Hawaii Holomua, Volume I, Number 47, 11 April 1894 — HALAWAI MAKAAINANA [ARTICLE]

HALAWAI MAKAAINANA

Pilia-u ke Kuea Alii me 3.000 Kanaka. Hooholo Lokahi ia ka Ole'o Hooholo.

C. W. Akepoka —Ma ka olelo hookaau pna ae, ua nui loa ka apana ina’i i nahuia iho nei e ke Aupuni Xoho Manawa (Kuikawa) a ua hiki ole iaia ke nau, a me he mea la e loaa ana ua aupuni la i ka ma’i ku’i-aki. Ua tnaa au i ka noho ana maloko o ke aupuni kuo—koa a hoea wale i ka la 17 o lanuari 1893. He manaoio au ia mea he nohona aupuni kuokoa, hepapa pa’i kuokoa, a he olelo ana me ka punuku ole ia, a no keia mau pomaikai, e hana ai au e like me ka makaukau i loaa ia’u. Eia ka oleloao Amerika —aole e ku aupuni ke ole e ae aku na makaainana. Aohe nana ana i na mea i ikeia iloko o na makahiki he 100 i kaahope ae nei. oiai ua like no ka oleloao pili aupuni o Beritama ma ia wa me ko keia wa e nee nei. aole hoi au i ike i ke kumu e lilo ole ai ia i oleloao alakai aupuni no Hawaii nei. Ke olelo' nei na keonimana na lakou e paa nei ke Aupuni Kuikawa, makemake lakou e haawi mai ia kakou i aupuni kuo—koa o ke ano Amerika, aka, ua hoikeike mai anei lakou ia kakou, e loaa mai ana la kakou he aupum no na kanaka.e hoomaluia ana e na kanaka, a no ka pomaikai hoi o na kanaka? (Pane he leo —Aole). oiaio ia—aole. No ka mea hoi e pili ana i keia Ahaeleele, ua like loa ia me ka Ahaolelo Mekiko. He 19 poe o ’.akou i hoikeia mai imua 0 ka lahui, ua kohoia lakou i poe eie'.e. Aole au e olelo pilikino aku anala lakou. Aia he pee kanaka mawaena o lakou i knpono maoli no ia mau wahi. Ina nae e lilo ko lakou noho ana ma ia mau wahi, mamuli o ke apono ana a na kanaka, uono loa; aole naee loaa ia lakou ke apono ana a na kanaka, a ua hopohopo nohoi lakou ke noi mai i na kanaka e loaa aku la laiiou ia pomaikai. A'aila, ma ke kahua hea lakou e nei e hana i keia hana? Ina o keia ahaelele e manaoia nei he ahaelele ia e noho mai ai he wahaolelo no ka lahui, alaila, heaha ke kumu i koho ole ia ai lakou a pau ma ka balota? A ina hoi. aole pela; alaiia, heaha ka waiwai o ke kohoia ana o kahi poe o lakou ma ka balota? Ke aa nei au i kahi mea e hoike mai i kahi kumu hoohaliko aupuni mamua aku nei e kokua ana i keia hana. O keia iho la anei ke kulan& aupuni hookohukohu Amenka e loaa mai ana ia kakou? Ina pela, alaila. ua ike ke Akua o ka emi iho o ko kakou apo ana aku ia ka 01 aku o ka pono. Aole o’u make—make e hoino i kekahi mea hookahi, aka, o ke Anpuni Kuikawa, ke makemake nei ia e hahao aku iloko o na kmaunau. Aole e hiki ia makou ke kamailio ma na mea i ku i ke kipi, koe waie nu ma ka ae ana o na kaeawai a e hana ia me ka maluhia. Ma ka hakilo pono ma ka aoao o ka Loio Kuhioa,

