Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 52, 28 December 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

Ma kahi no a laua nei e lele nei, : .:a r.o na pnpa e helo ai, hiki ho: la, h-ehi no hoi ko laua -,r-i wawae i ka aina o Upolu. He aina keia i maopopo ole kona i wniho ai. aka ma kekahi r.■;•: lalani mele e mau ikeia keia :.:.u lalani penei: 0 Upolu e Wawau, O r,a aina o Makanuu-nui, O a Kona Ka-ula, ]•"■■ T(.o lioolele o Hinahakiau, :■ .k: Kahiki ope'ape'a ka moku. -joa no paha keia e hoike - - . ua pau na wahi o keia ,r.a nui akea i ka heleia e na ;:.a o keia lahui, mamuli o ka Loikeike ana o ke akua a lakou ■niana ai, pela paha i ike ai u ia mau wahi, a i like ole nae r.oa i keia la e ku nei. J-i īaua nei i hehi iho ai i ka : Dr.ua. o ka wa pu no ia o na papa ■r> 2:.kou ii ei i pae mai ai. Kīi aku la o Keoahimakaokekua ra papa, hapai mai la a kau •ur.2 a o ke kumu wiliwili e ku •-.na i kulakula. Noho iho la laua nei me ka hopu fisa mai o Keoahi (ka inoa pokole) i kn ipu hokeo e paa ana ia Haipu, v.-f-l;e ae la i ke pe'i a kahea iho ::E ka pa-ia kinilau e, kuua ae >.c katna iwaho, i ai a hele aku i huak?.i auwe-loa a Kukuaimoku." A pai: keia mau olelo a Keoahi, p.-ipa'i hou iho la oia i ka ipu, ia —a i nee ae ai ka ipu a lilo i po'i : ohue nui paka-ka. Oiepe ae la o Keoahi i ke poi waiho wale ae la ka helehelena 'i opiopio o ka ehu ili palakea o Kahinihiniula, i pehia e ke-kai a mako-le kahi hiohiona. E moe ana oia iluna o ka moena, ..i'uknlu o Mokulana i kupono ka nio ka palahalaha i kona wahi -:ku kino, a he wahi kuina kapa vA:i kona i palale ole aku mao :;.inei o kona wahi panku kino, i '.uuia ia kapa i na mea aala kuo keia mau mokupuni, a ka loi hana ai me kona ike noiau, . : e hewa ole ai ke puana aku i :a mau lalani imua ou e kuu mea ■■"uhelu, no ke ala o ko'u one oiwi. Xarii wale ka uka i pa-kui, Ka uka i noho ai ke ala, I huia me ka ili puakea, Me ka wailukini Pelekane, 0 ka heke oi o na moku, Aohe kalepa kau ole, Ua peloa i ka i'a kuhi lima, 1 ka olali o ka moana. I ka wa L kapeke ae ai ke po'i ka uwai a ka moe, ua puia ae la ia aala anuhea i ka ihu o kona :..vj hoahele, a hopu iho la ke ahe hau o ia kakahiaka poniponi ia -.'i. me ka lawe luhelelei ana ma . wahi apau a ke kehau e lalawe r vi. na ia mea i hoohikilele i ka n&o o na kupa o ka aina, me 'akou hookolo ana mai ma kahi keia aala kupukupu ka uka o . nehoa, heaha nei e. Pupuu hooleiloa, kuku ana keia * aole i kana mai, pupupu la'o--0 i kahi a Haipu ma e noho nei, ■ ka poai ana apuni. Ia lakou i ike mai ai ia Haipu, :-w Keoahimakaokekua e noho ana r t ke poo ame ka wawae o keia iki, e moe nei nona ke ala, a la- ■ i hookolo mai ai, noho iho la :on apnu ilalo me ke kulou ana, .. r ka meha hoanoano o ke aiwaiwa : o'ip'.i ana iluna o na mea apau. •'a 'nele no hoi a kau ka la i o n<\ akahi no a ala ka hiamoe Kahinihiniula, papale ae la oia knpa, ala ae la a noho iluna, r.:?na mai la oia, i kona mau hoa, mai la oia i keia anaina kana- •: nui e noho hoopuni'ana ia lakou ke kulou ana, i like loa ko lakou > :;pau me kona mau hoahele, a kn lahui paha ia i oleloia, ke peke o Kaluukea. 1 ka ike ana o Haipu ma, ua ala 0 Kahinihiniula, papa'i ae la laua 1 ko laua mau lima, e hoike ana i ka noa o ka hiamoe kapu o ko iaua haku, e hele nei i keia huakai. I ka wa i pau ai o na pa'i pakoJu ana a ko ( laua mau lima, ia .wa i ea like ne ai na mea apau iluna, me ka puana ana mai i ka huaolelo hookahi: "I hea ka huakaihele e ka maka o ke akuaf I ka i ka poho aumaiewa o ka laau, i ka he-i, i ka manowai, i ka pali nui, i ka pali iki, i na ilaila na makou ka malihini e lawe aku iloko o Kalaehanahana, e ai a maona hoihoi mai i o olua nei." "Aohe a kakou malihini, aia ka mea nana ka malihini, ke kali mai Ir. iloko o ka opua kiikii a o ka haku hoi o kakōu apau. "Ua hele mai la no maua me ke kama a Kukuaimoku, a i kipa mai Ī9 :nakou ianei, i ai oia a maona, aiaila hele.''

