Ke Aloha Aina, Volume IV, Number 44, 29 October 1898 — Page 5

KE ALOHA AINA

POAONO, OKATOBA 23, 1898

 

 

 

HE KEU IO NO.

 

Iloko o keia mau la e paio nei ke Kenela Amerika me ka Lunakanawai Wilikoki, ua hoala ae la kekahi Luna Aupuni kiekie o kakou nei, i kekahi hana ekaeka loa a makou e haawi ole aku ai i na apono ana maluna o kona mea i hana ai, a ina hoi he oiaio ia lono o ka manawa i hoea mai, aole no i kanamai ka popopo oia hana, oia hoi, ua nonoi ia aku ka Lunakanawai hoopono, e ae aku ka oia i ka manao o ke Kenela Amerika, ma o keia paio ana a laua.

O ka hoao ana o ka Lunakanawai e hooko i ka makemake o kekahi Luna Aupuni maluna ae ona, e hoolilo i ke kanawai i mea ole, oia kekahi hana haahaa loa a makou e olelo ae nei, he hoolilo ana i ka mana a me ka ihiihi o ke kanawai i ole, o ke kanak i loaa iaia ka manao kaulike, ua ku ola maluna o ke kahua kaulike o kana hana, a pela i lilo ai na hana ano ku i ka hanohano ole.

Ke aawi nei makou i na mahalo ana he nui maluna o ka Lunakanawai, a aia ka ikaika o ke kakoo ana o ka makou mau makapeni maluna ona i na wa a pau ana e hana pololei ai.

 

 

 

ALOHA NO IA POE.

 

Me ka naau walohia i piha i ka menemene o ka naau makou e haawi aku nei i ko makou komo pu ana me na ohana o ka poe i loohia i ka ma’i hookaawale ohana, ma ka Lehua o ke ahiahi Poakahi nei, no ka lawe ana no ke Panalaau o Kalaupapa a me Kalawao.  Ua hoea ae na poe ma’i ma ka uapo i hookaawale ia n lakou makai o Kakaako, me na leo uwe kapalili o ka ehaeha mawaena o ka makua a me ke keiki, ke kaikunane i kona kaikuahine, a pela aku.

Ua puia ka lewa i na leo kanikau e wawalo ana i ke ahe makani, a ua hiki ole hoi i kekahi mea ke aua iho i kona mau waimaka i kona wa e maalo ae ai ma ia wahi, e hanini ana kona mau poiwai waimaka, me ka walohia pu i ka ike ana aku, e lawe ia ana mai ka poe ikaika a ka nawaliwali loa, a iwaena o kekahi poe a makou i ike pinepine ai, he poe keiki liilii loa o elua makahiki a oi aku, e lawe ia ana no ko lakou hopena mau loa.

He mea oiaio, o ka mea nana i kukulu a hoopaa i keia kanawai hoomainoino maluna o ka lahuikanaka, ua kuhihewa loa ia oia, aole oia e loaa ana i keia ano ma’i o ka lepera, aka, aole i liuliu ka manawa mahope mai, ua hookau mai la ke Akua i ka hoopai maluna ona, a ua noho pio @ malalo o keia ano ma’i a hiki i kona mau ia hope, me ka pee hele ana ma ke ano, ua hana oia i kekahi hewa koikoi e hiki ole ai iaia ke alo ae oiai kona lunaikehala e ahewa ana iaia.

Ua hala aku iakou me na hana ion a lakou i hana ai na ka poe mahope nei e auamo aku, a i keia ia, ke moni nei ko makou mau pilikana i na hana awaawa a lakou i hoahu iho ai a ku ke ahua.  Aka, aole nae malaila ko makou kamailio nui ana, ake, e pono kakou e noi aku i ke aupuni e hookaawale ia i wahi kupono no keia poe ma’i maluna o na mokuahi halihali ma’i, no ka mea, he ikemaka ko makou, aia keia poe uhane ola e hakoko pu ana me na ale o ka moana, i ka wa e hakukoi ai ka moana, a ua hoonoho pu ia hoi me na holoholona, ma ke ano, aole lakou he poe i hana i na hana maikai, aka, ma ke ano, me he mea la, ua komo lakou iloko o na hihia karaima, na hi@ia koikoi loa o ka hewa mamua o na mea e ae, a pela makou i hoomaopopo ai i ke ano o na Poo o ka Oihana Ola mai kinohi mai o ka lawe ia ana o na ma’i i Molokai.