mi ka olelo hoohiki a lakou e hookikina ana i na kanaka no ke ka—kauinoa ans, ua luaa ia kakou ka lanakila e noho malie me ka hele ole e kakauinoa ma ke!a hoohiki, oiai, aole i hoopuka ka Loio Kuhina naauao o ke Aupuni he kanawai hoopai no kakou ina e hoopaa ole kakou i ko kakou mau inoa ma kela oielo hoohiki. Aole loa e hoopai ia kekahi kanaka. O kekahi mea oia keia , aole i makemake ia e koho ia na elele no ka hana ana i ke knmu kanawui hou ma ka aoao oka lahui. Kae ia mai au e uinau aku. ina he kanaka kekahi i hiki ke Loike mai i na niahele a pau o ke kumukanawai o Amerika Huipuia, ina paha o kekahi o kona mau mokuaina aole i waiho ia aku iinua oka lehulehu no ke apono ia? K hoomanao ka—kou, aia he haunaele kuloko i hana ia i ka mahina o Ianuari i hala, 1893, ao ke kumu i hoike ia mai no ia haunaele kuloko, oia no ka heao ana o ka Moiwahine i kumukanawai hou. Auhea ke ano eae no ka maikai ona hana ake Aupuni Kuikawa? Ina he hewa nui loa keia ma ka aoaa o ka Moiwahine, alaila. heaha na kumu e hemolele ai ke Aupuni P. G. ma ia kumuh»na hookahi e hoao nei i

keiu manawa? Ke manaoio nei au me ke kali aku, e hoike mai ana kekahi oko na P. G‘ mau kaiaiaina ame ka lakou mau uupepa pu, e wehewehe pono mai i ke ano o ke kulana aupuni e ku nei.

0ke kaena ake P. G. i keia la e olelo mau nei me ko lakou manaoio. ai.t he 7.000 poe kuponoi ke koho balota o ka Paeaina no ke kakoo mahope o lakou. Ina he oiaio keia mau olelo, a ua ike maopopo mai ke Akua he mau olelo wale no ia o ka hoopunipum ino loa—a ina paha he oiaio kela mau olelo oka loaa ( ia lakou o kela huina nui o 7,000 m.*na koho balota o keia Paeaina, alaila. heaha iho la ko lakou kumu o ka makau wale ana? Ina oka huinaoi hcwahewa kela o ko lakou mau halota. heaha ke kumu waiho ole ia o keia kumuhana imua o kekahi koho balota akea ana o ka lehulehu? 1 keia auwina la iho nei, o kekahi o na hoa o k i Ahakuka o ke Aupuni P. G.. ua kipa mai oia ma ko'u keena oihana a haawi mai i kona ae ia'u no ke kamailio imua o keia p<i. a me kona hoike pu mai i na kumn o kona ae ole ana e kakauinoa malalo o keia kumuhana. Me he mea la. o kona kumu i hiki ole mai nei no ka hooko ana i kana olelo, ua hoololi ia kona manao no kekahi kumu, aka, aole no ia he mea e hoopaa ia ai oia no ke kue ana i kona manao mua, a e hooko no oia ma ka paio ana iloko o ka Ahaknka a me ka Ahaelele. Aole au e lawe aua i ka hoohiki, oiai, aia he 19 poe kauaka ma kela aoao mai e loaa ai ia lakou ka iiapanui, a nolaila, e waiho aka kakou ia lakou pela, a he ehia ana la o kela huina 17,000 poe koho balota o ka Paeaina e koho ana i keia la 2 ae o Mei. Ka A. Kosa haiolelo:

