Ke Aloha Aina, Volume X, Number 29, 16 July 1904 — HE MOOLELO HAWAII -NO- PAKAA -A ME- KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, AO NA MOOPUNA HOI A Laamaomao! [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII –NO– PAKAA –A ME– KUAPAKAA. NA KAHU IWIKUAMOO O Keawenuiaumi KE ALII O HAWAII, A O NA MOOPUNA HOI A Laamaomao!

Ke Kamaeu Nana i Hoolakalaka na Makani a Pau o na Mokupuni o Hawaii nei, a Uhaoia Iloko o Kana Ipu Kaulana i Kapaia o ka IPUMAKANI A LAAMAOMAO.

Ohiia Houluuluia, Waeia a Hoopo noponoia e MOSES K NAKUINA. Mamua o kona make ana ua ua haawi mai oia e hoo au i na iwi ona iloko o ua ipu nei a na'u e malama kona mau iwi a hiki i ka loaa ana o ka'u pua alaila, haawi aku au nana e malama, a oiai o oe hookahi ka'u, nolaila, ke haawi aku nei au nau e malama i ke kauoha a ua kupunawahine eepa nei ou. E malama loa oe i keia ipu, oiai, he ipu kauoha keia mai na kupuna loa mai, a o ka waiwai nui o keia ipu aole oe ike i keia wa, aka, aia a hele aku oe ma kau huakai me ke alii a kahi e malie ai, lai ku, a pohu, a pau ke aniani makani ana mai o kou wa ia e olelo aku ai, he mea laka wale no ka makani ia oe, a he kahea wale aku no kau a o ka pa mai no ia o ka makani. A i hoohenehene ia mai oe, alaila e hoaiki ae no oe i ke po'i o ka ipu a kahea aku i ka makani, a o ka pa mai no ia o ka makani a holo na waa o oukou a pae i ka aina, a e mahalo nui mai no ke alii ia oe a lilo no oe i mea nui imua o kona alo. Mamua o kona holo ana aku, ua a'o mua aku o Laamaomao ia Pakaa i ka inoa o na makani a pau, na pule, na mele a me na paha, a ua pau ia mau mea i ka paa ia Pakaa. A pau hoi na olelo ao a Laamaomao imua o kana keiki hanau kahi, a paanaau aku la hoi iaia na makani, alaila, lawe ae la o Paakaa i ua ipu makani nei i hanaia a paa i ka aha a me na lako e ae, a o ka hoomakaukau iho la no ia no ka holo; i ka makaukau ana o na mea a pau, o ka hoomaka iho la no ia o ka holo. Ua olelo ia, he huakai nui keia a Paiea, no ka mea, he nui na alii a me na kaukau alii malalo mai ona, a he nui no hoi na ohua a me na kanaka hoopili wale mai, a alualu alii wale mai no hoi kahi. Ua olelo ia, ua lulu ka makani o ke kai o Kaieiewaho i ka ua mea he nui o ka auwaa a me na kanaka, a he huakai hele hanohano ana keia a Paiea ke alii o Kauai a ke ao lewa iluna. Ua pae ke alii ma Wai-