O ke kau ana o na alina o keia ma’i maluna o kekahi kane, wahine e keiki paha, no lilo ia i na haole a me na poe hookae lapuwale a piha hookano o kakou, me he poe aihue la keia poe, a ua nana ia aku keia poe me ka manao hoowahawaha ia, aka, no makou, aole e hiki i ko makou naau ke hoowahawaha, no ka mea, o ke kumu i hoea mai ai o keia pilikia, maluna no ia o na kanawai kapakahi i hana ia e na poe Lunamakaainana o kakou, e pili ana i ka o, a pela aku, i wahi e hoopakele ia ai ko kakou mau kino mai na ma’i ahulau ae.  Aka, he oiaio anei ia mau olelo, o ka o ia ana o na keiki a me ka lehulehu a pau, ua pakele anei kakou i ka ma’i ahulau?

O ka makou i ike ai, he hoopunipuni a he lapuwale loa ia ano olelo, oiai, ke hoomanao nei makou, i ka ma’i ahulau o 1881, a mahope mai paha, ua hoea mai la ka ma’i ahulau, i kapaia he Samola Poki, a aia ke moe la he mau haneri kino ola i pepehiia e keia ma’i ahulau ma na puu one o Kanakaaulana.  Aole oia wale, 1895, hoea ma la ke Korela, he mau haneri ola no i poino, aia i Makiki a me Kapukaki i kanu ia ai ko lakou mau kino.

Nolaila o ka o holookoa ia ana o ka lahui Hawaii ke kumu e hauoli nei ke aupuni o keia wa, no ka m ea, aole ia he mea hoopakele i ke ahulau, aka, he hoopunana ana mai i ka ma’i lepera iloko o ko kakou mau kino, ka mea hoi a makou e u pu ae nei me na ohana o ka poe i hookaawale ia aku ka lakou mau mea aloha no Molokai.  Waholia no.

 

 

 

NA KOA HOOHAUNAELE.

(Mai ka Avalataisa mai)

 

O na kamaaina kahiko, e noho ana maanei iloko o na makahiki he kanalima i hala aku la, e hoihoi ia mai ana na hoomanao aha, mahope o ka hele ana ma na alanui i ka po, i ka wa o na moku okohola e kipa mai ana, a me na niohiona a na tausani luina i hookuu ia mai ai.  Me ke kuu lanakila ia o ka waiona me ke kaupalena ole ia, ua pena ae lakou i ke taona me ka ulaula hauliuli a hoikeike aku la i na kanaka i na nanaina oolea o ko lakou kaena ana he naauao.

Mai ka hoea ana mai o na pualikoa, ua hoikeike ae kekahi oia mau ualula hauliuli.  Aka, he mea oiaio ka olelo ana ae, ua mamao loa aku lakou mai ka noho oluolu a me ka hooule hewa ana.

Maluna o na kaa hapaumi, ua lehulehu wale na hewa i kupono ole i hana ia.  Ua kau aku na kanaka ona, a hoohaahaa aku la i ka oihana koa ma ka lakou hana. Ma kela Poaono aku nei, maluna o kekahi o na kaa, ua hoopuke ae ia kekahi o na koa ona i na huaolelo pelapela imua o kekahi mau lede he lehulehu.

