Ke Aloha Aina, Volume XIX, Number 59, 21 November 1914 — HE MOOLELO HAWAII -NO- LAIEHAU -A O- KA LUA OLE HOI MA KA U'I. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII -NO- LAIEHAU -A O- KA LUA OLE HOI MA KA U'I.

Ua li'a au ia oe e ke aloha, Hakukoi mai aei ]oko, I ka nui helu o na manu, Ai& i Kamaile kuu ipo, I ke ahi kaulanp o Anaki. "Ua «u» au e hana a e hooko aku i kd makemake o na'lii akua o oukou, ke ae mna mai nae Jakou uo makou ka Waiu'a, Oiii, he Wai--—feea-w«h*rro + oTia a ohin' d kahe ala i heawa. A mnwaho *e o keia Ih, e knkulu pu iho ouleon i elima mau halau nunui, i ekolu ma ka noao oWainv a, a i elua n a kela hu!i e kaawale ai ka pnu o Makaweli anae Waimea." • "A eia hou mea e kekahi e ke kukini h na'lii akua. 0 ka n'Ui a v me ka Waiula, no makou ia. Oiai he Waikea k» onkou e kaHe nv.u ala. A e hoi oe a hooko aku i ke'ia mau4:auoha. E h«na nae oukou i keia mua mea me ba malul ia loft, aole kunukunu, aol* walaau a kumakeāa paha." "jffiia hou noke'a kauoha ii' cf. I Milo ka laau o na halau e kukulu ai. he Ilima ka anho, he'Ama-u ka ; uhiuhi ke kauwawe o ium a he Mwkihana hoi ka Kekn. ''Mai kau ouko.i i ka Mauu-pilia me ka Lau-i, a imi no nohoi a hauboa i ke Kaweiu ame ki Lauhala. 0 ka nalo aku no !a o na ohua, ui lawa ia. Na'u nohoi e hoouna aku ka elfctei3o ka nana ana i kapaao na halau, aia hoi n. paa na halau, ala- ' ila, pae aku makou, ma ka L> e akvi ol&ipo. A no na k-naka au.e . m:, makaainana pekt) hoi o kuu " lina Mana lakou e pae ee ai, he klni -A-iuano-a-mano ko !.*• *xul a ka htwal)twa launa ole aohe t,oboi V? lawa ia oakoa 'lea lākou mea e si ai. Aka, na'u ' no e hooponopjno aku ka lakou meaai e lawa ai?" "Alaiia, pau &e li no maanei : a e ke'lii?* wata a Huluhulunuikuamauna i hoomaopopo aku ai. i "Ae! U ka pau ae la no keia ol oa mea e hoomakaukau aī'no im halau," wahi a Kanehunamokn. "Aka, o ka la e kukuluiaai.f» eia halau. nu'u no e hoouna aku i ka ek'le i o oukou ala. A e kapu nae oukou i kona manawa e olelo ai, no ka mea, i ka manawa o ka hana, aole oia e kamailio aku ana ia.oukou me ka leo, aka, e haawi ana oia i kana mau k>»uoha ma ke aiiilima ana, a he mana hoi kona e hiki ole ai i na'lii o Waimea ame ua poe apaiīke hoopuu kahnn m»i, a o ia aku ana ke kanaka nana e hooko aka ka hana a oukou. "Eia hou no keia 1- auoha ia ou-koQ,-e lre kakini a na'lii. Aia nuei & hiki aku i ka po o Kapuaku», e olelo aku oe i na'lii ooukou, epai a ale» ina lau kanaka o lakou, he p i knpu loa ia. Aole e hoomaoloalo na kauaka nw ria kahawai o Waimm, aolokine. aole wahine a nJe keiki. Kapu ioa kela yo anie koi.;i a o, aole he "meA h<H>k.»hi e maa'o ia lihi kahawAi, kapn mai na'l i a hiki loi aku f na h»pa makaainaua o 1 kou. "I hookahi wak no nae kahawai k-*pu, oia ko Waimea, a o koMnka-' weli kahawai kahi uoa i na tr,ea a p<u, m» ia auolo wai ouki-u e kii ai i ko ooki.u wvi ka oukou mea e makemake ai. E hoonnka ana ke KPpuakmi, nia ka po o Akua a hiki 1 ke ao o Hoku a ola ia Mahealani. * Kapu na'lii a mo'ku, Bi-hupuas, mlele apela aku, *'R ht>,'m;uitto pu iho oukon ame »a' ! lii oukou ke Me aku !a ouko > ) kahi o ko kapr ke paa na h*!au anio nā mta :ip,ui. A o ke a iho k na nua hiki ia'u ke hoike uku ia oe no k-.