Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 14, 5 April 1923 — KA NINAU WAIONA. [ARTICLE]

KA NINAU WAIONA.

O ka ninau waiona, aole i.a ho nin&u ano hou, ak.i 110 nae, aole e hiki e hooiaia mai, he ninau kahiko loa no Hawaii nei. I ke au o 3to kakou mau kupuna mamua aku o ka loaa ana mai o keia niau Paeaina, aole keia he ninau i ikeia, a ua lilo no lioi i mea ike oleia ia moa be ona rama. He oiaio no paha, aia no he mau ano ona no, o ia hoi ka ona awa, aka, o keia ona tama, aole loa i ikeia. TJa olelo mai o Kamakau, kekahi meakakau moolelo Ilawaii, i ka ike mua ia ana o ka rama, ua lilo i mea makemake loa ia, no ka mea ua "hoopihaia ke kanaka nie ka uwila'*, a i ke au no o Kamehameha I •ua hoomaka ka hanaia ana o kein mea, o ka okolehao e na kanaka Hawaii, i aoia e na kanaka o ko na aina e, © hana i keia mea, mai loko mai o ke kopaa ame ka malakeke, ame ks kL Mai kela hora mai a na kanaka Hawaii i hoomaka ai e in.u i keia mea o ka rama o ia ka h«ra i ka nuia ai kekahi mea make iloko e ko kakou lahui. A elike me ka jnau o kona inuia ana pela no e mau ai keia mea make iloko o keia lahui. Ua ike no ko kakou maT3 alii i k« ino o keia mea, aka, mamuli o ka onouia ana mai e kela Aupuni ikaika o Farani, ua hiki ole i ke Aupuni Hawaii ke papa akn i ke komo ana mai o keia mea ia mau la. Ua hoao hou no ko kakou mau alii iloko o ka makahiki 1881, loaa kekajt»i kanawai e napa ana i na kanaka Hawaii, aole e\ini] i keia mea, aka, aole no nae i iile ia mau kanawai papa i mau mee waiwai, no ka mea, e inuia mai ana no e na kanaka o ko na aina e, a e loa» aua no hoi i ke kanaka Ha ■waii i kona manawa e makemake &e al I ka makahiki 1910, ua lilo i ninau koho haloka ia e na kanaka Ameiika o Hawaii nei, mamuli e kekahi kanawai i hooholoia e ka Ahaolel» o kakou. A o ka apiki nao o keia papa, ua f'papa wale ia no ka loaa ana ma Hawaii nei, aka, ua hiki no e loaa mai wahe mai. M Ao ka hopena o kela kouo ana, ua haule kK aoao e papa anai a ua hoomau ia aku kela hana. 3 ka makahiki nae o ke komo ana aku o Ameiika iloko o kela kaua honua, ua hooholo mai la ka Aha olelo Nui he kanawai e papa aua i ka hana ana ame ke kuai ana i : keia mea, koe ma na wahi i manaoia no ka loaa i laau no ka poe ma'i A i keia la, aole e hiki e loaa he laikini e kuai aaa i keia mea, ko? wale no na hale haawi laau lapaau O ka hewa mua o kela ninat koho baloka o ka makahiki 191C o ia no ka hoao ia ana o lioopat ka loaa ftna ma Hawaii nei, o hoo ■pau ana i na loaa ana mai o ke ' kahi mau dala mamuli o na laikini * a mamuli hoi o keia e loaa an£ ! kekahi mau kokua i ke Aupuni, ut ae ia no ke kanaka e makemak< ana i keia mea, e hoouna i Ameri * ka i kau men i makemake ai, m< ka nana ole heaha la kau e hant I ai inahope o ke komo ana mai * Mamuli o keia hemahema ma ki : aoao o keia ninau, ua haule keis * ninau, a ua aeia no ka rama e int i» a e kuaiia ma Hawaii nei, a ut * loaa mai no kekahi mau kokua i k« . aupuni mamuli o na laikini. Aka, i ka manawa a ka Ahaolele Nui i hooholo ai, e hoopau kont ' hanaia ana ame kona kuaiia ana 'ua lilo iho la keia mea i mea hik: i ole ke ku-e aku, koe wale no a < ka « makemake ana o ku-e i k< ' knawai. I keia la nae, ko ikeii * aku nei ao kekahi poo e ona ma: 'ana, a ua nui ka manao o kekah: •poe, he haawina maikai ole keia 1 a he pono no e ae hou ia keia ine ■ ana ame kii hana ana ame ke kuai > ana o keia mea ma Hawaii nei * He ninau e hapai mau ia nei, a ua pii ae ka ikaika o kekahi poe, a ke ■ koi maoll mai nei e aeia ka hana ame ka inu ana i ka bia ame ka «waina, A ma ka nana aku e lile J ana paha keia i mea hapaiia mai ' iloko o ka Ahaolelo Nui o keia muo ;aku, a 9 hooikaika mai ana kekahi * aoao e «eia keia mau mea, no ka •pono o na kanaka hana. ; No na kanaka Hawaii ka manao * o keia ninau i hapaiia mai nei. Va 'ike kakou ilcjio o keia mau maka-

