Hawaii Holomua, Volume III, Number 3, 14 January 1892 — KA IKE ANA I NA TAUSANI LAPU. NO HOOKAHI PO I LEILONO. [ARTICLE]

KA IKE ANA I NA TAUSANI LAPU. NO HOOKAHI PO I LEILONO.

[Hoakaka.] [Mamuli o na noi lehulehu o ka poe heluhelu i walea i na hookaau ana a keia wahi moolelo, nolaila, ke hoopuka hou ia aku nei kahi aku i koe o ua moolelo nei.] E na poe heluhelu o keia moolelo, e hoomanao, ua haalele aku kakou i ka kakou moolelo ma ka mahina o Dekemaba i hala ma kahi e pili ana i ka make ana, i ka ike ana o ka uhane o Paku i na mea nani o kela ao a ka hoihope a me ka hoololohe ana o kona uhane e noho loa me ka hoi ole mai e komo iloko o kona kino. A mamuli o ka ikaika o ke koi ana a kona Aumakua, ua komo hou oia iloko o kona kino a ola hou. Ma ia manawa hookahi i puka ai ka moolelo ua hoawihi aku ka mea kakau i kona poe heluhelu no ka uhane o kela keiki punahele mua a Elohima, nona na inoa anela lehulehu i ike ia, o Lucifera Abapo, Isabela, Apolu; a o ka mea hoi a Elohi ma i kauoha aku ai ma ka waha o kona kaula o draia e wanana aku penei: “E ke kiai, heaha ko ka po? E ke kiai, heaha ko ka po? Auwe! Nani wale kou haule ana e ka Hokuloa, e ke keiki a ke kakahiaka.” O keia anela hookahi no o Lucifera, ka mea i kapa ia e ke Akua o Hokuloa, aole mahope mai a aole mamua aku. A o ka hoopili ano e ana i keia inoa maluna o kekahi mea i hoakua ia, he kuhihewa loa ia, no ka mea, ua paa ka wanana a ke kaula maluna. He nani wale hoi ina e ko io ana keia wanana a ke kaula maluna o keia poe kuhina hoomokuahana i ko kakou aina, alaila, e kapa aku no kakau he lapu lakou. Mamua iki ae o ko kakou nanea i ana iluna o ka uhane lapu o Lucifera, e nana ae kakou i kekahi lapu aia maluna o ka ili apiipii o ka moana kahi i holoholo ai. Ka Moku Kupanaha. I ka malama o Okatoba o 1863 paha, a i kekahi la o ia malama, ua hoopuka aku la ka moku kuna Active [Haleakala] mai Honolulu aku no Lahaina, oiai ka makani ma ke komohana mai e puhi malie mai ana. Hala mai la o Laeahi kapoo ka la, he maikai ka makani mahope, a i ke aumoe ana iho ua aneane aku lakou i ka Laeokalaau, ikaika loa iho la ka makani, a alaala ae la na ale, aole nae he ua. la wa selo mai la ke kanaka kiai mamua, he moku kana i ike aku ai ma kahi mamao. Haalele aku la ke kiai a hoi mai la mahope i kahi o ka mea kuhoe, e hoike i kana mea i ike ai. Aole i hoopuka aku ke kiai i kana olelo, ike koke ae la ka mea ku hoe i ka malu ana iho o na pea o ua moku ’la maluna o ko lakou nei moku. A ia wa lakou i hoomaka ae ai e walaau me ke alii ala uwati; aohe hiki ae o ka leo, me he mea ’la ua koo ia ae na puu ai ai a puua. Hala hope ae la ua moku nei ma hope o lakou, a me he ao ’la ma ka lakou ike aku e punohu ana, a nalowale koke ae la mai a lakou aku. Ua ike maka maoli lakou i ke ano a pau o ka moku, ka holoholo mai o na kanaka oluna, ka a mai o na kukui a puni, a me ka hula mai o ka poe o luna. I ka Haleakala mawaena o Molokai a me Lanai, e ano wanaao ae ana, ia wa lohe aku la ka mea kiai o mua o ka moku, oiai ka wati a ke kapena ia wa, he mau leo nunui ano hoopaapaa e walaau ana, kahaha iho la ia i keia walaau o ka po iloko o ka ino. Lohe aku la ka mea kiai i kekahi poe leo kanaka e walaau ana iloko o ke kai, kahea aku la ua kanaka ’la, owai keia poe e walaau nei o keia ino, aohe o lakou ’la pane mai. Ua hoomau aku la no na lapu i ko lakou walaau ana, e uwe ana kekahi mea me he 'la he poe

