Ke Aloha Aina, Volume IV, Number 21, 21 May 1898 — Page 6

Page PDF (808.45 KB)

This text was transcribed by:  Maggie Butterfield
This work is dedicated to:  Awaiaulu

KE ALOHA AINA

POAONO,  MEI  21, 1898

6

 

(Mai ka aoao eha mai.)

 

   Aka, he poe Liliuokalani wale no hoi kakou a pau i keia la, aohe i malele ae mawaho oia anapuni a Limaloa.  Ina paha ua hoohaahaa ia kahi mau alii iho o lakou, a lakou alii ana no ka ia, he ole noi ina na kakou na ka makeainana, he mea hiki ole ia kakou ka hoao ana aku e paio no ia mea.

   Oiai, o kahi ano i ike nui ia iwaena iho no o lakou na ‘lii, oia keia;  E hoalii aku ana kahi mau alii, a e hoalii mai ana hoi kahi.  E hoohaku aku ana, a e hoohaku mai ana kahi, e hookanaka aku ana ke ano o kahi mau alii no kahi mau alii, a pela aku.  Aka, o ka kakou wale no ka na makaainana ka makee ana akuk ia lakou i na ‘lii, e like me ka olelo.  O ka mea e alii ana na ke Akua no oia i hoalii mai, a he mea pono i na kanaka ke hoolohe i kona leo.

   Nolaila, o na mea a pau i olelo ia maloko oia nupepa haole, ke hoole nei makou aole i kuikahi pu ko makou manao ma ia mea, a aole no hoi he oiaio o kela mau olelo haanui, e i ana:  Ua pau loa ka hapanui o na poe Hawaii i ka haalele i ko lakou aloha ana no ka Moiwahine, a me he mea la o ka i wale iho no koe.  Aia ! kokoke e ae kanaka i ka hoohuiaina, no ka mea, ke huhu mai nei ua poe aloha aina nei i ka Moiwahine o lakou, ke hoinoino nui mai nei, a o ka huli mai koe me kakou.

   He mau mea hoohauoli aku ia i na enemi o kakou, a he mea hoonawaliwali hoi i ko kakou kulana hoomanawanui.  E haalele anei ke aloha o ka lahui i ke ‘lii?  He mea hiki ole ia, aole anei hoi he mea ia no kekahi maawe e mokala wale mai ai no, ina pela, oiai, he mau maawe ia i milo kaakolu ia a paa, oia ke aloha i ka aina, ke aloha i ka lahui a me ke ahi. o keia mau mea ekolu, hookahi no ia.  Nolaila, e hoomanwanui, e uumi na manao iloko, oia, na kakou no lakou, a no na ‘lii hoi kakou.  E hoopoina iho i na mea i hala mahope, a e kikoo aku i na mea mamua, wahi a Paulo.

 

KOMO  AIHUE  IA  KA  HALE  LETA

 

   Ma ka po o ka Poalua nei, ua komo aihue ia ae ka hale leta e kekahi piko pau iole a lilo aku la he 15 keneta.  O ka puka komo aniani mahope, kahi a ka aihue i komo mai ai.  Ua komo oia ia luna a me lalo o ka haleleta, aka, aole nae he mau waiwai i lilo aku mawaho ae o ka 15 keneta, ua hoao no ka aihue e wehe i na pahu hao waiho dala, aka, aole nae i jooko ia kona makemake.

 

KA  BUKE  MOOLELO  HAWAII

  I  HAKUIA  E  KA

 

Moiwahine   Liliuokalani, ma Wasinetona.

 

Pai a hoopuka ia e Li a me Shepord o Bosetona, Amerika huipuia.