> oukou hooko ai a mai. A o ko koona aku nohoi i koe, n» uiak u ia e hana aku.' I ka ar :i keia mau olelo a Kaoeliunamoku, na kulou iho la kwia poo ilaK ~ a Rfa fev>u ae la ioo.i a kam;i li'o mai la i ka eWlo a na-..ii o Waimea, Kaua ,i me ka. oH' 0 A penei: J "U»pouo ae keia mau m«-H| ; ■uoUiia o hoi .i k>. .ikvi m.i| #Ui Wa.inu>a i se.a «nui m< -i. apA& t a kao.i i k'.:kai k«m<ulfr P" : hoi ap;va ae na kapi|

.■ akua_.o ke ka', alaila,jxKi,uyxLae liui ko'makou hoea »ku no ka hwjlīc ana i fea inakoni-ike o na'lii 0 oukou." I ke kuu ana ihp o keiauoau olelo a Kanehnnani'iku, ua hoo : a mai la •'o Huhihtilunuikuamauni\ ke kukini a na'lii o Waimēi, me koia ipon wahi huaolelo po|ole-. - "Ae. Dka iuoa e;fono"mai iana ia oe e ke'lii, o ka'ū ia ai a toilce iko rflakou man "aīfi. '* * I ka p >u no o kein m&ū olelo a Huluhuiuri.ujiuaraaun£. , ks kuksni a.na'iii o Wainiea i fee kaooailio. Ua palamitno koke iho la oia a o ka nulowale no i-«, a i ike 5a »ku i ke k<Ji]i o ka pola o kona kaei iluna o ka ehu oka iiikai, e hul! hoi ana no kahi o kana mau alii e kali mai. la ine ka huaolelo aiii oka ains lewH o Kanchunarr;ofu i ka.umauimi. A 'iloko Oka nīaikwa f»okoie loa oia lele anā mai a ua kukini a na'lii o Waimea, aia hoi, ua hrki ; aku la keiailana p Pu,ilirua, a nohoi {iho 1a hoomaha. 6 . : I kona malia ana, ua pii lo* abu Ja oia iluna o c hoike ai i na'lii i na .n ea ano nuLP-kana, huahai o ka hele ana iluna oba aina lewa o Jyan<-hun#moki). Ike kii ana hoi i ka mea nana e hana a p>a ka aianowai o Kikiaol», elike me ko lakou makemake, lus Hulnhiunuiku mauna nei i liiki aku ai i kahi oka pohaku j hanaualii, ua noho hou iho ia oiaj ma ia wahi hoomaha, im-kahhli pui aoa akuo kona alp a nan i ia uka o! Laumeki. Auwe! He kupanaha! mai hoi kau \ Ua ike aku la keia i j ke ku o ke Alamuku ma ke poo gia kai. a ke ike pu ala nohoi oia i kela a ka pnnohu eku ana he ula pu wale 'no ka nahele oai ka uka mai o Lai meki a liiki ilona o Mahana. Ake ike p« ala no oin : ka uhipu ia o koa-ee e- ka ula mai kela aoao a keia aoio o na manowai elua o Makaweli sme Waimea, " - I ua elele nei i ike ai i keia mau: nanaina pahaohao e uhi ala ika aina.ua hookomo ae la -o'a hepopo •kapa iloko p kona waha me ka hoomphala hou ana ae a palaha'aha / kona oo»nnwa i uunhi hou «ea' »i. A i kona inanawa e hoomahohhola pono ana i puana ae ai oiā i keia mau wahi lalaiu mele:

pua lehua ka uka o Konio, Nono ula ka nahele i ula i ka la Me he pulu liwi ala i Waika'u Poieoa Maiahulu i ka Punohuula, # Kuu ae i ka loa o Makalii, Ike ina pua i Uluhaimalamn, He aina kapu—e, a he aioa-ei He leo —e, a he leo no Kuoonlipo, Aui au la, ike ia Po:kinikjni, A he aina po-lehulehu, JSoho ia po-manomano, He manomano ke kinikiu 1 , O hifei mai—e, „ ■. ■ iie leo--mu, e ka Waiula, ' Mai he leo-u-aia, e ka Waikea! He meie kei* i oli ia ai a i liaku ia ai e ua kukioi uei a na'li' o W«i •mea i kela wa no aaa i uana aku ai i ke ku mai a ka Puoohu me ke Alauiuku iuka o,Waikaia. He kauaka ike ole keia ī ka haku mele, aka, uiamuii o kona paa akua, a kaua-i ka makemake o ke akua, sa iilo ia hawawa aine ia liolooa i i»ea liihi ioa, , Ma keia w&h} e _naoa hou ae a» kakou īluna o ka aiaa paJ,jaoli:.o o KauoHunauaoku i ke »vno o ka lako i mahope i ka manaA'a i kaawale mai ai o Huluiiulumiikuaniauna ke kuKim a na'lii o Waimea. Oi«i, uu ike ao ne; knkou i ka a*> ia &ua m&i 3 ka makemake " ua'lū o |\Vaimoa, koe nae ka auuiao o ua kaoaka r.ana <> hana aku a:ia ke iiiki umi. 1 ko Huluhulunuikuimauoa b,ala ana iao, ua hopu «ko la o Kanehunamoku i ke kiki o n-4 kiopohaku a buki mai la. Kmoole nohoi iloko oia m»nawa, ua akoakea mai Ih na'lii arau o ua aina pahaohao l;< u«ua otn. Mai ia Mi-inanea a jni alii no apau o ka papn lioon?.? olalo |<) Nuumealani. A o ka huaoltl;> | (luw ilokn o ko lakou waha, oia i keia. : * Kal Pokipoki, kinikini. he oi ua, he leo liea, ka huaohioika umauma o ke'lii ia ae?" Ua kama lio aku )a o Kauehnpamoku: *'Ae, he ieo kalaliea, he ut hoi « he ninau, o oukou nae ka mta e iK">no ai. A e hookihe iuv aiai i fea Nu'a o ka olelo a na'H» o Wainiea, ]>ent i: "O ke kukini a na'lii o Wainhen o Huluhulunuikulimauna.' i o kaki'u iho nei a hoi *ku );1, a penei ka! m.ikoiiihke amo ka olelo a ka eh»te i' »hai mai la. Usv mafepfti»ke | 0 !a wahi e hookahe i ka wai a hikij 1 kahakai, eis nae, aohe h?ki, oiai,] uh p%u ka auwai i ka paeli īa e l>-j k-ni m o ke kupa a ku-a-msno wal* iho no ka kakou eiai kekahi aooo a j

hkahi. kapa, No ka ua hane fuua r tcai no i{a poe a!if ftla a aohs he paii ifei o ba waf o ua mano aīa, a-kaukai mai pel ka aianao o ua po3 alii 1 a!a malia j)aha hof o htki ia kakou. nfe ia'u^la oukou mai no. A oia ke kumu i iioouna i« mal la oka elele. Pehea 1a ko manao ieU hanat" '' Aia mai no ia ou)cou ka a meiahiki 019 c n?akou mau haku. Heaha 'auanei ka miikou. Oka oleJo paha $me ke oha a waiho ipai, a u* G3akou_ia <3 hana akU,.'' wabi a Moioanea o k'a Da<)o ana mai. ''Keu no paha he : hana nui, e : a. k» i imue «e ai kekal)i|.kiaj\ me ka o'elo hou sna ae no. "O oe no ka inea i ike, a o oe no ka e hikiai. Heaha k* U* jgpn« ua.lohe ee la maiioii iaila, e'a makou k« hoi nei no lfo ro»kou palala #ina, o?ai, he wau 5a hauoli keia no makoo, ao ka ka m«knu e hoolohe msi. ke Ihitet"aku i k» m*naw& 0 ka h»rift." I kela wa aua poe repa w i o' ke (iupiiai pahaohao o Kanehunamokii irpay nfli-SkiTĀi ī kapuhee, ua ne-i •ah» la kA piipaku olalo oua ait>a pahaohao