leo keiki, a e nunui ana hoi ka leo o kekahi poe. Ua holo kiki aku la ke kiai a hoike aku la i ke alii oneki i ka mea i lohe ia e ia. Ua hele ia aku la e nana, aohe mea a ike ia aku; no ka mea, he nui ka pouli, a e puhi ikaika ana ka makani. He hora paha i hala ae, ua ike koke aku la lakou i kekahi moku e pii mai ana malalo mai o lakou me na pea ua hele a piha pono i ka makani, a ua kokoke loa no hoi e huikau na moku, ua hoao aku lakou i na hoailona a pau e ike ia mai e kela moku i hiki ke alo a pakele lakou nei. la manawa, ua hoala ia na mea a pau o ka moku, e ala no ko lakou makaukau e au ke naha ka moku. la wa, ua wili ia iho la ka moku Active e kekahi puahiohio nui launa ole a aneane e hulihia ka moku a pehea la i pakele ai, a ua mihi aku a mihi mai lakou mahope o ka pakele ana. A o ka makani ikaika i hoomau mai ai mai Oahu mai, ua malie iho, a wehe loa mai la ke ano malamalama, a lula iho la ka Active ilaila a awakea loa ae la. Hookahi hana a ka poe o ka moku o ke kamailio no na mea a lakou i ike ai ia po iho ma ke kowa paha’oha’o o ke kai o Pailolo, ka luakupapau hoi o na mokupuna o Maui, Molokai, a me Lanai. He mau mahina paha elua a ekolu mahope mai o ka ike ia ana o keia mea kupanaha, mawaena paha o na mahina o Feberuari a me Maraki o ka makahiki 1864, oiai ke kiakahi Laanui mawaena o ke kowa o Maui a me Hawaii, a oia hoi ke kai i kapaia o Alenuihaha. Na Moku Olulo o Alenuihaha. He po malie keia, a he pouli nae, ua hohola iho la ka malie maluna o ka ili o ka wai a ua hele a hinu ka ili o ke kai, a e pokakaa ana ka moku i o a i anei, a o na ohua, ua pau kahi poe i ka moe a e ala ana no hoi kekahi poe me na kahu moku. I ka waenakonu po paha, a i ole, o kokoke aku ana paha ia manawa, ua hooho ae la ka poe e ala ana i ka ike ana i kekahi mau moku e hooiho palua mai ana mahope mai o lakou, he mau moku nunui keia a aohe pea o kekahi ua ha’iha’i ke kia, a o kekahi moku hoi, hookahi kia ona. He wahi pe’a ihu wale no, a e oni ana ua mau moku nei i o a ia anei a e pii ana iluna a i lalo e like me ka mea i loaa i kekahi ino nui. Ma ka ike aku o ka poe o luna o ke kiakahi Laanui me he he kikiao makani ke nee pu mai ana me ua mau moku nei, a me he ’la ua ala mai na ale huhu e uhi ia lakou. No ka mea, e emi iho ana ilalo ua mau moku nei, a i kahi wa e pii ae ana a oi ae ke kiekie maluna ae o kahi omuku kia o Laanui, ke kahea nei na ohua o ka Laanui ma ke ano ma-ka-ia [eehia] Auwe na moku kupanaha e! Auwe ka mea kamahao e! Ke pii mai la ka okalakala i na mea a pau o ka Laanui, a ua uwe makau maoli kekahi poe, o na keiki, ua pae loa i ka pali, aohe nana ae, no ka mea, ua weliweli maoli i ka walaau leo nui o na makua iwa ena o ka moana. O na poe o luna o na moku olulo, ke lohe ia aku nei ko lakou kuo mai na pio, na leo uwa, na leo uwe a pela wale aku. Aole he ano kokoke loa o keia mau moku ia laua iho, aka he kaawale loa no. O kekahi oia mau moku olulo aia ma ka aoao maluna ae o ka Laanui, a o ka lua aia ma ka aoao malalo aku o ua wahi kiakahi nei a o ka Laanui ke ku nei me ka pehu a me kona ihu e niniu ana i o a i anei no ka makani ole. E na poe e heluhelu ana i keia, e kala mau oukou i ka mea kakau a me ka moolelo, no ka mea, ua ike no au e haupu ae ana no oukou i ko oukou mau hoaloha a mau makamaka, na ohana ponoi, i pau i ka moni ia aku iloko o ka opu o ka hohonu o ka moana maluna o kekahi moku o kakou i haohao ia ko lakou nalowale ana. A ma ia mea i noi aku ai ka mea kakau e kala mai iaia mai na hoopilikia ana aku a ke aloha ohana ia oukou e ka poe heluhelu i keia moolelo a ke paha’oha’o a me ka walohia ma kekahi mea. O kekahi mea paha’oha'o nui i na ohua o ka Laanui o ka oni ole ae o ua Laanui ’la iluna a ilalo, a o kela mau moku wale no ka lakou e ike aku nei i ka luli ino mai. O keia mau mea a pau a ua mau moku nei e hana nei, ua lilo i mea weliweli nui ia o ka poe a pau o ka Laanui. Aneane ekolu a eha paha hora ka hoomau ana mai o [ ]