Ua akoakoa mai nei kakou i keia ahiahi no ka hoomaikeike aku i ko kakou maa hoa’loha Hawaii, i ko lakoa alahele pololei no ka pouo o ko kakoa ama. Ua loaa ia aakou he kaleana e akoakoa ai no ke kukakukai ko kakon pono iho me malohia, a o ko kakoa kuleana

pilipaa la ma ke ano lahui. He halawai keia no na Hawaii. a ke ninau nei au: E lawe anei kakou i ka hooh.ki kakauinoa a na Pi Gi? Ke hai aku nei au ma ko’u ano he kanaka Hawaii, he kamakaia ia i kona aina hanau. Oka elele aupuni o na F. G. ma Amerika Huipuia, ua kamailio aku oia me ka naau hilahila o!e, —‘‘aole he kupono o ka lahui Hawali ma ka hookele aupuni kuloko ana m» lakou iho.” Ma keia mau oielo e maopopo ai, ua noi aku lakou e loaa mai kekahi kokua, me ka o!elo aku i ke kunaka haahaa loa o kona kulana—“E hele mai i o’u nei e na hoahanau.” I T a hoi aku ka elele o na Pi Gi ma \Vasinetona i keia maunlelooke knlana haahaa loa. “Ua kupono wale no na kanaka no ka ai poi, ka i’a, a me ka inu gini.” Haielelo a J. K. Kahookano. E na Hoa’loha Makaamana, na kupa oka aina a me na haole i akoakoa mai: Iloko ona mahina he 14 a oi ka noho ana o ka lahuikanaka malalo oke aupuni mnua

wa, ua ike maopopo ia ka hoopaapaa ole ia, he eluamahele o ka lahui iloko o ko lakou noonoo ana.

i kekahi ninau ano nui a koikoi i pili i ke kulana kuokoa o ko lakou noho ana aupuni ame na pono pili paa o kela a me keia makaainaua iloko oia Aupuni. Mahope iho o ka Loohuli aupuni o ka malama o Ianuari 17, 1893, he la poi

na o!e iloko o na bnke moolelo o ka lahni Hawaii, —o ka mahele ia lakou na kaula kaohi o ke aupuni mauawa, ua hoomaka koke lakou e hookaa koke i na mikini hoohana o ke auj>uni mao ka mnlmi alana o ka hoohuiaiua ina Paemoku Alo-

ha o FIa-v:iii, me kekahi mana aupuni ikuika a holomua o ka poepoe honu i. he manawa ia o ka luuluu a me ka ehaeha o kela a me keia k&naka Hawaii i aloha ike kuokoa 0 kona aina han&u a me kona mau pono piii paa, aka, aole i hookoia ko lakou mau makemake. A aole 1 ae ia mai ia makana e na alakai aununi o ka aina i haawi ia aku ia mau manao hoohui. Nolaila, ui hooulu ia mai kekahi manao ano hou, oia hoi, ke makemake nei ka poe hoehuiaina e kahea ia i Ahaelele hana Kumukanawai, a e hoohanau ia mai he keiki kamehai. a e kapaia, o ko “Aupuni liepuhalika o Huwaii,” a no ia mea, ua kahea ia mai kakou c ke aupuni e hele aku kakou e hoopae iho i ko kakou mau inoa, meka lawe ana i ka hoohiki i hoohaiki ia mai a kuppno i ko lakou makemake, a maluna ae o n& mea a pau, o kakou o na kanaka Mawaii ka mea i hialaai nui ia e komo aku, ae lawe pu iahana i manaoia e hooko aku. Ua hiki ia kakou ke ike aku, o keia koho Ahaelele hana Kumukanawai he hana keehina elua ia i noonoo i& e na alakai o keia aupuni mana. w&. i alanui e kiki ai ke hoohuiia aku ko k&kou Paeaina me ka Kepohalika o Amerika. No ka mea, i ka m&nawa e hookahuaia ai a ku ke Kumukanawai o ke aupuni Kepuhalika Hawaii. A aia no ka mana hooponopono o ke anpani i ka poe e ake nei e hoohaniaina, a bs wahi manawa uuku wale no ko ke anpuni Kepuhaiika ilaw&ii e ku ai a o ke noi aku no ia e hoohui i keia mau Paemoku me Amerika. oiai aele i kupono na Kepuhalika liilii e hoomalu no lakou ibo, oiaie ma-