I ka wa o lakou i lohe ai i ka inoa kukuaimoku, ia wa i hehe like ae ai ka aka a na mea apau, me ke kilihehe ana ae o ko lakou mau kino lau a nalowale, a koe kokookolu iho la no o Makuukao ma. Hoomakaukau mai la o Haipu i na meaai na ko laua hoahele, a makaukau, kena mai la ia Kahinihiniula, "e ai oe a hele aku kakou hē loa ke ala." j [ "E ai no kaleou apau," wahi a | Kahinihiniula, "i ono no ka ai ana

i ka lehulehu." "Aohe, u aai mua mamua i kou wa no e moe ana, i hana maua pela i mama ka kakou huakai," wahi a Haipu. Nolaila ua hooko aku la o Kahinihiniula i ka leo o kona mau hoa, a pau kana ai ana, liuliu ae la lakou no ka huakaihele. Kii aku la o Keoahi i na papa a hapai aku la a lana i ke kai, hele aku la no hoi o Haipu ma a kau iluna, ia wa i lekei mai ai o Keoahi a kau i kona papa, kio'e iho la kona lima i ke kai, a ka-pi ao la i ka lewa, ia wa no i ooloku ae ai ke kai, me he ipuhao paila la, me ka pahola ana aku o kai iluna o ka aina, ia emi ana o ke kai o ko lakou n«i wa no ia i koia pu ia aku ai e ka ikaika mimiki o ke kai, a hele ana i ka moana, huli ae la o Kahinihiniula e nana ana ma na wahi apau, aole ona ike aku i ka aina ana i ai ai i kona aina kakahiaka, no ka mea ua nalo aku la ia moku i ka ehu a ke kai. Oni mai Kanewai i ka ua kuahine, O ke ku hookano a Halemano i ke kula, Ku kilakila i ka wai o Punamoe. Ia lakou nei e lilo nei i ke ko a ke au koieie, eia o Keoahimakaokekua ma ke lawe nei ia Kahinihiniula ma kahi e kuku ana o na paeaina o Kahiki, a ke iko nei o Kahinihiniula ia mau aina, o kana nae e ha'oha'o nei, hala ae ann ! ua aina, pela aku ana ua aina, a hala ae ana, aohe o lakou pae iuka. Mamuli o neia mau hana a kona - mau hoahele, ua ninau okoa aku la ' oia ia laua: "Heaha hoi ko kakou mea e pae ole nei iuka o keia mau aina i hala 1 aku la mahopef" > "Aol« kakou e pae ia mau aina," 1 wahi a Haipu, "no ka mea he mau 1 aina kanaka ole ia, no ko kumuhonua, he kuku moku wale iho no, i he leo- wawalo o ke kai kau e lolie, 1 aohe kanaka e pa mai ai kahea iu ' oe e ka malihini, a manao ke ola i L ka hale hookipa." > J'Ka," wahi a Kahinihiniula, i "aohe no hoi h« kanaka maoli o ■ kela aina a'u i ai ai, eia na« kipa ■ hoi kakou ilaila." } "Ae," wahi a Haipu, "i lawe 1 maua ia oe ilaila i ike oe/ i kini i o ko kumuhonua, kahi i puka inai • ai o Pupue, o Mana-ku, o ko haku 0 Kalawelanui-a-kohailani, ka poe na lakou i hoonohonoho i keia mau aina au e ike la, a o ka Hiea hoi 1 haaia (hulaia) e kini o ka po." O Kahiki-ku la i ka lani, O Kahiki-moe la i lea lionua, 0 ka pae aina o Kahiki, 1 pupupu la'ola'o i Manana, i I puukiuki ku e hoopi'o, i I nonoho like i paekahi ka.noho, i I momoe lalani ka hanauna moku, 5 Moku Kahiki-kft ku ka lani, i Lele Kahilei-moe ia Lailai-kalani, i Moe kaikuahine ia Lalo-honua, ■ Hamau ka Uonolau ka Manoanoa, i Ka pepeekue o Lonalona Honua, 5 Aina o Kahiki e, na ka Ulalele. i "Nolaila e ka haku o maua