Ke Aloha Aina, Volume X, Number 28, 9 July 1904 — HE MOOLELO HAWAII -NO- PAKAA -A ME- KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, A O NA MOOPUNA HOI A Laamaomao! [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII –NO– PAKAA –A ME– KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, A O NA MOOPUNA HOI A Laamaomao!

Ke Kamaeu Nana i Hoolakalaka na Makani a Pau o na Mokupuni o Hawaii nei, a Uhaoia Iloko o Kana Ipu Kaulana i Kapaia o ka IPUMAKANI A LAAMAOMAO.

Ohiia, Houluuluia, Waeia a Hooponoponoia e MOSES K NAKUINA. AOHE no ka hoi i kae mai ua mea he i'a au; wahi a ka makuahine. Ai malolo io ka hoi kakou ia oe, ua makepono ka'u hanai hookahi ana ia oe e ke keiki, no ka mea, e ola ana au ia oe. I ka hoi ana mai o Mailou i ke ahiahi, ike iho la ia i ka nui o ka i'a, mahalo aku la oia ia Pakaa. Ai hoonuu iho la lakou i ka malolo ia ahiahi a maona maikai, a aohe hoi he ai ia aku o ka manu no ka mea, ua hele a pakua a pakui no hoi i ka ai mau i kela la keia la i ka manu. Hoouna aku la o Laamaomao i i'a i kauhale i haawi mai ai i i'a na lakou, me ka hai pu aku hoi na ke keiki ia i'a i lawaia. A hala ae la kekahi malama he

lehulehu, a nui loa ae la no hoi o Pakaa. O Paiea ke alii o Kauai i ka wa i hanau ai o Pakaa, a he alii nui oia mai na kupuna mai. Ua ulu ae ka manao iloko ona e hele kaapuni ma na mokupuni a pau o keia pae aina, nolaila, ua hoouna aku la ke alii i ka Elele e kii i na kahuna a me na kilo ana, e hele mai e nana i ka wa kupono e hele kaapuni ai. I ka hiki ana mai o na kahuna a me na kilo, ua nana lakou a hoike mai la, penei: E ke alii, ua nana iho nei makou a aohe mea keakea i ikeia ma ka hailona ana, aka, he maemae wale no o mua. I ka lohe ana o ke alii i keia ua hauoli loa ia oia, a hoomaka iho la e noonoo i ke ano a me kahi ana e hele ai. I kona kuka pu ana me na kahuna a me na kilo, ua hooholo lakou e hele kaapuni mua ia Kauai, a mahope na mokupuni e ae. I kekahi la ae, ua hai ia ka lohe i ko ke aloalii a pau e hele ana ke alii i ke kaapuni, a ua kukui aku la ka lono a wawa hele aku la ma na kuaaina. I ka lohe ana o na kuaaina, ua hoomakaukau ae la na makaainana i ka ai, ka i'a, a me na mea e pono ai ka huakai a ke alii ke hiki aku oia i ko lakou wahi. Ua nui ka

waiwai i hoahu ia ai, oiai, aole i hoopololei na kanaka a ma ke alii wale no e hoomaopopo ai, aka, ua hana lakou i ka mea e lawa like ai me na ohua o ke alii, oiai, he mea mau ia i na'lii ke hele he nui na ohua e hele pu ai, a me ka poe pipili wale aku no hoi kekahi. I ka hiki ana mai o ka lono o ka huakai hele kaapuni a ke alii ia Kepaa, ko Pakaa ma wahi, ua uluku ae la ka manao hele i kekahi poe o laila. O ka poe nae i pipili aku ia Paiea ke alii a me na ohua aloalii hoi o Paiea, o lakou wale no ka poe kupono e hiki ke hele, a o ka poe kuleana ole a hanina pili ole aku ia Paiea ke alii, a i na ohua paha ona, aohe e hiki ke hele pu, o lilo auanei i kauwa hoohana a hooluhi wale ia mai, e like me ke ano mau o na alii. Pela i makau ia ai ka hale hoopili| wale o ka wa kahiko, aia no a kuleana a launa hoi, alaila noho aku i ke aloalii a hale hoopili wale e ae paha. I ka ike ana o Pakaa i ka lulumi a me ka momoku hoi o ka poe o ko lakou nei wahi i ka hele pu me Paiea i ka huakai kaapuni, nolaila, ninau aku la o Pakaa i kekahi poe: Heaha ko oukou mea e hoomakaukau a e liuliu mai nei, a e owili mai nei hoi i na wahi opeope? He makemake ko makou e hele i ka makaikai me Paiea ke alii o kakou, oiai, ua lohe ia mai nei e hele ana ka huakai kaapuni ia Kauai nei a pan ia, holo aku ma Oahu e kaapuni ai, a ma Maui aku a hoohiki loa aku i Hawaii;