 

(Unuhaia no ka pomaikai o na poe heluhelu o KE  ALOHA  AINA)

 

 

MOKUNA  IV

 

MELE  HAWAII,  A  ME  KA  HOOKIPA  ANA  I  KE  DUTE

 

   Maloko o ka makahjiki 1898, i hoea mai o ke Duke o Edineboro (Edinburgh), Keikialii Alfred o Enelani, maloko o ke awa o Honolulu nei, e noho kakpena ana hoi no ka mokukaua Beritania Galatea.  I ka wa koke no o ka moi i lohe ai i ka hoea ana mai o ke Duke, ua hoomakaukau ae la oia i kekahi anaina ike a o kahi kupono loa ana i manao ai no ka hookipa ana mai iuka nei o ka aina, ua noi aku la oia i ka hale o Kekuanaoa, i make ma ka mahina o  Novemaba oia makahiki no.  O ko’u makuahine ponoi, ua make oia he ekolu mahina aku mamua o ka hoea ana mai o ke Galatea, a aole hoi au e komo pu ana iloko o na hauoli ana ia wa, a ua hoomaha mai hoi au mai na anaina mai, aka, ua noonoo ia he wa keia i haupu mua ole ia, a ua hoike mai la ka moi i kona manao ia’u, aole au e hoohaule i ke komo pu ana aku e hoohanohano.  A elike me kana noi ia’u, ua haawi ae la au i kekahi paina luau nui, ma ko’u home mawaho o Waikiki, a malaila au i kono aku ai i na poe a pau e noho ana maluna o na oihana aupuni, he mea oiaio, o na ohana o ka papa ekahi o ke kulanakauhale i hanau ia maanei a me na poe i hanau ia ma na aina e.  O Mekia J. H. jWodehouse, ka Emabasedoa o Beritania Nui ma Honolulu, o kona hoea ana mai no ia me Mrs. Wodehouse a o laua kekahi i kono ia aku e ko keikialii e holo pu ae no ko’u hale.

   O ka ahaaina a’u i manao he paina kakahiaka i kekahi mau aina okoa aku, no ka mea, ua hoomaka ia ia i ka hora 11 o ke awakea.  Ua kau ae ke keikialii luina ma kahi o ke kalaiwa kaa, me ka lalau ana aku i na kaulawahi a hoike ae la hoi i kona makaukau no ka noho hooponopono ana maluna o na lio.   O na poe a pau o loko o ka ohana alii o Enelani, he poe akamai lakou ma na mea pili lio, pela no ka’u hoomaopopo, ma keia ua hoike ae la ke Duke o Edineboro, ua hahai aku la oia e like me ka mea i maa ia lakou ma koua aina ponoi,  Ua hoea mai ka Moiwahine kanemake Kalama, ka wahine a Kamehameha III no waho o Waikiki maluna o kona kaa ponoi i ukaliia e kana keiki banai Kunuia kea me kuu kaikaina Miriama Likelike.  Ia wa ua hoopalau ia laua no ka mare ana, aka, mahope mai uae ua mare iho la oia me Hon A. S. Cleghorn, a lilo ae la oia ka makuahine o ke Kama’hiwahine Kaiulani.

   O na kalaiwa kaa ua hoaahu ia laua me na koloka hulu manu maluna o ko laua mau poohiwi, a pela no hoi na kanaka lawelawe o ke kaa ua nahu like no laua ia aahu hookahi o ka paikini o na alii.  ua olelo ia ae oia kekahi manawa hauoli loa i ike ia maloko o ka moolelo oia mau la, a ua hala aku ia, elike me ke kiekie o kona hanau ia ana a me ke kulana alakai o ka makou malihini.  Ua haawi ia aku na hookipa pumehana ia ana a pau mai ka’u kane a me a’u pu, a pela pu no hoi me ka Mea Kiekie Kamehameha VB., ka mea i hoea mua ae malaila.  I ka wa o ke Keikialii i komo mai ai, ua halawai iho la oia me kekahi mau lede Hawaii, ui elua, i nee aku imua ona, a elike me ka mea i maa mau i ko makou aina, ua hoowehiwehi ia aku la oia me ka lei, he lei hoi i hanaia mai na pua mai a lewalewa iho la ma kona a-io.

\   I ka wa o Mrs. Bush, kekahi o na wahine ui i manao ia maloko o na mokupuni o Hawaiii, i nee mai ai, a makii ae la i ka lei ma ka a-i o ke Keikialii, ua hoike mai la kona mau hiohiona i ke ano pioo iki i keia mea i hana ia aku, aka, ua ae aku no nae oia elike me ke kulana keonimana, ua hoike mai kona helehelena ua hauoli ia no na pua a me na huaolelo o ke ano hoaloha, a hoopuka ae la oia ina hoomaikai no keia hanaia mea i aku maluna ona.

