Ke Au Hou, Volume II, Number 8, 22 February 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

\Kakauia e Ka Ohu Haaiieo i na Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o Kaehuikimanoopuuloa mb na Olali o Moana-wai-ke-oo

Hai pu aku la nohoi ua opio nei i ke aloha ana mai o Kamohoalii ia laua ame ke koena hana a Kamohoalii maluna iho ona, ka moolelo 0 ka lakou huakai makaikai, i ko lakou hele ana aku ame ko lakou hoi ana mai, e mahalo pu ana i ka maikai oia mau wahi. Ka auau ana ika wai hu'i o Kahuawai, ka wai iniki ili o Muliwaiolena, ke ano oko lakou mau hookipa ia ana, ko lakou kipa ana 1 o Kuhaimoaha, ka nui hookalakupua aka laua ole, a e komo ana ma ia hai moolelo ana na mea e pili ana i kona hakaka ana ma ko lakou alahele. Oiai ka makuakane e hoolohe "nei i keia moolelo a hiki i ka t u ana, a he mea oiaio, he nui maoli no kela hana i hanaia e ka laua keiki, a ke haawi ala oia i kana mau mahalo ana iaia i ka ikaika, ke koa ame ka ole, a ke hoomaikai ala oia i na hookipa maikaiia ana 0 kana keiki ma na wahi apau ana i hele ai, a 1 ka panina hai mai la ua keiki nei a laua, e hoihoi ana oia ike alii o Hilo, a hoi koke mai no ke hookuu koke ia mai oia me ka maikai. A i ka pau ana o na mea a pau, ala ae la oia a hoala aku la i ka wahine, ala ae la nohoi ka wahine, ia wa hoike aku la oia i ka moolelo piha a keiki mai ka mua aka hope, ake ma-

halo wale la no ka makuahine elike me ka ma* halo o ka makuakane. Oia ka laua i u kuka iho ai me ka ohumuhumu ana i kahi keiki uku iki a ke oolea nui wale, a ke koa nnhoi, aole he lua elike me ka laua wahi keiki, pono la hoi ia a ina he nui aku, eia no i ka ukulii pau nae na loina o ka īkaika. IJa lilo keia moolelo ia laua i mea kamailio a i mea kaao i ko laua manawa kulolia o ka po, ame ko laua akena ana no ua keiki nei a laua a ke aiwaiwa nui wale. Oiai, ina no laua e makemake ana i ka i'a e loaa ana no, i hakalia wale iho no i ka puka aku o ka olelo, a ke puka no a maopopo ka manao, o ka hookoia mai la no ia i ka wa pokole me ka luhi ole. Nolaila, i ka hoaumoe ana ia po a ao ae i ke kakahiaka nui, ua ala mua ae la no ua Kapukapu nei a hoomakaukau mai la, ua maopopo mua no iaia elike me ka hai ana mai a ke keiki ia laua, he kakahiaka ia nona e hoihoi ai i ke alii o Hilo a noho aku, alaila oia hoi loa mai no Puna i ka hala paoa i ke kai. Liuliu iho la keia i ka ai ame ka i'a a ku, a ala pu mai la nohoi o Holei a lawelawe mai la nohoi i kana hana o ka ihi i ka alualu o ka maia a waiho- iloko o kana mau kumau, a ke hoka mai la nohoi o Kapukapu i ka awa hiwa o Puna a loko o kana mau kumau. A i ka makaukau pono ana o keia mau mea apau, kakali aku la laua nei mauka o ke ala mai o ua keiki nei a laua, me ke alii o Hilo Hanakahi, a oiai ho laua nei e kakali ana, ua mahiki ae la ka la maluna o ka ili kai, oia no