hiki he 100 a oi aku, ua ai ia keia mea ma Hawaii nei, a o ka E.inau ano kupono paha e ninau iho ai, he mea anei keia o hoopomaikai mai ana i ka lahui Hawaii, a i 010 aole paha. Eia keia ninau ke ku nei iwaena o kakou, mahope iho o ko kakou ikemaka ana i na hana a keia mea iwaena o ko kakou lahui 110 keia mau makahiki i ololoia ae nei. O ka mua, aole kakou he lahui inii rama mai kinohi mai. Aka ua ulu ae nae kaleou he lahui ikaika, piaileai o ke ola kino, a nani o ka oiwi kino. Ua loaa 110 hoi ka nolio lako ana iwaena o kakou ia mau la. Aole he ohana ilihune i ikeia maloko o ka moolelo o ko kakou aina. Aka, i ka manaWa i komo | niai ai, a ike ko kakou mau alii i ka poino nui i hiki īnai, ua lilo ka lakou mau hoao ana e hoopau i mea hoohakaleaia mai e na aupuni ikaika o ke ao nei, o ia hoi o Farani. Aka, i keia la nae ke ohi nei kakou e ka lahui i na hua awahia o keia hooikaika ia ana o ko kakou mau kupuna e inu a e kuai i keia mea. A i ko kakou leha ana aema na wahi o ko kakou noho lnhui ana, ua haiki ko kakou noho ana, a eia kakou, ua piliwale, a ua oloheloho ma ke kino a ma ka pakeke. Ua holo nae ke kanawai e hoopau ana. A ke olelo mai nei kekahi poe 0 kakou aole e pau ana, no ka mea ko hanaia mai nei no, a ke inuia mai nei no. Aole au e komo aku ana e kalai manao maluna o keia jnea, akft, e hoike aku ana i na inea e ikeia nei i keia niau la. Ka ka an^ mai e loaa ia kakou keia malama hou, a mai ko kakou haalele ana 1 na mea kahiko, ua lilo keia inea o ka rama i mea e koleua mai ana ia kakou e hoomau aku i ka uhauha ame ka ona akea ana. O ka mua e hoilihuno mai ana i ke kanaka, a o ka lua o hoohilahila mai ana ia oe. O ka moolelo nae a kakou e ike nei i koia mau la kakaikalii wale no o ke kapu ana, ua ulu ae na waihona a na kanaka Hawaii ma na hanako e ku mai nei. Ua pii mahuahua ae no hoi ka ikeia ana aku o na kanaka e paa mai ana i na apana aina no lakou iho. 0 keia na hoailona mua loa o ke kuonoono o ka homei ana o ke kanaka Hawaii, a ina kakou e huli ana i na kumu o keia loaa ana o keia mau mea, e ike ana kakou 0 ko kumu nui hookahi o ia no ke kaawale ana aku o ka rama mni keia aupuni aku. A ina kakou e hoomau ana i keia hookapu ana, e pii mahuahua hou ao ana ko kakou noho lako ana, iwaena no o ko kakou noho nele ana, i ikeia i na maKahiki i hala aku. Aole ka hoike a na bnnako he mau mea e hoopunipuni mai ana, aka, he moolelo oiaio, a he moolelo no hoi e koi mai ana i ko kanaka Hawaii e hoomau i ka malama ana 1 na hana o loaa ai ka noho lako ana iwaena o na kanaka o ko na aina e e hoopuni ana ia kakou, a e hoao ana hoi e kaili ae i ka noho Inhui ana o keia mau kanaka i ike ole i kekahi aina e ae e hiki ai ia lakou ke olelo iho, he mau makaainana lakou no ia aupuni. O keia mau lahui no hoi e noho pu nei me kakou, he mau lahui i hele mai no ka imi daln, a no keia kumu ua ike lakou i ka hoomakaulii, a o ka lakou mau hana apau o ka loaa o ka mea i makemakeia. A i ke ahu ana, e hoi hou aku ana no lakou la i ko lakou la aina, a o kakou ina aole e make ana, e hoopili pu ia aku ana i ka paia, a malaila kakou o pili ni ahiki wale no i ka ma'ie ana. O keia haawina hoomakaulii, aole paha i loaa mua i ke kanaka Hawaii mamuli o ka hiki wale ana i ke kanaka e imi i kana mau mea i makemake ai iloko o na la pokole wale no, a iloko hoi o na la apau 0 ka makahiki. He haawina hoi 1 loaa ole wia na aupuni e aku, a mamuli o keia, ua lilo kakou i poe e ike ole ana i keia haawiua o ka hoomakaulii. Maluna nao o ka hoopauia ana o keia mea he inu a he kuai rama ana, ke hoomaka mai nei na kanaka e ala, a e ike i na poinaikai o keia haawina maikai, a ke ike io nei kakou i ka mahuahua ana o ka lakou mau waihona maloko o ka banako, a mamuli hoi o ka ike ana aku ua\ui na aina •?