hae ana ka \ahuikanaka. No ke aha no hoi e ake ha ia mai nei e hele a e inoa? N'o’u iho, ua maopopo ia'u ka manao nui o ia kakau moa ana. Ika nana aku ma kekahi ano o na jx>e kakoo o ke aupuui manawa, ua hanaia keia hana hou i kumu e hoonawaliwali a e hoopio aku ai i ke kumu keakea aka lahui e noonnooia eka Aha Senate ma Wasinttona. Ua ike aua lohe k ikou mamuli ona hooiaio kupono ia ana mai, ike ano o k.i noho ana o kanaka ili hauli ma Amerika ame ke ano o ko lakou hoawahawahaia ma ua ] anaina hooleuna. Aole au i make make oiaiaueola ana, e hanai a mai au pela ma ko’u aina hanau. A pehea la ko oukou mauao e pili ana ia mea? Ena hoalnha, ua ikeau a o oukou pu kekahi, Ae, he manawa hune, a paakiki keia oka loaa ana o ka h ma. Aka uae, e noho malie me k;i hoomanawanui. O ka poe Hawaii, e makemake ana e hele, a e law > i ki hoohiki, ua hiki ia lakou ke hana pela, e like me ke ala-

kai ana a ko lakou lunamanao. aka, e hoomaopopo nae onkou aole he kanawai i kau ia e kauoha ana a kakou; ‘*[na aole kakou e ka- $ kauino i, alaila, e hoopaiia kakou no ka hooko ole ana ia hana/’ Ua waiho laula ia ke kanawai, na kela a me keia kanaka e koho nona iho. E hoomanao sae. ua like keia me ke kaulahao, e hoopaa ana ia kakou. I ko’u noonoo ana. o keia hana e koi ia mai nei kakou e kakauinoa, aole ia he hoonee hana

maikai ana, ma ko kikou aoao, oiai ke ae aku kakou i ka hana e koi ia mai nei, alaiia, ua lawe mai kakeu i ka kakou keakea maijka lima mai o ka Aha Senate o Amerika, alaila ua like ia me ka hoopau fana i ka hoopii aka Moiwahine a me ka hapanui o ka lahui Hawaii. A o na poe Hawaii kupaa apau a i manao nui i ke kaulike e loaa m.ii ana, a e kali hoomanawanui me ka lakou hoojiii keakea. Nawai la e hookaawale ae ia kakon mai na manao kupaa ae o ke aloha aina? Na ka popilikia a pololi anei o ka noho ana? Na ke ake oihana anei? No’u iho. ua kue i ko’u manao ka hele ana e hoohiki a hoopaa i ko’u inoa. Ona alakai oke Aupuni Kuikawa i keia manawa, aole ia he aupuni paa, aka, he agena wale no ia. a he hope kahu waiwai, aole nona ka waiwai. a hiki i ka manawa e ike ia ai oke aupuni hea la ke apono ia mal ana e Amerika. Ke noi nei au ia kakou na kanaka Hawaii, e noho malie a hiki i ka manawa a ke aupum o Amerika e haawi mai ai i kana olelo hooholo maluna o ka ninau o Hawaii nei. Ahiahi Poakahi, Apr. 9, 1894.

Me ka hooio nui o Kamana e hoolaiele ana i kona lio, ma ke ahi ahi nei, ma kahi kokoke i ka uwapo Hooliliamanu, mai kahi eno ke Ama o ka waa o ka wahine Pukiki a papani ana iloko o ka uha hope oka lio. Aohe no ha wa like aku me Jim Kauhane.

Uo ia i Hookahi: —Ma Moanui, Molokai Nui a Hina, ua uo ia ae la ko makou makamaka opio. Mr. Char!es Kuhio Lewis me Blanche Dudoit, ma ka la 5 o Apeiila nei, Mahaloia ka mare o na opio, a e hoohua mai ko olua mau puhaka.