Aia ihea ia mau aina o Oahu, o Maui, a me Hawaii? wahi a Pakaa, aia ma nae aku nei? Aohe ike ia aku ia mau mokopuni, wahi a lukoa. O kakou hoi ha ke hele i ka makaikai me ke alii, wahi a Pakaa. Pane mai la lakou la, aia no paha la ia oe. Lana loa ae la ko Pakaa manao i ka hele, nolaila, hoi aku la ia e hai i keia mau mea hou ia Laamaomao, a noi pu aku la oia i kona makuaahine e hookuu mai iaia e hele pu i ka makaikai me ke alii. Aole i pane koke mai ka makuahine, aka, noonoo iho la oia me ke kaumaha no ke noi a kana keiki e hahai a e hele pu me ke alii, mahope iho nae o kana noi ana mai, ua pane mai la ka makuahine. Aole paha pono ia oe ke hele, mamuli paha huhu ia mai oe, a hana ino wale ia mai no, a hoounauna wale ia mai no hoi e na ohua o ke alii. Olelo o Pakaa; He mea hanaino wale ia mai no ka hoi ka ae aku a me ka hoolohe i ka hoounauna ia mai. He loaa ia'u ka wai a me ia mea liilii ia mea liilii ae, i kupono ia'u i ke kamalii, a o ka hana kupono ole ia'u a kupono hoi i ke kanaka makua, na ke kanaka makua no hoi ia.

A no keia pane naauao a akahai a kana keiki ua hooki ae la o Laa- maomao i kona manao kaohi au'a i ke keiki, a haawi aku la i kona ae e hele ke keiki. I ka wa i makaukau ai, ua hele kaapuni ae la o Paiea ia Kauai a hiki i ka puni pono ana iaia iloko o na mahina eono. Ma keia kaapuni ana ua hele pu aku o Pakaa, aole nae ma ke ano ohua no ke alii aka, hele hoopili wale aku la no malalo o kekahi poe ohua o ke alii, ma ke ano he wahi keiki hoounauna. Ua hoounauna ino ia oia, aole wale nae na ka poe ana i hoopili wale aku ai aka, na kekahi poe kanaka makua e ae no kekahi. Ua nui kona pakike ia a leo nui ia, a aole hoi he hoomaopopo mai o ka poe nana oia e hoounauna i wahi mea ai nana, a i ka wa e puunaue ia ai ka waiwai hookupu a ke alii, aohe loaa o ka ia nei wahi haawina, aka, iloko o keia mau ino a pau, ua hoomanawanui oia me ke ahonui i na inea a pau, hookahi mea nui ia ia, o ka ike ia wahi aku ia wahi aku ma keia huakai hele, o ka lua, oia kona ike a maopopo i ke ano o ka noho ana o ke aloalii, a me ka makaukau hoi i na hana, oiai, ua koho oia, ina e holo ke alii i Hawaii, e hele pu ana oia, a ina aia ke ola la kona makuakane, alaila, e noho ana oia i ke aloalii, a e lilo ana keia mau ike mua i loaa iaia i mea e makaukau a e hooluolu ia ai ka manao o Keawenuiaumi ke alii, ke ike mai i kona makaukau, a malia paha lilo oia i mea nui iaia.