kiki, Oahu, a ua hookipa ia mai oia me ka hanohano e ke alii o Oahu. A hala ae la kekahi mau la o ka huakai a ke alii a me ka hooluana ana a ke alii ma Oahu, o ka holo hou no ia a pae ma Kaunakakai, Molokai, a mai laila aku a hiki i Pukoo a hoomaha iho la maila. Ma keia hele ana mai o ka huakai a ke alii, ua hahai mai kekahi poe puni makaikai o Oahu, a ua hoi hope hoi kekahi poe o ka hele pu ana mai Kauai mai. A pau ka hoomaha ana a me ka launa ana a ke alii ma Pukoo, o ka holo hou no ia a pae ma ka malu ulu o Lele ma Lahaina, Maui. Hoonanea iki iho la ilaila, a ua hee a pae hoi i ka nalu kaulana o Uo. Mailaila aku holo ke alii a pae ma Hana. I ka haalele ana o ke alii ia Hana ua holo ke alii no Kohala, Hawaii, a mamua o ka pae ana aku o ka auwaa o na alii, ua ike mai la ka poe o Hawaii i keia kaoo auwaa nui e nee aku nei i ka moana, a ua nui ko lakou pihoihoi no ka mea, ua pani paa ia ke kai o Alenuihaha e na auwaa o ke alii, a ua manaoio na poe o Hawaii he auwaa kaua nolaila, ua hoomakaukau lakou no ke pale ana aku i ka enemi. I ka pae ana aku keia ua ikeia mai la ke alii Paiea o Kauai, nolaila ua pau wale ka manao pihoihoi, a ua hookipa ia aku la ke alii me ka hanohano. Ua hoouna ia aku la ka elele i Waipio no ka hai ana i ke alii Keawenuiaumi, no ka pae ana mai o Paiea, ke alii nui o Kauai, a ua hoouna ia mai he mau elele mai ke alo mai no ke kii ana mai ia Paiea. I ka hiki ana mai o ka elele, ua holo aku ke alii ma ka auwaa, a o kekahi poe hoi mauka. A pae aku la o Paiea ma Waipio, Hawaii, e noho mai ana o Keawenuiaumi me ke kiai ia, a i ko laua halawai ana, ua haawiia mai ke aloha iaia, a ua hookipa ia aku oia me ke aloha pumehana e ke alii o Hawaii. A i ka ike ana o na alii a elua, he oi aku ke aloha a me ka piha olioli iwaena o laua a me ko laua mau alii a me na makaainana, a ua hookupu mai na makaainana o Waipio a me na wahi e kokoke mai ana me ka puuwai hamama, a ua ai ke Kauai a ana, a liliha, a panapana, a puu ka nuku, a wahi a na poe Kauai nei: Ua ai i ka waiwai o Hawaii ke hele ala ka hoi a ke nao iho i ka lima e loaa no i ka puu. Ua olelo ia, i ka la mua i pae ai o Paiea aole i ike ia ka la ma ia la, no ka mea, ua pouli a poele ka la i ka uahi o na imu puaa, ilio, moa, pelehu, ka ai, uala a me kekahi mau mea ai e ae o kela a me keia ano. Pela lakou i noho ai a pau ka waiwai i ka ai ia, a hoomaunauna wale, a kualii mai la ke kahe ana a ka waiwai, a koe aku la kahi waiwai ma ko Paiea alo alii, a ano ma-

loohaha mai la na kuaaina, alaila, hoomaka mai la ka pilikia e pahola maluna o ka poe hoopili wale mai a me na ohua o Paiea, a ua pololi maoli no ka nui o na ohua i holo pu mai me ke alii, nolaila, ua auwana hele aku kahi poe o lakou i kauhale a hoaikane aku la kahi poe me kamaaina, aka, o ka hapanui ua noho maoli lakou iloko o ka pilikia. He maa mau keia mai mua loa mai, o na la kinohi no na la hoihoi ia mai o ka malihini, a kamaaina iho o ka pau mai la no ia, a manao mai la no ka mea hale, ua kamaaina iho la no oe, nolaila, nau no e imi aku kou pono. I na la mua o ko Pakaa hiki ana aku i Waipio i ke alo alii o Keawenuiaumi, o kana hana oia no kona hele ana e nana i kona makuakane, oiai ua ike oia i kekahi kanaka poo hina e paa ana i ke Kahili, a ua manaoio loa iho la keia i ka olelo a ka makuahine i kamailio mua aku ai iaia. I kona hoomaopopo ana i keia, ua manao ae la oia i kona pomaikai. I ka hahana loa ana mai o ka wi a me ka pololi ia Pakaa ma a me na ohua o ke alii, ua hoomaka aku la e komo iloko o na aipuupuu a Paiea ka hopohopo no ka nele aku o ka lakou alii i ka ai a me ka i'a. No Pakaa hoi, ke mau la no kona hoounauna ia e kela a me keia lopa, a pela wale no a hiki i ka pae ana i Hawaii, a o ka poe kekahi ana i noho hoopili wale aku ai kekahi i pololi, a nele maoli i ka ai. Aole i nele ka kamaaina, a ua noho ulakolako no na ohua o Keawenuiaumi, a pela pu no hoi me ke alii, ua ai lakou a lawa, aka, o Pakaa, a me na ohua o Paiea, o ka amo wale aku no a na maka a moni hoi ka ae i ka ike aku ia hai e ai mai ana i ka ai. I kekahi la, mahope o kona ike ana i kona makuakane, a oiai ka lehulehu e noho ana me ka pilikia a me ka nele, ua hoopuka ae la o Pakaa i kana olelo kaena, penei: Na'u hoi paha kela ai la, ke hiki aku nae au imua o kela mau elemakule poohina e noho mai la. E haakoi, aole io hoi ka loaa mai o kau. He hiki ole aku no'u imua o kela mau elemakule ka mea e nele ai, wahi a Pakaa, aka, ina au e hiki ana imua o ko laua alo, o ka loaa mai no ia o ka ai a me ka i'a, a o ko kakou ola no ka hoi ia. Ia wa i pane mai ai kekahi kanaka: E piikoi, he loaa iho ko kau i ka huahua e kena wahi alauka. He loaa iho ko kau e kena wahi keiki, a nele mai la ka hoi o Paiea ke alii, loaa mai la ka hoi kau e keia wahi lapuwale. E hoonana aku oe, aohe ka ike aku o ko ihu ua paa kela mau elemakule i ke kiai ia a puni e na koa