ka wa a laua i ike aku ai iua wahi keiki nei a laua e u ]ana mai ana me ke alii o Hilo. O ko Kapukapu ku aku la no ia mauka nei me ka makaukau no ka hookipa ana mai i ua mau malihini hanohano nei a laua no ka hoopiha ana i ka lua oka inaina, a au aku ua mau olali ala no na makalae o Kuniukahi ame ka papa onioni o Hopoe, a kiei aku hoi i ka lae o Leleiwi ame ka lulu o Hilo-one: Ku aku la ua Kapukapu nei mauka a kapakapa aku la i mau malihini*ala me ka hea pu ana aku i ka inoa o ke keiki, a o ko lauala wa no ia i neenee mai a pili ma kahi ana e ku ana, alaila, hoohuli aku la keia ika awa o loko o kekahi kumau ma o ka hookapeke ana aku iloko o ka waha o ke alii o Hilo, £>iai kela i oleha ae ai iluna ke alo, a poholo at:u la na oolopu awa iloko, a o ka mai'a aku nohoi ka Holei a pau i ke alapoho ia, a me ia mea i pupu lioomananaio ia aku ai ka awa o ua alii ala 0 Hilo. A elike nohoi me keia mau loina a kaua e ike ae la o ka awa, a mana-pani mai la'.ka maia mahope i pupu no ka awa, pela no i hoolawa like ia aku ai me Kaehuikimanoopuuloa ka laua keiki. E hoomanao nae hoi oe eka makamaka hoohialaai o keia nanea, aole keia o na awa kolikoliko o Kaimoana, a i ole, o ko Kamanakee mau awa ku kahakai paha keia, a<sle ia, aka, o na awa kaulaau keia i kaulana ai o Puna 1 kii ia a loaa ika hihipe'a o ka wao, i ka liko ahihi o ka lehua kea. Mahope iho o ka hooluolu ana a koana ih<? ka awa ame na mea ai ono, aia lauala ke hoonanea malie mai la, a eia hoi laua nei ke nonoho pono aku nei ma kapakai, a me he Ia i paia ae na inaka o Kapukapu, a o kona lilo aku la no ia iloko o na hooniponipo ana me Niolopua, iloko o ka aina moeuhane pahaohao, a halawai uhane- pu aku la oia me ua k*eiki nei ana. Pane mai la ua opio nei i ka makuakane, "Aole paha maua e hoi ana i nei la, oiai, ua~Ku a hoohihi loa ke alii o Hilo ika nanea o ka awa kau laau o Puna nei, aia nae lioi a puolio ae ka ona o ua alii nei ia wa e inaopopo ai, oiai, ke kaohi nei no keia ia'u e hoopanee ka hoi a

ia la aku, no ko ianei hoohihi i ko eleu lako i na mea apau. "E noho mai no olua pela, a ina e alf ae ana ku-ka maua apau, hai hou aku au ia,oe; ina no ka hoi o maua i Hilo i nei la, a i 01e,,a ka la āpopo paha. 0 kana no nae hoi o ka olelo ana mai ia'u, i ka ono ka i ka hee-pali lawalu kunu, kau aku ka apu awa a pupu mai ka hee-pali mahope me ke kumau mai'a, he keu aku a ka ono '' I ka pau ana ae o keia mau kamailio a Faua, puoho ae la ua Kapukapu nei a pane aku la i ka wahine ia Holei: "Auhea oe e kuu wahine?" "E—o," wahi a Holei, oiai oia e noho ana mawaho o kahi papa'i hale o laua, e kiai ana no i ka hiamoe a ua mau alii makaikai honua ala. "Ka! aole paha e hoihoi ana ke keiki'i ka malihini ana o Hilo i nei la, e hoopanee ana paha a ka la apopo?" "Heaha iho la hoi nei hoopanee?'' wāhi a Holei. "O ka hoopuninini no paha a na alii o ka makahehi no i ka nani o ko kaua aina, i ka lako i na mea apau, a he ono no ka malihini i * ka aweawe palupalu o ka hee-pali i ke olaelae kahakai ala. 1 ' Wahi a ua Kapukapu ala i pane aku ai me ka hooniole ana o kana olelo imua o ka wahine, me ko ka wahine nianao he ano paani wale no keia a ke kane e hana aku nei, aole he oiaio. "Aole io paha e ole ko ke alii noho mai i kou aina, he hoi paha ko iala i ka nani o Hilo, a ike aku i na lealea ame na hauoli o ko iala alo alii, i ka papahi ohu lehua kea ame ke ala o na lau kuahiwi, he la nui ia no ko iala mau kahu ke hoea aku oia." "E hoolohe mai paha oe i ka'u, M wahi a Kapukapu, %i i ka pau ana aku nei o ka'u hanai ana ia laua, hoi mai nei au a pili iho nei nohoi ko'u niau inaka, o ko'u lilo loa aku nei no ka ia i ka hiamoe, a i puoho ae nei au i ka pau ana o ka maua kukai kamailio ana me ke keiki a kaua. u Nana i hahai mai nei ia'u i ka hoohihi o ua alii ala ana i ka nani lupea onaona o kuu