aia. a ka poe kahiko ptiVia oia aa e psu»ni ukeke ai i ke mele, penei: 1 "Mu-mo A-WBW&, n< -i ako 1a"; t ■ ka papiku olalo. . [ Hananee a Hiolo, ke hai ala na'hi hoonee aina o Kanehunamoku,. ' -Nakeke a Haukawewe, ke naueue ā)a rta ' makia o!alo O Kuaihelani." ! Māmuli o ke kani a ū uina na-' o'alo, o ke kumu o Kuaihekni, u» hoa'a a hoopuiwa ia aku la ke kmi. ka lehu ame >a mano 0 na kanaka e nonoho ana iluna 0 Nuumtalani. A iloko o ka manawā pekole loa aia ka lahuikanaka M'nehune ame ka lahui Mua iluna 0 ka aina o Kanehummokn kahi i haumananaai. Oia ka ua'elemakule ala i hooho" aeaimekaleo nui, e like me ka hekili ku'i pamalo aia i ka malama o Ikuwa ika i anaae: "Eal Eu—el! Ku -e! I! Kini manomano lelmlehu wale ka hoi uā kanaka oluna o k;uu aina kapu i nobo ia ai e ke ala ame ke onaona, He eu aha ia keia a ua lahuikanaka menehune nei?" I kela manawa i huli ae ai 0 Namakaokahai ame a n«na aku la i kai. |Ie mea oiaio ua ike io aku la laua ame na ohaoa alii oiaku* i nui hewahewa laiiiiā ole uai o na kanaka. A no k» ka mea, akahi no lakou a ike i pa kanaka o ka aina, oia ka Kanehunamokv> i huli ae ai <-v kāmai|io aku la: "He keu ke knpa<an»ha, vKe kulii nei au 0 kahi liipa kanaka a,e nel-oo la, a lohe niai Ike a 7 o, ua mea he kānaka makalii, eia ka a!u--1 anei he kinīkini a manomano ia e inonoh i mai nei. Heaha la kalhi Ihanā hiki i keia īahuifeanaka makallii o Nuumealani nei e noho mai ! nei, he keu aohoi aka pekepeke, faohe e piha ka poho 'lima i ke peke 'hookahi. f?e keu maoli keia aka lahuikauakn lapuwaie, no ka mea, he makalii loa." I kela f aue ae ai o Kaloaaikanaka ke iiui oka lahui pake: "Auhea 00 eke'lii, ka makua o makou noi. Aohp au nema ana mai in ii aleu 110 jka makalii, no ka me-». nau no i liouuku mai iko makou wahi pwuku kmo a ])ananalki. NoJaila f oia malama ka makon a ku iho la i 1a n ka hana a ke'lii 4 ua nui kanajkaj a.o ka liooko wale ak.u no ik ■ kaju-| oha a oukou a na'lii., Ja ,,*i "A e lohe. nohoi oe. u| makou makemake kamka num,i),' e iike ala ra*> oe ame na kiai hv|o : nee aina olnio. He uhalula*. a hounni ika \va oka hana. 0 kft! makeu makemake a kohukohu mo la no keia o ka liilii, he luhi oj{ l kaliapai hele ia ma 0 a maanoi. A no ka mea, na lūki i\o ia lakou :>ei ke noho ilpko o ka pohaku aiue ka ulunahek-, Solaita 4 i imi si ko mhkou mahalo i ke Akua Makua iU na o Fapanuienaena-o-wtk* ni. kauwilao Kaneikalnuipt>jwoSskeOii aroe ka uwilā o K«ntulahe!malama. Ufolai!a, mal;iuuv makbu > kwwnuau kauoha, aehanahoi m«k>u i ka oukou hana e na'lii e hoouuannamai si. , j "B iUee noUoi me k*heiUnj, i kauoha mai noi E liooko aku t»akōu ikaumaukau-l ol» #pku i»e ka ole, no kaj o ofe 'ka mana. molaua 0 k<jisi »iaa. O kau m*u kauoha ka ii}a.» kou e hooko aku ai olike aie ka hana i kiiia mai U kakou. uolaila, oka hooko aku kau, a0 ka aku ka makou e Uke me ko l&kpu, maktiuake. . (Aol« i pāu) ]