paaia mai nei e lakou. He mau haawina nae keia i iko oleia i aa la 0 inu ia ana ka rama, a e kuaiia ana hoi ma ke akea. Mamuli o keia mau mea, aole anei kakou 0 ka lahui i hoea mai i kela kulana, e hoopau ai kakou i ka makemako ana e hoihoi hou aku ia kakou e noho hou iloko 0 kela mau la 0 ka nele ame ka olohelohe. I ulu mai keia manao, mamuli o kekahi mau koi e hapaiia mai nei, e haawiia mai ka bia auie ka waina. I keia la, aole.io no i pau ka inuia ana 0 ka lama, a aole no lioi i pau kona hanaia ana ma Hawaii nei. Aka, aole anei hoi i loaa no he mau pomaikai i na kanaka i haales« loa? Aole anei hoi i hiki ia kakou ke ike aku, aia no he la e pau loa ai ka inuia ana 0 keia mea? Aole anei hoi, mamuli n keia loaa ole ana ma ke akea, e emi mai ana na kanaka e inu malu mai nei, a i ko lakou pau ana i ka make, ua i palekana mai na keiki opiopio 0 keia mau la, mai ko lakou ike ana ame ko lakou hoao ana i keia laau make? I keia la, o na kanaka no i ike mua i keia mea, 0 lakou no j keia e hoomau mai nfti. O na kana|ka i ike ole i keia mea i na la i 1 hala aku, aole lakou e ike ana, no Ika mea ua malu ka hanaia ana a I ua malu pu no hoi liona inuia ana. ! Aka, i na la i hala aku, mamuli 0 | kona akea, ame ke komo ana aku iloko 0 na hale inu lama, ua koiia mai ke keiki opiopio e hoao a e inu i keia mea, aka, i keia la ma- 1 muli 0 keia malu, aole oia e ike ana. He mea keia i hiki ole e hoopaapaaia mai, nka ittea, hiki ole ko hoonele iho ke kanaka i kona ike