aina, ua pehia wale ke kai e ka pua o ka hala a maemae. Alia nae hoi ka maopopo pono mai a puoho mai ka hiainoe, a i kuka laua a holopono na mea apau me ka maikai, alaila, ikeia ka noho ame ka hoi i nei la. "O ka ono no nae a ua alii ala, oia no ka ke i hoomaopopo mai nei ia kaua, ina hoi o<ō oluolu ana nau hoi e hoom&nawanui aku ka huli ana ia ono." "Heaha ia ono?" wahi a Holei. "O ka heepali wa-ht kunu hoi ka ono, inu awa a oia maf ka pupu, a mana-pani mai ka mai'a pala kapule mahope, pela mai nei ke keiki a kaua."* "Ina pela, ua maikai loa, e pii hou oe iai na na aiii a kaua, a e hele aku hoi au e huli i ka ono a ua alii ala a kahi e loaa aku ai, i hoi mai hoi ia ou ua makaukau ka i'a ia'u, aohe he olelo ana no ko laua hoi aku a noho mai paha, oiai o ko'u makemake no ia o ka nohō mai o ke keiki a loihi iki aku i mau la me kaua, no ka mea, ua loihi keia hele ana aku nei." "Ua pono io kau, aole i ikeia aku ka noho io iho, uā hemahema kaua aole i lawa ka ai na na malihini, aole no he ai ua kahiko keia, e pii au a hele io hoi oe i kau i loaa mai, a i makaukau na mea apau mamua o ko laua hoolale ana mai ika ai.'' Oko Kapukapu kaha aku la no ia pii ana, me ke kali ole iho a loaa mai ka pane mai ke keiki mai no ko laua noho a kahi la ae, a i ole o kona hoihoi no paha i ua alii 'la ana ia la no. A ia Kapukapu hoi i hala aku ai, liuliu ae la nohoi o Holei no ka hele ana i kahakai i ka ono oehaa a ua alii nei a laua, a oiai, ua lewa no ia mau makalae i ua Holei nei, mai na kupuna mai i ka hele ia, a aole he wa e paoa ai. Ee pii ala hoi o Kapukapu me ka manao e makaukau e ana ka ka wahine mamua o kona hoi ana aku, a pela pu nohoi ua Holei nei e hele ala me ka hoihoi, amehe la i kona noonoo ana, e heihei ana oia me kana kane, me kona manao e makaukau e ana ka ua Holei a ku i ka hale, mamua o ka hoi ana mai o Kapu. k»pu.

E hookuu no kakou ia Kapukapu e pii aoa i kana apana hana, a e huli ae hoi kakou i hope e nana ai i ko Holei kamaaina ma ua mau makalae ala, oiai he kaikamahine papa ia no īa mau kaha. laia e maau hele ala ma na olaelae pohaku no ka huli ana i ka heepali, aole he wahi mea a loaa iki, ano ia nele ua hoopapau loa %ku la oia i ka nee ana i ka huli ma na ano a pau e loaa, eia nae he makani puahiohio wale no ka mea i loaa iaia. Ano keia nele, ua loihi maoli no ia wahi ana o ka hele ana e imi a hiki i kona luhi okoa ana, a hoomaka mai la oia e huli hoi me ka okilo hele ana mai ma na wahi i alo ae i kona mau maka, a pau pu no me na wahi i pau mua no iaia i ke kiio ia, ia hele ana aku. O kahi hilu loa nae, oi ana like no ka nele a me ka ho-aa, a ua manao loa iho la oia eia aku paha i na moku kele ike kai e loaa ai, ua pau aku la ia mau wahi iaia i ka huli hele ia, a oia nele like no, aole wahi a loaa iki. Ua lilo keia nele ana i mea nona e kaumaha loa ai i ka loaa ole o ke kauoha a ke keiki, a o ka ono hoi a ke alii a lakou. Eia nae iaia i au hou aku ai a kau iluna o kekahi wahi moku pohaku uuku iwaena o ke kai, o kona manawa koke no ia i ke'a ia mai ai me ke anai pu ia ana mai o kona aoao ma ka aina mai e keia mano nui maau hele makalae, a oia no ka wa i pii mai ai o ka okala lia makau i ua Holei ala a kakou, oiai ua ike iho la oia eia oia i kona hopena. Mamuli o keia ano ana p ike nei, ke uwe la oia me ka leo nui, a ke poalo hele nei hoi keia manao e hoopuaa hele ai iaia mahai o ua wahi moku pohaku nei, ake uwe nei ua Holei nei a kakou, a malaila oia i noho ai no kekahi wa loihi, e waiho malie no kakou iaia e holapu ia ana e ka mano, a e huli ae kakou ia Kapukapu ame ke keiki. Ia Kapukapu i hoi mai ai mai kana huakai pii mahinaai, a i ka hiki ana mai i kahi papai o laua, aole i hoi mai ka wahine,' nolaila, lele ae la kona oili no ka pilikia, a waiho ilio la i na mea a pau, a holo aku la e kiei i ko keiki ke alii o Hilo, o momomoo nna no laua.