ana ka nani o ka olelo, a e lilo aku ana i olelo hapa-Hawaii. I keia mau la no e nce nci, ke lohe aku oe i na keiki e olelo mai ana, ua like me ka olelo ana a na kanaka o ko na aina e. Aole hoi o kela olelo pahee, nani, elike me ka'u i lohe ai i ko'u mau la kamaiki. Ke mkemakeia nei e heio hou kekahi poe kanaka iloko o Pulai no ka nana ana i na aina o MolokaiO na kanaka e hele ana i ka la 23 o keia mahina ua maopopo ko lakou wahi e noho aku ai, a no ka lawa ole o kahi e noho ai, ua makemakeia e hele hou he poe okoa iloko o Iulai. Nui ka wai e hu mai la ma Kalamaula Ua pii aku ka nui o ka wai a ka 2,000,000 galani o kela ame keia 24 hora. Ina e loaa ana he umi eka ko a ka ohana hookahi, e malama ai a e hoomaemae ai i kela ame Keia la, a i ka oo ana me ka lilo ole aku na kekahi poe e malama, e ike aku ana no kakou i ka nui o na pomaikai.

 

Na Anoai

Ke kokoke aku nei kakou i na @ e hoihoiia aku ai na kanaka Hawaii maluna o na aina hoopulapuia @ Molokai. I loaa mai keia mau @ mamuli o ko ke Akua aloha ame @ na lokomaikai. Ke manao nei a@ he mea pono e hoomaikai kakou keia haawina a ke Akua ia kakou. A ma ka mua e hoi ai na kanaka @ lilo ia la ia la hauoli no kei lah@. Ke pii ae la ka nui o ka poe @ aina ma Molokai. I ka la 13 @ keia mahina i pau ai ke komo ana mai o na inoa. Ma ka nana iho @ keia mau inoa, he poe maikai @ hapanui. O kekahi poe i noi ma aole i kupono clike me ka manao @ ke kanawai, a e nele ana ka loaa @ ka aina ia lakou. Ua konoia aku nei he mau kanaka mai na makupuni like ole mai @ Geo. Cooke no ka hele ana mai e @ maka i keia mau aina. O na k@ ka i konoia, aka, aole nae i loaa m@ ka lakou mau hoola ana i ka hiki ana, pia no o L. M. Judd, C. H. Cooke, kaikuaana o George' Wm @ Achi, E. W. Smith, poo o na M@ mona ma Hawaii nei' Noa W. Alui ame John H. Wise, ka makua o @ kanawai. O keia na kanaka @ Honolulu nei aku. Mai Hawaii m@ o Mr. Muller, lunamakainana @ na Kona, J. R. Yates, lunakiai o @ Kona' S. Pua, makainui o Hawaii Wm Vannatta, lunamakaainana Hamakua; ame H. K. Lyman l@ makaainana o Hilo. O ka poe @ Maui mai, oia no o Sam Kala@ lunahoomalu o ka papa o na luna kiai o ia mokupuni, ame P. G@ n@s, lunamakaainana. Mai Ka@ mai hoi o W. O. Crowell, hope @ kainui o Waimea; ame Senatoa Kealoha. He poe keia i hiki @ @ aku e nana i na aina, a e  koi @ aku ana no hoi laou e hoike @ i ka lakou mau koi ame na @ manao ana ma na mea e lawelaw@ mai la ma Molokai. Ua loaa mai kekahi mau loka m@ ka Elele Baldwin mai e hoike @ ana i ka paakiki o ka loaa o keka@ dala no ka hoale ana mai ka ah@ olelo nui mai o Amerika. Mai @ hoi no nae kakou maluna o keia mau lono, no ka mea, ua hiki loa e @ pauia keia pilikia dala e ko h@ hale kaukanawai nei no ma Hawaii nei. O keia mau dala i Makemak@ ia, mai oi aku hoi  paha ka maala in a e loaa mai ana ka aeia e ka @ olelo nui, aka, in a nole ne la loaa ana alaila e kii no kakou keia mau dala i keia ahaolelo @ o kakou. O ka mea nui i @makeia e loaa mai ke dala me @ emi o na pakeneka ukupanee aka@ ka uku ana na kakou ana no @ @ keia aic, nolaila, aole no e @ ana, in a no na kakou e hookaa@ keia mau dala a e hoaie aku @

O ke ko io no ka mea waiwa@ o Hawaii nei. Ua emi io no k@ mukuai i keia la, aka, aole e @ ana, no ka mea, ke pii ae nei @ aiia ana, a he mau makahiki @ wale no koe, e lawa ole ana i @ ko e hoouluia mai nei i keia m@ la. He ai momona no keia o ka puaa ame ka pipi. Ina ua ike ai@ oe aole dala, e hanai no i kau mau holoholona.