ana. A ina, aole e pau ana ka inu ana o na kanalea makua, aka, e loaa ole ana keia makemake i na keiki opiopio, aole anei hoi, ua ike aku kakou i ka la o keia mua aku i ka pau ana o keia mau kanaka e ai mai nei, i ka make, a ua oloholohe ka $jna me na ka&aka o ia ano? Aole no keia he mea paakiki i ka imi ana aku, no ka mea i ka pau io ana o kela poe knnaka inu lama i ka make, aole he poe aku i koe, no ka mea, aolo na keiki o keia la i ike i keia mea. Ma kekahi aoao ae hoi, e ike ana kakou, ina e laweia mai ana ka bia ame ka waina, a e haaleleia ana na lama ikaika ae, aole anei o ke akea 0 ka ai ana ka mea a kakou e maka'u neif Ina e ai akea ia ana ka bia ame ka waina, e hoomahui ana na keiki a kakou i keia mau mea, a e ike ana i ke ano o keia mnu mea, a i ko lakou ike ana, e hoomahu'i aku ana i na mea ikaika ae. O ia hoi ua uluhua paha i ka ona ole o keia mau mea, a ua hoomaka e makemake i na lama ikaika i kumu e ona koke ai. O keia paha ka ninau ano nui loa o keia mau la e nee nei. Aole anei, ua oi aku ka pono e hoopau loa ia no ka ike-ia ana o keia man mea. No ka mea, elike me kona ike mau ole ia ana, pela no ke kanaka o poina ai i kela mau mea. Aole wale no keia mea no ka ninau lama wale no, aka, e poina ana no ke kanaka i kona mau hoaloha, ina aole oia e ike mau ana ia lakou. He ninau ano nui keia i ko kakou noho lahui ana. O ka ike aku 1 ko kakou ulu mai, ame ko kakou hoolaupai mai i ka aina, ka mea pookela o keia ola ana. A oka ike pu ana aku e noho mai' ana na kanaka iloko o ka ulakolako ame ka la-

wa i na mea e pono ai keia noho ana kekahi mea maikai a nani i keia ola honua ana. Aole he ninau hoopaapaaia ko kakou holomoku i k a make. Aole no hoi e hiki e hoopaapaaia mai ko kakou noho nele ana iloko o ko kakou aina nei. O keia mau mea nae a elua, ua ike aku kakou i ka nee ana aku a ku mai ma kalii e, a eia kakou ke lioomaopopo nei, aia no he manaolana 110 ka ulu hou ana mai o koia lahui, ina kakou na kanaka Hawaii, e hookanaka ana, a e malama ana i na haawina poino i hala aku i mea nāna e ku-e mau mai i ko kakou hoao ana e hoi hou aku iloko o ia noho ana. Ua ike kakou i keia mau la o ke kapu ana o ka lama i na pomaikai i loaa mai. T7a ike no hoi kakou i na poino i ka manawa e inu akea ia ana. A lna ke kanaka e hiki ole ana e hoomaopopo i keia mau mea, alaila, aole no kela kanaka e lilo ana i mea waiwai e hoolaia aku, no ka