Ma keia hele makaikai ana a ke alii, aole oia i nele i ka ai a me ka i'a, a pela pu me na ohua ona, a ua nui na mea ai i loaa mai, ua ai, ua kiloi, ua hoomaunauna a panapana ka ai ana i ka waiwai a na makaainana o Kauai. Aohe no he pilikia nui o ka hele ana, oiai he mea maa mau no ia mai kahiko loa mai, ina e hele ana ke alii i ka huakai kaapuni, he mea olioli ia na na ohua, e ai auanei i ka waiwai a hoomaunauna wahi a kahiko. He lei palaoa ka huakai hele a ke alii, a hoi mai oe i kou wahi nau no e hana kau. Ua ike o Pokaa i na wahi kaulana a pau o Kauai ma keia huakai kaapuni ana, a puni hoi aku la no oia i Kapaa me kona makuahine. Aole i liuliu mahope iho o ka puni ana o Kauai, ua kuahaua ia mai la ka hele makaikai o ke alii ia Oahu, a me na moku e ae o Hawaii nei, a ua hoomaka ae la ka hoomakaukau ana o na ohua no ka hele ana. I ko Pakaa lohe ana i keia, ua hele koke aku la oia a hai aku la i kona makuahine me ke noi pu aku. E kuu makuahine aloha, ka mea nana i hanai houkahi ia'u i na la i hala ae nei, e oluolu oe e hookuu mai ia'u e hele pu me ke alii me Paiea, ma keia huakai kaapuni ana

ia Oahu nei, malia hoi o holo loa io aku i Hawaii ike hoi au i kuu makuakane, ina eia oia ke ola mai nei. Ae, o hele, wahi a ka makuahine. E hele no nae oe me ka haahaa, ke akahai a me ka oluolu me ka noho malie, me ka hoolohe a me ka hooko pono hoi i na hana a pau e haawi ia mai ana ia oe, me ke ahonui a me ka hoomanawanui, a pela oe e hoomanawanui ai a hiki i Hawaii i ka pali o Waipio, aia ilaila ko makuakane, a ina aole olaila alaila, aia paha i Hilo. E hoolohe nae a e olelo ia ana ua hiki oukou i Hawaii o Keawenuiaumi la, alaila e manao iho oe ua hiki oukou i kahi o ko makuakane. Ke hiki aku oe i ke alo alii, e nana no auanei oe a e ike ana oe he elua kanaka elemakule poohina, alaila, e hoomaopopo iho oe, o kekahi o laua ko Haku, a o kekahi ko makuakane. O ka elemakule poohina auanei e noho wale ana no, a he Ahuula ke kapa e aahu ana, a he lei palaoa ke lei ana ma ka ai, a he peahi ke paa ana ma ka lima o ko Haku ia o Keawenuiaumi. A o ka elemakule poohina e paa ana i ke Kahili o ko makuakane ia o Kuanuuanu; mai hopohopo oe a maka'u hoi, hele no oe a noho iluna o ka uha, a nana ia e ninau iho i kou inoa, alaila hai ae oe o Pakaa kou inoa, o Pakaa o ka ili o Ke awenuiaumi i ka inu i ka awa, a ke ike oia ia oe, olelo iho oe he lani iluna he honua i alo, a o ke ola, ka pono a me ka waiwai ka hoi ou e kuu keiki. Ia wa e pau ai kou lohe ana i na leo hoounauna a ia lopa ae hoi, ia lapuwale ae hoi, oiai ua hiki aku la oe i kahi o ko haku a me ko makuakane. He alii ko makuakane no Hawaii, a he kahu iwikuamoo hoi no Keawenuiaumi. A pau keia mau olelo a Laamaomao, ia wa oia i wehe ae ai i ke po'i o kekahi ipu nui, a unuhi ae la i kekahi wahi ipu hokeo uuku a nemonemo maikai i ulana ia a paa i ka ie ua paa o luna i ke pani, ia wa oia i huli ae ai a pane aku 1a i kana keiki. Ke haawi aku nei au ia oe i keia ipu, a o ko kupunawahine eepa keia nona mai ko'u inoa, a eia iloko nei kona mau iwi. I kona wa e ola ana ua lilo na makani a pau i kauwa nana, a malalo o kekahi mana kupaianaha i loaa iaia, ua hoiliili mai oia i na makani a pau iloko o ua ipu nei, a ke mau nei ka paa o ia mau makani a hiki i keia wa, a ua paanaau hoi iaia ka inoa pakahi o na makani mai Hawaii a Kaula; a ina he wa makani ole he wehe wale ae no kana i ke po'i a kahea aku i ka makani, o ka pa iho la no ia o ka makani, aia no ka pio a po'i ia ua ipu nei, a ua kaulana keia ipu ma ka inoa "Ka-ipu makani o Laamaomao." Aole i pau.