Ua hiki ke olelo ia ae, ua kauoha ia ka mea ohi dala, e kipaku aku i na poe hana hewa. Ua hiki ole nae iaia ke hana pela.  E kue ana ka  mea hana hewa me ke kokua mai o koua mau hoaloha.  He mea oiaio o kekahi mau koa e hai ana maluna o na kaa, e hilahila ana no ia mau hana, a ua hauoli loa hoi lakou i ka ike aku e kipaku ia ana, aka, aole nae lakou e komo mai ana e kokua ma ka malama ana i ka maluhia.  Ka noho ana a ka hapanui o na kanaka, he mahalo ia, a e hoike i ka nanaina hoopono a me kanaenae o ke kanaka Amerika.  Aole e hiki i kehahi mea ke nana maluna o ko lakou mau helehelena me ka haaheo ole i ka oiwi nani o na kanaka e lawe ana i ka pu.

O ke alahele hiki ke lawelawe ia no ka hoopau ana aku i keia mau hewa, oia no ka hookau ana i mau koa maluna o na kaa i kela a me keia la no ke kiai ana.  He mama loa keia hala a he hoomau ana aku i ka maluhia.

He mea kaumaha loa, na keia mau kanaka kakaikahi e lawe mai i na hoohaahaa ana maluna o kekahi puulu kanaka nui.  Aole makou e kaohi aku ana i ka hookuu lanakila ia ana mai o na kanaka no kehahi manawa.  Aka, e hoolala koke ia na hana me ka hikiwawe a me ka pololei maluna on na poe hana hewa.  Ua hiki ia makou ke hoala pu ae i na hoopaiakuli ana.  He kokua ana i ke kaua.  Aka, aole nae makou e i o aku ana i na hana hoohaunaele waiwai ole a na koa maikai i kaumaha ai.

O keia ae la ka manao o keia nupepa hanai ai a hewa ka waha o ua poe la a lakou i hoahaaina i na hoa o lakou a i pau nui aku nei i Manila, a ua ulu mai la ka na hoomanao ana iloko o lakou no na hana iloko o ka wa e noho ana no kekahi hapa o ka lahui iloko o ka pouli, oia hoi ke kikina ku moku okohola, o ka 1848 a mahope mai, he wa hupo no hoi ia o na poe holo kahiki, a ua hiki ole hoi ke hoohalike ia na hana a keia poe e hana nei i keia mau ia, oiai, eia keia poe i ka wa malamalama loa o ka naauao, aole hoi i ka wa hapo, e ku ai na hoomanao ana pela.

 

 

 

NA OLELOAO A LUNAKANAWAI WILIKOKI.

 

O keia malalo iho nei na olelo a’o a Lunakanawai Wilikoki imua o kekahi o na koa Amerika ekolu i hopu ia ai ma kela Poaono aku nei no ka hoao ana e lawe i kekahi ipukukui helepo me ka aku ole aku i ka Pake nona ua ipukukui la, a ma meia ke haawi nei makou i ka Lunakanawai i na manalo kiekie ana no kona haawi ana mai i ka olelo hooholo kaulike maluna o na poe i hopu ia me ka hoopilimeaai ole; a he hana kaulana hoi e hoonani ia ai kona inoa maikai iwaena o kona lahui a me na poe mawaho aku, a oia keia malalo iho:

“E ke kanaka opio, ke hoahewa aku nei au ia oe no kau hana ino a me na hana kolohe.  Ua kaumaha au nou, aka, aole nae e hiki ia’u ke hoopakele ia oe.  O ke kanawai no keia hewa, he koikoi loa.  Aole o’u manao no ka hookau ana aku i ka hoopai piha.  He oiaio he ehaeha au i ka hoopai ana i ke koa.  Aka, o na keiki iloko o ka aahu bolu, ua apo pumehana ia aku ia e keia poe.  O na poe koa a pau i holo aku ia i Manila, ua hookipaia, hanai ia, a ua hoolealea ia maanei.  A heaha ka uku panai i loaa mai i ke kulanakauhale?  O ka hoopoino ia aua o ke awawa ma manoa o na poe Pake ilihune mahiai, aole loa he ae ia oia hana ma Nu Ioka, a aole no hoi ia e hoopoina koke ia ana maanei.  Ke komo wale ia ana o na hale o na kanaka ma Waikiki a me kekahi mau hana e ai oia ano like e kamailio ia nei me ka hoahewa ia.  O na hana au o kela po Poaono aku nei he hewa a e hilahila ai oe.