a me na ilamuku manao anei oe e hiki aku ana oe imua o kela mau elemakule, aohe paha oe e hiki aku o ka make e mai no ia i ka lima o na koa. He nui na olelo kikoola a na kanaka i kipehi aku maluna o ke keiki, aka, o ko Pakaa ano mau no o ka hoomanawanui i na olelo a pau, nolaila, aole oia i haawi aku i hookahi huaolelo pakike. Aole loa au e hop iho ana no ka oukou olelo hooma'uka'u ia'u. oiai, ua ike no au he make no o mua me kahi manaolana nae no ke ola, he ole nae ka nho iho penei a make iho i ka pololi, nolaila, e mauna ana no keia kino imua o kela mau elemakule poohina, a i make mai no hoi oia iho la no hoi paha, oia no hoi oukou a hoi nui no hoi i Kauai i ka aina o kakou, ke make e ole iho nae oukou i ka wi; no'u nei la ea, e aho ko'u make ana imua o laua la, mamua o ka make maoli ana iho i ka wi a ka ai ole. O kona wehe ae la no ia i kona wahi puolo kapa a kona makuahine i haawi mai ai iaia. Akahi no oia a aahu ia mau wahi kapa ona, he malo Ninikea ka i ka hope, a he kihei Kalukalu ke uhi ana maluna o kona kina, a he peahi ke paa ana ma kona lima, a hoomaka aku la o Pakaa e hele me ka wiwo ole a me ka maka'u ole. O ka noho ama o ke aloalii, he kaawale kahi o ke alii a he kaawale kahi o ka ilamuku ame na koa, a he kaawale loa kahi o na makaainana. He kapu loa kahi o ke alii aole mea hookahi e ae ia e hele malaila, o na kahu iwikuamoo wale no, a o ka mea kuleana ole e a'e ana malaila, he make kona ke ola ole mai i ke alii. I ko Pakaa hele ana aku ua hookokoke aku oia ma kahi a ka aha kanaka e noho ana, a liuliu iki kana ku ana malaila ike aku la ia he wahi kowa iki ma kahi o na koa, nolaila oloio hele aku la keia e hiki ana malaila, oiaia oia e ku ana malaila, e kiai ana oia i na koa a me na ilamuku, a i kona hoomaopopo ana ua nanea loa lakou, aohe hai he hoomaopopo mai iaia nei, nolaila, ua nihi malie aku la keia a hala na puloulou, a i kona kokoke ana aku ma kahi o Keawenuiaumi a me Kuanuuanu e noho mai ana, akahi no oia a ikeia mai e na koa a me na ilamuku, ia wa lakou i hooho mai ai me ka leo nui. A'e kela keiki i kahi kapu o ke alii––e! A'e kela keiki i kahi o ke alii—e! a hoomaka mai la lakou e alualu e hopu ia Pakaa. I ka hooho ana o na kanaka i kona a'e i ke kapu o ke alii, o kona kuupau aku la no ia i ka holo me ku mama loa a ku ana keia imua o Kuanuuanu, hopu aku la keia i ke kahili a kaili mai la a lilo mai la ia ianei ke kahili a Kuanuuanu e paa ana, a noho iho la o Pakaa iluna o ka uha o kona makuakane.