mau moku olulo i ka laua mau hana paha’oha’o. A o ka hopena, ua loli koke ae la laua a me he la he ao keokeo aiai ’la e halii paa iluna o ka ilikai a nalo aku la. Aole i loihi keia ike ana a ua poe ‘la; ua walawalaau ae la lakou ia lakou ohua iho no o ka Laanui. A e ake nui ana hoi o ka hoea koke mai o ke ao; aka, ia manawa pokole lohe ae la lakou i kekahi mea oweowe iloko o ia malie nui a laipohu no hoi. Aka, he mea hao hoi keia owe honua ana o ke kai i ka malie, me he la ma ka hoohalike iho a ua poe la, ua like ka owe o ke kai me ka owe o ka wai i ka wa o ka ia e puiwa [oho] ai ke ike mai i ke kanaka. Pela okoa iho la no ka owe o ka wai i keia po a ka malie i nohoalii ai. Kiei iho la na kanaka ma o a maanei e halo ai, aia hoi he mau auwaa e noke nui ana i ka hoe, me he la e holo nui ana i Maui, no ka mea e kau nui ana ka ihu o na auwaa i Hana. Aole i kana mai ka nui o na auwaa, he poe waa kaukahi a he waa kaulua. A ua ahu wale ia lakou na mea a pau oluna o na kaulua he mea ahua a kiekie kai waenakonu, a ua manao lakou nei he poe alii paha ia ilua o ka pola o ka waa. He eono ka nui o na waa kaulua a he mau haneri paha ka nui o na kaukahi, a e nee nui ana no hoi i ka hoe. A me he mea la ma ka lakou hoomaopopo aku he poe auwaa kaua keia a lakou e ho nei. A e awiwi nui ana e pae e i ka aina mamua a ka oweo ana mai o ke alaula o ka malamalama. O ka huakai o io paha keia a Paiea i holo ai e kaua ia Kahekili, ma kela kahua kaua kaulana o lao a i kapaia o Kepaniwai a Kauaupali hoi. E kahaha paha ka poe heluhelu a kapa mai he epa wale no keia, no ka mea aohe lapu o ko lakou mau auwaa. Aole io no i olelo ka moolelo he hiki no nae ke hoomaopopo iho i ke ano, oia hoi. Aole o na waa wale no kai lapu, aka, o na mea a pau, mai na waa a i ka poe nana na waa i holoholo mamua, ua lilo lakou i mau lapu. He nunui na kino o na kanaka oluna o keia mau auwaa e hoholo nei, mai na kaulua a i na waa kau kahi, a ke ike pu aku la hoi lakou nei i kekahi mau mea ponunuhu eleele e nenee mai ana mai kahi mai. A i ke kokoke ana mai o ua mau mea nei, akahi no a maopopo he mau waa kaulua no ka keia, a he ike maopopo loa aku lakou i na mea a pau oluna o ua mau kalua nei. E laa na ihoe, na puloulou, na poe e noho ana iluna o ka pola o na waa, a ua ike pu aku hoi lakou i kekahi kanaka nui kohu pilikua e noho ana iwaena o kekahi poe, a me he la he aha kuka paha no ka hooili kaua o kekahi la ae. Ua hoomanao ae la lakou, aole kela kanaka nui o ka Aama kualenalena nona ka niho i kaili ia ai, o Paiea no kela ma ka lakou koho aku. Ua aahu ia keia kanaka nui me kekahi Ahuula nui, a he papale mahiole nui ka ohu e kahiko ana maluna iho o kona poo, a malalo iho o kona mau kuemaka e nana oluolu mai ana kona mau maka me na helehelena aloha me ka mino aka i kahi pauku laau Laanui e apa ia nei e ka malie. O na poe e ae oluna o na pola o ua waa e noho pu ana me ua kanaka la, he nanaina ko lakou ia makou me ka huhu, a i ahona paha makou i ua kanaka nui la. A o kela poe nona na maka oolea i naua mai ai ia makou, a e noho pu ana hoi i kahi hookani me ua kanaka nui la, me he la oia no keiki hookamaka, a o na aikane hoi, kona mau pu kaua hoi. O ke kumu o ka ike maopopo ia e makou o na mea a pau, ua hoa ia ekolu mau ipukukui aniani i piha I ka aila kohola, a kau ia aku la ma na likini, a iluna a o ka poao o na kaula i i hui ai me ke kia, a ua kokua ia ka a maikai ana o na kukui o ka pohu launa ole, a ua pee ae la na kanaka ma kahi pouliuli [illegible]

Ua noho mumule iho la lakou nei me ka pane ole, a ua ulu pu mai la ke ano hopohopo no ko lakou ola, no ka mea ua lohe wale ia he poe hookalohe na lapu. Ke Kiu aia i Wailuku, Maui, I ka malama o Okatoba o ka makahiki 1883, ua holo aku la ke kiu no Wailuku mai Honolulu aku maluna o ka mokuahi Kinau a lele ma Maalaea, o ka hora 10 paha ia o ka po, ma kekahi la o ka malamala o ka mahina i hai mua ia ae la. Kipa aku la oia ma kona hale kamaaina o Wailuku, aneane paha ia o ka hora 12, oia paha ka like o ka po me ke ao, a ua hookipa ia 'ku la e kona mau kamaaina.