Mai manao oe, no kou komo ana i ka aahu koa, ua kiekie ae oe maluna o na kanawai.  Elike me ka loihi o kou noho ana ma ka lepo o Hawaii, pela oe e hoolohe ai i na kanawai maluhia o Hawaii nei koe wale us i ka wa o he kanawai koa.

Eia iloko o ko’u puuwai he aloha nou, aka, ua hana hewe n@e oe a e hoopai ia oe.  Ina he hoopai kaulike ke loaa ana ia oe ma ka aha koa, ina ua hookuu aku no au ia oe mailoko aku nei o keia Aha.  Aka, e hai aku no au ia oe me ka oiaio, aole o’u hilinai i ko oukou aha koa.  He mau po wale ae nei no i hala, ua hopulu ae la kekahi mau aliikoa he haunaele haahaa loa i ka po iloko o ke kikowaena o ke kulanakauhale. I kekahi la ae, i ka wa i ake ia ai e waiho ia aku na hoahewa anu, ua mai’ iho la ko oukou alihikaua nui, aka, i ke ahiahi ana iho nae, ua haawi ae la oia he paina nui i kona mau hoaloha.  A ua palaina puna ia aku ana no ia oe, a oiai, eia oe maanei, e hookau aku ana au i kekahi hoopai a’u i manao ai ua kupono no kau hewa i hana ai, ma ka ike ana e na mea a pau.  Eia au ke hookau aku nei i ka hoopai o 15 la hoopaahao, a e uku i na koina o ka Aha.

 

Ua hoopiena ia ae o Kenerala Kini, mamuli o ka olelo ana ae o ka Lunakauawai Wilikoko, ua “palaina punaia” na aliikoa hana hewa, a ua hoike mai, aole ka ona mana e hoolohe ai k ia hihia oia mau alii, me ke koi pu mai e hoihoi hou ka Lunakanawai ia mau olelo.

 

 

 

KE KANAKA POOKELA MA KA IALOA ANA.

 

Ua loaa mai nei ia Kauka Efisio Marini o Napela kekahi alahele hou no ka ka hoihoi hou ana mai i na kino make a e like me ka wa e ola ana no, a ua manaoia ua hiki i na kino make ana i laloa ai ke waiho me ka makamaka hou no na tausani makahiki, nana hoi i hoopohihihi aku i na poe Kauka ia loa a pau.

He ekolu mahele nui o kana ialoa ana, oia keia:  1.  Ka hooluu ana i ke kino make iloko o kekahi wai laau, a lilo i kino make hou e hiki ai ke kaha ia.  2.  Ka hoolilo ana i na kino make i kino metala a i ka wa e hookui ai o kekahi ki me ke kino make e kani oeoe ana ia.  3.  Oia no ka hoihoi hou ana mai i na kino make metala a e like me na kino make hou ka palupalu o ke kino holookoa.

I ka 1868 ua ialoa iho la oia he elua mau kino make, a i keia la oia no ke waiho nei laua, me he mea la, i keia mau la iho nei no ko laua make ana, a o na kino make o na poe Aigupita i ialoa ia he elima tausani mamua akunie, ua hoihoi hou ia mai ko lakouio a mamuli o kona naauao pookela ma keia hana ua haawi ia aku kekahi kea hoohanohano iaia.

He kaikamaaine uuku kekahi aua i ialoa ai no kekahi mau ma kahi loihi, a i keia la eia no oia ke waiho nei me ka loli ole o kona helehelena a me he mea la, he mau sekona wale no ka lele ana aku o ka hanu.

A eia oia ke huli nei i kahi e loaa hou ai o ke ola i keia mau kino make.