Ke Au Hou, Volume II, Number 24, 14 June 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houlooluia k John H. Wisb

KUMUKANAWAI AME NA KULA 0 KA HALE NAUA Kk Kahua. U» hoomaliana a hoomaeinae ia ko kahua, «a kukulu ia na kia, ka poubaita, ua kau na oa, inw kaola, ua bi'a na aho, ua hoa kaula, ua ka« ke pili, aa paa ka hale naaa a ke alii, ua ku i o Welo i ka po i o Kane, i ke au alii o Kamehameha I, ka alua lau alii, eha kaau, eono kauna ame akahi mai a Lailai mai. A mai ke au mai o Kamulipo ka pō a i Kapomanomano ke ao. I kulike ai keia ma ka manao ana me na makahiki 24,750 i ka helu makahiki mai a Kum«lipo a ia Kapomanomano, he 40,000,000,000,000,000, mai ka hookumft ana oka honua. A mai ka helu hoa, oia ka la 24 o Sepatemaba M. H. 1866, Na Mamo O na mamo o ka hale naua, aole e oi aku i na kanauna he hookahi pokini, a e loli no ke mahuahua aku. Na Alii o ka Nuupule Be 12 na alii oka Nuupule. 1, oka Iku Hai, peresidena a Moi hoi; 2, o ka Iku Lani; 3 o ka Iku laaa, o ke kiai puka ia; 4 o ka Iku Aho, oka ilamuku ia; 5 oka Iku Poni, o ke kahuna ia, iaia ka poni ana; 6 o ka Iku ahi; o ke kahuna kiai ahi ia; 7 oka Iku kilo; 8 o ka Iku One; 9 o ka Iku Kau; 10 o ka Iku moe; 11 o ka Iku Nuu, |ca puuku ia. Na Hana Na ka Iku Hai e pohq ana me ka Moi e hoano i k« aoaina, a i ol« ia, ua ka Iku Laui, u aele Uu«, a» ka Iku Nuu, a i n«li Ukou, aUila, aole 9 |b| Mllß* o fc»U Iku

Lani no e malama ma ka papa konane i na iliili kea me na iiiili el£ele, a kuka a hoonohonoho hana ana apau oke anaina, e hoonohonoho i ka poe o na mamo mai ka Iku H'ai a iaa mamo i komo hou, a nana e kokua i ka īku Hai ma na mea apau e pili ana i ka oihana naua. Na Mohai no ke Komo Ana O ka mohai a na mamo no ke komo ana, he elua moo puaa ($2.00) no ka papa ekahi, a pela nohoi ka ame ka papa ekolu. No ka Uku Alana O ka uku alana o ka malama, he hakina aha, ($.25) ā o ka uku no ha hewa, he hookahi moo, ($1.00), a aia a mohai mua i na moo elua, a loaa iaia na hoailona, "oia hoi na ia, ka moena, ka laau ame ka aah», a lolo," alaila, ae ia oia e komo. O ka mamo e uku ole ana a inthi ole paha i na hewa koikoi ana i hana ai, a ua ku maoli ka hewa iaia, a uku ole i kona hoopai, na mohai me na alana, alaila, e hoopau ia oia, a e lawe ia mai kona mau aahu, ka malo, ka ipu olelo, ka laau mana, ke ahonui, o puhi ia kona moena i ke ahi. 0 ka mamo e hookaa ole ana i kona uku hoopai, e hookolokolo ia oia, a ku i ka hewa, alaila, e uku oia lie hookahi moo. He hale lau ka uku e huikala ia ai na hala nui e lilo hou Ai oia i mamo hou no ka hale naua. O na moo apau i hoahu ia e na mamo no ke kuahu, no ka IJale Naua ia, i puu hui no ka pono a pomaikai o ka Hale Naua,a o na uku alana no ka pomaikai nb ia o na hoa ponoi iht> no ko hkou wa nele, hune, ma'i ame na pilikia e ae, Na wa Halawai Hana Ē nolio an» U halawii o ka Naua i kiU milimi 9 ki wikaMki pa»lt mi ki