moa, ua make no paha leona uhane

Aole paha he manawa iloko o ko kakou ola lahui ana i ikeia ke kupilikii o ko kakou noho lahui ana elike me keia mau la e nee aku nei. Ke piha mai nei ko kakou aina i na kanaka o ko na aina e. Ua hele inai keia poe, aole paha no ka makemake wale o lilo keia i home no I lakou, aka, ua hele mai no ka loaa aea ia lakou o kekahi mau mea i nelo ma ko lakou mau aina e noho mua ana. A i ka lawa ana no o ko lakou makemake e hoi hou aku ana no lakou i kela aina. Me keia lu awina e ike maopopo ia aku nei e kakou, aole anei hoi kakou e lilo i poe e hooikaika ana e ohi, a e hoahu elike mo keia poe, aole paha no ka lilo ana i poo waiwai, aka, i hoomamaia mai ai ke ko'iko'i o ka noho honua ana. O kekahi nō hoi, o ka rula mau o ka noho ana o na kanaka i'manao e hoi hou no i ko kakou aina, o ia no ka ohi ana me ka nana ole i ka hopena o ia ohi ana. oka mea nui, oka nui koke, a i ka nui ana, ua iko iho oe, ua pulumiia a pau loa, a kau wahi pala ole, wahi aka olelo a kahiko. 0 ka hopeua e loaa ana i na kanaka o noho iho ana mahope nei, o ka nele. Aka, ina kakou e ohi pu ana a e hoomauao ana no hoi, aolo kakou e haalele ih"o ana i keia aina, aole anei hoi e lilo ana ia manao ana pela i mea e hookoe iho ai i kekahi walii pala no na la e hoea mai ana? Aole paha he mau hana e lilo ana i mea e hooikaika mai ana ia kakou ma ke ano lahui, elike mai mo keia hoomakaulii ana ame ka hoopau ana i na makemake maluna o na meā waiwai ole, a e hoopau wale ana i ko kakou ikaika ame ko kakou luhi. O ka-haawina pilikia ka mea nana i hookaika mai i na kanaka o Amerika i na la kahiko wale o ko lakou noho ana mai maluna o keia aina hou. O ka haawina nele no hoi ka iuea nana i hoowaiwai mai i ka hapanui o na kanaka waiwai o keia honua. Ina kakou e hoomaopopo ana i keia mau haaWina, aole kakou o nele ana a e lilo ana kakou i lahui ulu, a i lahui waiwai, no ka mea no kakou no keia mau aina, a o ko kakou ola ana, na kakou no i imi iho na haawina like ole, ina paha he waiwai a ulakolako, a i ole he nele paha a piliwalo* t vi Ma ko kakou aoao, e haalele loa kakou i ka makemake hou ana e hoihoi hou ia mai na la e ike aku ana i ka inu akeaia mai o ka lama, amo kona kuai akeaia ana no hoi. Ua ike kakou i na haawina pilikia o ia noho ana, ame ka nele 0 ka ulu ana o ko kakou lahui. Ke ike nei kakou i na haawina ulakolako i loaa mai mamuli o keia kapu, a o ka mea pono e alualu aku 1 na mea maikai ae.

Ina aole keia mea o ka lama i laweia mai i ko kakou nei aina, ke manao nei au, ina la aole kakou e emi mai me ka hikiwawe, a ina no paha, ua pii ae ko kakou heluna kanaka. A o kekahi no hoi, e hoomanao i ke kumu i Hlo aku ai na aina nunui maoli o ko kakou mau alii, a i keia la ko paaia mai nei ma ka lima o ka poe mai kahi e mai. Ho mau haawina kaumaha keia i 'ka hoomaopopo ana o ke kanaka i hiki e ike i ka pono ame ka poino. A o ke kanaka i ike ika hewa o kekahi mea, a hoomau aku no i ka hana ana ia mea„ aole ia he kanaka uhane ola, aka, ua make mua no. Aka, o ke kanaka e haulo ana iloko o ka hewa, a ike i ka pono i hoea mai, a haalele ia hewa, o ke kanaka ia i aloha ia mai e ke Akua, a e loaa ana iaia na mea ana i makemake ai. Aole kakou e haawipio, mamuli paha o na lono e laweia mai ana, a i ol e mamuli paha o na a'o e laweia mai ana. Ua lawa na mea i ikeia e kakou, e lilo i mau haawina e kupale mai ana no ko kakou hoi hou ana aku i hope. Imua a e ohi no kakou i na pomaikai o ko kakou noho lahui ana.

Eia keia mau aina ke waiho trale mai nei no. Ua knnuia e na keiki a Cooke, he mau eka lehulehu i ke kulina no kekahi mau makahiki he 12, ma kekahi mau wahi e kokoke aku ana i keia mau aina, a no keia kumu, aole he mau kanalua nia ka aoao o na Komiaina no ka holopono o keia mau hoolala no ka wehe ana aku i kela mau aina e manaoia nei mauka o Palaau ame Hoolehua. A ma kekahi aoao ae no hoi na aina o Kalae e kanuia mai nei i ka halakahiki. Ua ikeia o kela mau aina ma Kalae, aole i like mai me keia mau aina ka maikai, ame ke kupono no ke kanu halakahiki ana, aka, "ua hoounaia aku no na kanaka ike i ke ano o ka lepo, a ua loaa mai na hoike, ua loaa he mau tausani eka kupono no ke kanu halakahiki. I keia la, ua nui ko makemakeia o keia mau aina no keia oihana, a ua kiiia mai e hoolimalima, aka, aole e hiki i na Komisina ke hoo'limalima aku i kekahi kanaka e koe wale no a i na kanika Hawaii elike me ka hoakaka r ke' Kanawai. ,