Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 18, Number 9, 1 September 2001 — KOLAMU ʻŌLELO MAKUAHINE [ARTICLE+ILLUSTRATION]

KOLAMU ʻŌLELO MAKUAHINE

[?]

Pa mai ka makani 'Apa'apa'a o Kohala

Na Manu Boyd Me he makani 'Āpa'apa'a lā ka lawe 'ia 'ana aku i nā 'ōhua mai Hilo a hiki i Kohala. ma ka huaka'i māka'ika'i o Ka 'Aha Hula 'O Hālauaola i alaka'i 'ia e ka 'ohana Lim, he mau kupa o Kohala. Na iākou i ka'ana mai i nā mo'olelo a me ka mō'aukala o ia 'āina i ka 'ākau o ka mokupuni nui o Hawai'i. A pau 'o Hilo a 'o Hāmākua i ke ka'alo 'ia, ua ho'omaha iki nā hoa hele ma Waimea, ma kahi o 50 ka heluna a he maiihini ka hapa nui. A laila, ua pi'i a'ela ke ka'a 'ōhua i ke ala kuahiwi o Kohala. Ma laila i ho'omaka ai ka ha'i mo'olelo hoihoi loa a Leialoha Amina, kona kaikaina 'o Nani Lim Yap - he mau kumu hula lāua o hālau Nā Lei o Kaholokū - a me ko lāua makuahine 'o Mary Ann Lim, he wahine waipahē maoli nō ia a he leo kani aloha pū. Ma ia ala kuahiwi i 'ike 'ia nā pu'u kaulana o ia moku i helu 'ia i ke mele 'o " Kūhaupi'o o ka Lā 'o ia 'o Pili me Kalāhikiola. Ma uka loa aku o ua mau pu'u lā, 'o Mahiki, he nahele i ho'omana'o 'ia i ke mele kahiko 'o " Hole Waimea ." Ma mua o ke kau 'ana o ka lā i ka lolo (hola 12 o ke awakea) i hō'ea aku ai mākou i Mo'okini, ka luakini 'āiwaiwa i kūkulu 'ia e Pā'ao, he kahuna mai Kahiki mai, nāna i lawe mai i ka ho'omana ki'i a me ka mo'o ali'i hou. Aia 'o Mo'okini ma lalo o ka ho'omalu a Momi Mo'okini Lum, ke kahu o ia wahi la'a ma muli o ke kuleana i ho'oilina 'ia ma luna ona. Ma kona kuhikuhina i ho'ololi 'ia ai ke 'ano o ka heiau mai ka luakni a i wahi noa no ka kamali'i o Hawai'i. Ma hope o ka waiho ho'okupu

'ana, ua wehewehe 'ia e 'Anakē Mary Ann, ua hāpai lima 'ia nā pōhaku a pau mai ke awāwā o Pololū, he mau mile ka mamao. He hana kūpaianaha maoli nō ia e hō'ike mai ai i ka ikaika a me ka hō'ihi o nā kahiko i ko lākou akua a me nā ali'i nō ho'i. Mai ka palena o Mo'okini i 'ike

'ia 'o Kokoiki, kahi i hānau 'ia o Pai'ea Kamehameha mai ka haka pū'ao o kona makuahine 'o Keku'iapoiwa. Ma muli o ka wānana pili i

ko Kamehameha hānau 'ana a kona lilo 'ana i na'i aupuni, ua makemake 'o Alapa'i e pepehi iā ia. No laila, ua lawae 'ia 'o ia ma ka minuke nō i ka'awale ai 'o ia mai kona māmā a ua pakele kona ola i ka noho malū 'ana ma 'Āwini, he kualono a he awāwa ma ka hema o Pololū. Hoihoi loa nā mana'o o nā

inoa 'āina ma Kohala e pili ana i ka wā i hānau ai 'o Kamehameha, e like me Kapa'au a 'o Honomaka'u.

Ma Kapa'au i 'ike 'ia ke ki'i a Kamehameha I, 'akahi a pena 'ia i nā waiho'olu'u i kohu iā ia a me kona 'ahu hulu manu. Ua oli mai 'o LimYap i mele inoa no Kamehameha. Ua wehewehe 'ia, mai ke kuhina o ko Kamehameha lima 'ākau, aia i 'ō aku 'o 'Āinakea, kahi a Alapa'i i noho ali'i. I ka hala 'ana iho 'o 'elima makahiki mai ka puka 'ana mai 'o Kamehameha, ua hele kekahi i ke alo o Alapa'i ina 'Āinakea, a ua oli 'o ia i ke mele 'o " Aia 'o 'Āwini Pali Ali'i Hula'ana" a ua ho'omaopopo 'ia 'o ia, ua ola 'o Kamehameha. I ka pā mai o ia lono, ua hele a palupalu ka pu'uwai o Alapa'i, a ua ho'ouna 'o ia i 'elele e ki'i iā Kamehameha e noho pu me ia, me ke aloha o ko lāua pili 'ohana. Ua ha'alele mākou iā Kapa'au, a ka'alo 'ia 'o Hālawa, "o Hala'ula, 'o Niuli'i, 'o Waiapuka a pae mākou i Pololū. Ma ia 'āina 'olu'olu i lohe 'ia nā mo'olelo a me nā mele mai ka waha mai o "Halema'uma'u," 'o ia 'o Clyde "Kindy" Sproat, he kupa o ia 'āina no nā hanauna mai ka wā kahiko mai. Ua ha'i mo'olelo 'o ia e pili ana iā 'Āwini a me nā awāwa 'o Honokānenui, 'o Honokāneikia 'o Waimanu mā, i ma'aa i kona hele wāwae 'ia i ka wā ma mua. Ua kani nahenahe mai kona leo iā " Maika'i ka Makani o Kohala" - nā paukū a pau, e ho'omana'o mau loa ai i ka nani o ia 'āina mai ka wā kahiko a hiki i kēia lā. Mahalo i nēia mau kupa o Kohala i ka ho'okipa pumehana 'ana mai. E like me ko Leialoha Amina i 'ōleio ai ma ka ho'omaka 'ana o ka huaka'i, 'o ke aloha ka mea nui loa o ke ao. "Kou aloha, kou aloha ka'u mea nui, he makana, he makana na kapu'uwai." Aloha nō. ■

Mai luna a ka 'akau: Ke ki'i o Kamehameha ma Kapa'au; Nō kumu hula a kaikuahine 'o Nani Lim Yap a me Leialoha Amina; Ua himeni mai 'o 'Anakē Mary Ann iō " Paliakamoa" e ho'ohau'oli ai i nō 'ōhua; Hamahamau ke anaina i ka ho'olohe 'ana aku iō "Kindy" Sproat i kōna mau mo'olelo he nui; Ua mino'aka mai kekahi o nō hoa hele me Pololū a me 'Awini e kū ana ma hope; Wehewehe mai 'o Lim Yap e pili ana 10 Kamehameha. Pa'i ki'i a ho'ohui 'la © Manu Boyd