   O ka hulahula, ka ahaaina a me na hoohala ia ana me na paina liilii ma na wahi okoa, oia kai ukali aku i keia la, ua panai mai no hoi ke keikialii ma ka haawi ana ke i aha lealea ma kona home, a ua hoea aku au a me ka’u kane a me kekahi poe i ikeia o ke kulanakauhale.  I ka la i hoea mai no ka haalele ana o ke Galatea, ua kipa mai la ke Keikialii a haawi mai la i na hoomaikai no na mea i hana ia aku nona i keia kipa ana mai ona. a me kona kaumaba no kona haalele ana iho ia makou.  Ma keia wa ua makana mai la oia ia’u i kekahi kupee lima i hoailona ia, ana hoi i hana ponoi ai, he gula ia me kekahi kaula hao i hana ia e like me ke kakula hao o ka moku me kekahi heleuma i hoopaa ia e lewalewa ana.  Ua haawi pu mai oia he elua kope o kana mau himeni i haku ponoi ai, a hiki i keia la, eia au ke malana nei i keia mau amkana ekolu a ke keiki a ka moiwahine o  Enelani me ka pulama nui, a ia wa kekahi o na luina kiekie o Enelani.  He hookahi wale no o’u halawai ana me ia mai ia mau la mai, ma ka iubile o ka Moiwahine, i ko’u wa i kipa aku ai i Ladana i ka makahiki 1887.  O ko maua launa ana o na wa i hala aku, ua ike koke ia mai ia e ke Keikialii, a oia no hoi ko’u alakai o kekahi anaina ike mui, a o ka lua o ko’u mau hoa kokoke ma kekahi lima okoa aku oia no ka Emepera o Geremania i keia wa.

 

MOKUNA VI

 

KAMEHAMEHA  V

 

   Ma ka mahina o Dekamaba, 1872 i hoea mai o ka make o ke Keikialii Lota, i maa i ke kapa mau ia aku, oiai no mahope o kona pii ana ae maluna o ka nohoalii malalo o ka inoa Kamehameha V.  Ma ka ia 10 oia mahina, ua kauoha ia mai la au a me ka’u kane no ka hiki ana aku i ka halealii, no ka malama aua i ka moi e kokoke loa ana e make, ua komo pakahi mai na ahi o na kanaka Hawaii me ka lakou mau ukaii kakaikahi, ma keia wahi, e ua hoohala ia e makou ma ke kiai ana me ka manau ma kahi kokoke i ka moe o ka moi.  Ua hoike ae na kakuka, o ka ma’i he pehu ma ka umauma.

   Ma ka hora 9  kekahi la ae, ua hoopuni ae la makou i kona moe, a mawaena o na noonoo iloko o keia wa o ke kupilikii oia ka mea e koho ia aku ana no ka nohoalii, a o ka mana o ke koho pono ana, aia no ia me ka moi.  O na poe i hoea malaila, oia no kona kaikuahine Ruta, Mrs. Pauahi Bishop, Mrs. Fanny Young, ka makuahine Ema a me a’u pu, he poe wale no ma ka aoao o na wahine e pii ae ma ia kulana.  Ma ka puka o ka rumi e ku ana ke Keikialii Wiliama Lunalilo a me kuu kaikunane David Kalakaua, he mau hooilina pu hoi i kupono no ka nohoalii, a e nana mai ana hoi ma kahi e aku na ukali o na alii.

   O ka loio Kuhina Hon. Stephen H. Philips, Hon. P. Nahaolelua, mahope mai he hoa no ka aha kuhina o kuu kaikunane, ka’u kane Kenerala Dominis, Kamakou a me elua wahine e ku ana lakou ma ke kowa mawaena o makou a me na puka,  A oiai, ua kokoke loa i ka hopena, e maikai ana no nae ka noonoo o ka moi a o kona manao, ua like noia me ko makou, e wae ana i moi no mua aku e hoea mai no ka mokupuni Moi, no ka mea, ua huli ae oia la Mrs. Bishop, a noi aku la iaia e hookiekie ae iaia ma na kaula kaohi o ke aupuni a lilo hoi oia ka moiwahine i kona manawa e make ai.  Ua noho hamau iho oia no kekahi manawa, alaila, me ka malie ninau aka la oia i ka moi no ke aha la oia i koho ole ai i kona kaikuahine i hooilina nona, ke Kama’hiwahine Ruta Keelikolani, a no ia ninau ue pane mai ka moi, aole e hiki i ke Kama’liiwahine ke lawelawe me ka holopopo mai ka hoili ia ana mai o na ahewa ke aupuni, a ma ia wahi i pane hou aku ai o Mrs. Bishop, “ O, aka, ua hiki no nae ia makou ke kokua e like me ka makaukau i loaa ia makou.