o, > aole ianei maua i kauohaia nT.i ai nou, aia no kakou ahiki aku ilaila, i alaila aku au ia oe. "Aka ua lawe mai nei maua ia , oe ma keia alahele, i pau ia oe ka pe'a kapu o ko kumuhonua i kukulu , ai, a he hope ka aina a kakou i i haalele aku la ihope, me ko kupunai wahine; a i ka hope no hoi o keia - huakai a kakou, ilaila e ike ai oe i i na mea apau i kauohaia mai nei , ia oe." ; i Emi pu iho la ko Kahinihininla • manao me kona i ana iho iloko ona, ) "ua pololei i'o kau olelo, no ka mea ) o olua ko'u mau alakai i kauohaia i mai nei, a ua ike olua i ka olua mea , e hana ai." , Ua hele ia keia huakai loihi e - Kahinihiniula me kona mau hoa, i elike ka manawa me ke kauoha a i Haumea i haawi ai. i I ka aneaue ana e pau ka mana--3 wa o ka huakaihele i kauohaia, ia wa lakou nei i hookokoke aku ai i ka i aina o Hanakalauai, kahi hoi o ai pu i ai oia me na kanaka o ia aina. i Ia Kahinihiniula e nanea ana īne ) kona mau hoa, ia wa i kau mai . ai ke ano o ka hiamoe i kona mau - maka, huli papio iho la kona alo i ilalo, me ka paepae ana ae i kona , mau lima a hiamoe iho la iluna o ) kona papa. I ka ike ana mai o Keoahi, ua moe i ko laua haku o keia huakai, lalau - mai la oia ia Kapaiakinilau ka inoa - o ka hokeo, me ka weho ana ae i ke i po'i, a elike no me kana i hana ; ai mamua, pela no keia: i A nalo o Kahinihiniula iloko o ka hokeo o ke ku ae 1 ano ia 6 ua mau i kae'ae'a nei o ke kai loa me ka l hehi ana aku i na papa a lele aku i la no ka aina, hele no hoi a pualena o ke ao, h«hi no hoi laua nei i ! ka honua aina o Hanakalauai. Ia laua nei no a ku iho na wa- , wae i ka aeone, hiki no hoi na papa o lakou nei i ke one. Hopu iho 1a

0 Keoahi a ka'ika'i aku la a kau iluna o ke kumu milo • e ku ana i kulakula. Noho iho la laua nei malalo o ke kumu milo, me ka hookuu ana rho 1 )ta hokeo, a eliko no me ka mea mau pela no laua i wehe ae ai i ke po'i ka uvrai a ka moe. I ka hemo ana ae o ke po'i, ua pu ia ae la ke ala kupaoa, i oi aku i ko mamua, ike iho la laua, he kuina kapa nioelola ko ke keiki e moe ana, i hele no hoi ke kapala a kohu e

aai i ke kino o ka laau. Ka uauahi lena o ke ki o Koolau, I pohina i ka noe ua o Kawaikini, He kini he luna olelo no Aipo, No kuu ipo i kauahele o Alakai, Alakai ka manao hoohihi ilaila, 0 maua pu no me Hauailiki, Ka i pakika i ka limu ka kanaka o Manuakepa la — Lalau iho ka lima ai ko waha, Hapala i ka nuku ke ai waha liilii i mai ku oe i ka lala i ka U'kouko-a. ī ka wa o keia ala kupaoa e puia hele nei, ua ike ae la ,na mea apau i keia ala, ia wa i akaaka iho ai kekahi elemakule e moe ana iluna ke alo iloko o ka hale, me ke kahea ana mai i kona mau hoa noho: "E Lono, e īnaliu, e ka'eka'«, kahea ia aku ka elemakule ku'i nakeke e hele mai, eia aku ka pulapula 0 Hawaiinui-a-kane, ua hehi mai_la 1 ka aina o Hanakalaui aia la ke noho mai la me Kanemilohai, no ia nei ka papaaina a kakou i hoomakaukau ai a noa iaia." "Ka ai a ka