0 Kane, ke ole e hoomalolo ia no k«kahi wa aku, ama keia mau po wale no e noho ai ka hale, o Hua, Akua. Hoku, Mahealani ame Lono. No na Hale Naua kuikawa, aia iloko onapo o Hilo, Hoaka ame na Ku eha, Huna, Mohalu, na Laau ame na Kaloa. No Na Hihia O na hihia koikoi a kaumaha hoi i loaa i na mamo o ka Hale Naua, • noho ana ka Iku Hai Moi a i ole o ka Iku Lani i alii hoano no ka Hale Naua, alaila, hookolokoloia ka hihia me ka noho ana mai o ka poe ike, a i hoomaopopo i ka hewa 1 hanaia a i loohia paha mawaena o kekahi mamo a mau mamo paha, a i kue paha i na kanawai ame na haawina o ka Hale Naua. Ka Aahu Eia ke ano o na aahu o na mamo o ka hale naua. He malo ula ko na kane oka hope, a ma* mua he pale nelemele ue ke kii o ke akua makahiki, ma ke kua ka ahuula, he mahiole ko ke poo, ma ka lioaa akaii he laau pal&u, a ma ka lima hema, be peahi lau niu. ( 0 ko na wahine hoi, pa*u olena ko ka hope, he kahakahana ula ka malo, a he ahuula ma ke kua, he lei hulu mamo ko ke poo, he peahi lau niu ko ka lima. No kk Pk'a Aole he ae ia o kekahi o na mamo i pea a ma'i e ae paha a ku i ke ano haumia e noho i ka hale naua, a ina he alana makahiki puni kana, a manao e ae paha, e haawi aku oia i kekahi ona mamo a nana e lawe aku ike kuahu e waiho ai me na hoakalu no ia mea. Ka (Hak) Lepa 0 ka lepa o ka Hale Naua ame ko na [lala] mamo o ka hale, he malamalama ke kino, a he ulaula ma ka lihilihi a mawaena ke kii o ke akua makahiki i c paepaeia me k» amana, kea me na kaha poepoe he 12. £ kukuluia ka lepa o kela ame keia mamo mahope o kona noho iho, kona ahuula ame kona malo. Ina e komo mai kekahi o namamo anoho ma kona noho, e aahu iho oia i kona aahu kahiko. Ma ka puka, he elua mau puloulou, he elua mau kahili ma ke Kaulunumealani o kahi e noho oka Moi Iku Hai. 4ma kt kihi 0 )ta

iki o papa, ilaila na pahu o Eamau ame lia niu a Ola. Ka Hoopaamaau Ana E malama ana a hoopaanaau pakahi na mamo o ua hale naua nei i na apanahana apau e haawi ia aku ana iaia nO na oihana o ki hale naua, ame na loina liilii o kela ame keia ano. Ona mea i hoopaanaau apau, e puhi aku i na kope apau i ke ahi. Ina i waihoia keia mau kope kakau iloko o ka ipu olelo, ina ua loaa aku ia'u iloko o laukapalili, eia ka ua puhiia i ke ahi' Na mea a pau i hoohikiia, e umi, a pua ole, aole t kiola na ka ilio, huna a nalo loa, a po'i a paa loa i ka ipu olelo, o puehu ka hulu. E malamaia ana me ka paanaau e ua mau mamo nei ka heluna o na po, na malama ame na makahiki punt e huikala ai ke al|ua makahiki, alaila, he 29 po o Hilina, fFeberuari]. ona hoailona o na po ame na malama penei no ia: Na Po Hilo, Hoaka, 4 Ku, 4 Ole, Huna, Mohalu, Hua, Hoku, Mahealani, Kulu, 3 Laau, 3 Ole, 3 Kaloa, Kane, Lono, Mauli, Muku. Elua hoku, o hoku ili, o hoku palemo. Elua lono, o lono ili, o lono moe. Malama Nana, Augate 31, po makahiki oi, hoku ili, Welo, Sept. 30, po makahiki puni, hoku ili, Ikiiki, Oct. 31, po makahiki ©i; hoku palemo, Kaaona, Nov. 31, po mahina puni, hoku ili, Kaulua; Dec. 31, po mahina oi, hoku palemo, Ikuwa, lan. 31, po makahiki oi, Loho moe, Hinaiaeleele, Apr. 30, po makahiki puni, Lono moe, Kaelo, Mei 30, po makahiki oi, Lono ili, W<flehu, lune 30, po makahiki puni, Lono ili, Makalii, lulai 31, po makahiki oi. Lono moe. Kk Koho Alii Ana I kela ame keia makahiki puni e kohoia ai na alii o ka Nuupule, ma ka iliili e waiho ana iloko oka ipu olelo. Ina ua ae na mamo ika lakou mea i makemake ai e koho no na alii oka Nuupule, a no na pahu paha ma ka hikina, koinohana, akau, ame hema, ame na Iku mai luna a lalo, alaila, e waiho lakou i na iliili keokeo iloko o ka ipu, a o ka poe hoole e waiho lakou i na iliili eleele iloko o ka pahu, ina e waiho ana na iliili elua, aiaila, he poe mamo kanalua ia ia« oi n» iliUi k«okeo i ka alail», kohoia',