   I ka maopopo ana o kona manao, ua huli ae la oia ia Nahaolelua, a koi aku la iaia e hoike mai owai la ka mea kupono e koho ia no ka pii ana ae ma ka nohoalii.  No keia, ua pane aku la kona hoikuka me ka oiaio, me ka olelo ana aku:  O ka mea e olulou ana ia oe e ke ‘lii, o na alii i hiki mai la i keia wa.  Ua noho manau iho la ka moi, a i keia wa i komo mai ai ka ahailono o ka make, a lawe ae la i ka hoao ana e noonoo i ka moi hou o ke aupuni, a waiho maule aku la oia, a hala aku la me ke koho ole ana i ka mea e pii aku maluna o ke kalaunu.

   O ka mea mua no nae i maopopo no ke pani ia hakahaka oia no ka hoahanau o ka moi, ke Keikialii Wiliama Lunalilo, a no ka mea e pili ana i kona hanau ana aolie he mea hiki ke kamailio aku nona.  O kona makuahine Kekauluohi. he kaikamahine hanai oia na Kamehmeha ka Nui, ua makemakeia ou ae, na mea a pau, he alohaia, a he huhu hikiwawe.  Aka, he mau kumu nae e hoike mai ana i ka pololei ole o ke koho ia ana, a ano kanawai ole, oiai, o ke Keikialii Wiliama i keia wa e noho ana oia malalo o ka malama ana a Mr. Charles R. Bishop ka mea banako, o kkona mau waiwai ua lilo aku ia mai kona hoomalu ana aku, a he uku hoomau hoi kona e loaa mai ana mai kona kahu malama waiwai mai he  $25 o ka mahina ma ke ano he dala hoolilo nana.  O kona koho ia ana mamuli no ia o ka manao o na poe o ka mokupuni hookahi o Oahu, aka, i ka wa nae i hoike ia aku ai o kona koho ia ana, ua apono ia mai ia me ka hauoli a me na manao maikei e na kanaka Hawaii, he poe kupaa i hoike mau mai hoi i ka makee no ko lakou mau alii.

   O na alakai o kona hoahanau Kamehameha V. oia o Mr. R. C. Wylie, Mr. C.C Harris, Mr. F. W. Hutchinson, Hon. S. H. Philips a  me kekahi poe kanaka makaukaku e ae,aka, aole nae i huipu me na poe i ike ia no ka aoao misionari.  Ma ka pii ana o Lunalilo ma ka nohjo moi, ua lilo ae la i keia poe hope ka mana o ka hoomalu ana i ka moi, me ka hoolilo ana malalo o ko lakou ikaika i kona nawaliwali, e alakai ana i na kanaka Hawaii iloko o ka popilikia a me ka hopena o na mokupuni.  Ua lilo ia lakou ka manao o ke koho ana i keia poe malalo iho nei no ka aha Kuhina, Hon. Charles R. Bishop, (Kuhina o ko na aina e) E. O. Hall, (Kuhina Kalaiaina) R. Stirling (Kuhina Waiwai) A. F. Judd (Loio Kuhina), he elua o keia poe eha, mai na ohana mai i pae mai ma ko makou mau kapakai me ka manao hookahi e a’o i ko makou lahuikanaka i ka hoomana ia Karisto.

 

   Ua loaa mai ia makou ka lohe mai Hilo mai, na haalele mai la i keia ola ana o Ben Kalaua, ka mea nana i haku i ka moolelo o Biute, a na kamaaina hoi oia i kekahi poe o ke kulanakauhale nei.  Aloha wale oia.