po, i ola i ke ao malama ka," wahi a kona mau hoa noho, '*'ua ike no hoi oe, he kanaka pono 010 kela, kena oe ia makou nau no e kahea i ua hoahelo ou, i lohe mai, anoai o ao kanaka i ka malihini kipa i lto kakou ipuka akahi no ka hiki." <( Hq kupanaha paha kona kuk£-hala-ke iho," wahi aka elemakule, "a ka loloa auanei o na au i ko lia'i ka-ika, wikiwiki, ua hookolono no hoi oukou i ka olelo, heaha la hoi e kahea ae au." Lalau aku la oia i leona kookoo e kau'ana ma ke kihi o ka'hale, ala ae la oia iluna, a hou aku la i ke kookoo ma ka puka, o ka wa no ia i oaka mai ai o a ku'i iho la lea pohaku, hemo kahi o ka Makalii me ka ikaika, naue ae la ke ola'i, oni ka hon.ua, niniu na mea apau. Ia wa i puiwa-ae ai o Kahinihiniula mai kona hiamog ae», me, ka ninau ana mai i kona mau hoa: "Healia hoi keia a olua i lawe mai nei ia kakou iluna o keia aina kohu aina ole, o k6 poniuniu o na maka ka mea loaa?" "Hoomanawanui e ka haku o māua, a pau ae ke kala ana a ko akua i ka pukui o lakou, pau pu hoi me ka oni ana o ka aina, ia wa oe e ike aku ai i ka aina o ke akua i ke ku mai aol« nae oe e hehi ana i ua aina ]a. "O ka aina ia o Kanehunamoku a o Ulukaa hoi kekahi inoa, nona keia oni a kakou e ike nei." I ka pau ana ae o ka naue olai, ike aku la o Kahinihiniula i Jceia poe kanaka eha e hele pololei mai ana ma kahi a lakou nei e noho nei, a hui lakou, haawi mai la na kamaaina i ke aloha maamau he welina, pela no hoi ka malihini i panai aku ai. Huli mai la ke kanaka mua a kahea mai la, "E Haipu, alakai aku i ka haku o olua i Lalohana i ka Halau hale o Kahikihonuakele, e hele ae hoi makou e hoomakaukau i meaai na ka malihini." Kaha aku la lakou hel«, a ku ae Ja no hoi o Kahinihiniula me kona mau hoa 110 kahi i kauohaia mai ai ia Haipu. Ia lakou nei i hoea aku ai iluna 0 ke ahua, ike aku la o K&hinihiniula i keia honua aina palalialaha, u iwaena olaila e ku ana keia hale eui, aole i kana ike aku la keia i ka punohu o ka uwahi, me kona lohe ana aku i ka leo alala o ka puaa. A kokoko lakou nei i ka hale, ike aku la o Kahinihiniula i na kanaka 1 hele aku ai a hui me lakou, i kahakai e noho ana ma hai o kekahi lua nui, a o ka mea me ke kookoo ke ku ana iluna. "Hoi aku iloko," wahi a ka mea e ku ana iluna a makaukau ae ka lakou nei koalaala." A komo lakou nei iloko o ka hale, alakai aku la o Haipu ia Kahinihiniula a hoonoho iluna o ko anuu i hanaia, me ka olelo pu ana aku iaia, "maanei maua la, haalele ia oe, o ke kauoha a ko kumuhonua o ia kau e malama." Kulou like iho la laua imua o ke alo o Kahinihinlula, me ka emi malie ana aku ihope a puka iwaho. A hala laua, komo mai la ua poe kanaka nei a noho ma kahi a Kahinihiniula e noho ana, ia wa i komo mai «ai kekahi poe lehulenu a hoomakaukau mai la i ka papa aina. He imo ana na ka maka, ua mokaki na mea apau i ka papaaina, mamua o ke alo o kahi a Kahinihiniula e noho ana, ahiki i ke koiuiu ana mai kona alo aku. (Aole i pau.)