aka, i oi ma ka eleele, alaila, tta haule, alaila, koho hou i kekahi aku. Na ka Tku nlii e welie ke po'i o na ipu, a e nana iho i ua iliiii i oi, o ke keokeo paha, o ka eleele paha, a o k» mea i oi, oia kaua e lawe aku a hai i ka lono i ua Iku Hai la. Na Hoailona o na Malama I—A«gate, Nana, o ke alio pulu a ka lawaia kona ano, popo aho, pili i ke kino, he naau me ka puuwai. 2—Sepatemaba, Welo, huli ke au ia welo, kona ano, he ula paa. pili i ke kino, ka opu. 3—Okatoba, Ikiiki; ua ikiiki ka lani iluna, kona ano, he holua mahiki, pili i ke kino,ka puupaa me puhaka. 4—Noremaba, Kaaona; kaaona ka pua i ka uahi, kona ano, malo kakua o Eane, ua pili i ke kino, kahi huna. • s—Dekeuiaha, Kaulua ; kaulua ka la, kaulua ka ua, kona ano, o ka ihe o, o ka ihe pale, pili i ke kino ina u-ha. 6—lanuari t Ikuwa; o ka poha koeleele, he mea kekahi ano o keia malama, a o na kuli o Kauilanuimakaehaikalani, pili i ke kino, na kuli. 7—-Feberuari, Hilina; o ka hili ana ia a ka makani, kona ano, he huewaiihiioa, pili i kekino, na kano wawae. B—Maraki, Hilinehu; o kft wa kau o ka nehu, pili i ke kino, na wawae ame na manamana.) 9—Aperila, Hinaiaeleele; o ke keiki manu a Hinawaikolii, pili i ke kino, ka maka me ke poo. 10—Mei, Kaelo; o ka malaina e kapule ai ke kolea, kona ano he kapule, pili i ke kino, ka a-i o ke kanaka. IX—liine, Welehu; ka malama o Welehulani, kona ano, na mahoe, o Kii me Kane. 12 —lulai, Makalii; ka la wela o ka makalii, ka wa pii o ke kuku-au, pili i ka umauma. Na Rula no ka Hale Naua H« ehiku anuu o ka hale, ka moena, ka Lono Opuakau, ka hanau, ka hookanaka ana, ke oo ana, ka hoailona o na alii, ke po'i ana o ka ipu. 0 ke kuni o ka Naua ua like no ia me na kii o ka la ma ke kea, ka olelo ame na huaolelo pakui Hawaii, ka la, ka mahina ame ka piakahiki i kukulu ia ai tna na olelo o ka naua. N» k« Iku U&i p i SiU a oia

sila, e kuni ia 110 ia maluna o ka palapala hookohu o kela ame keia mamo, a māluna o na palapala kono i na mamo ke hiki ole mai i na halawai mau, a kuikawa a hookolokolo nui paha, aole e loaa na palapala hookohu ī kekahi o na mamo, aia a noa, hiki oia i ka papa o ke oo ana. 0 na palapala hookohu no ka hooiaio mamo ana i kona makahiiki auie kona noho pono, e kakau inoa ia eka Iku Hai ame ka £ku Lani. Oka uku o na hookohu he elua moopuaa, a e hana ia ua hookohu la maluna o ka papa aiia, a e haawiia no ina mamo i kona wa ioo ai. Aole kekahi e lilo i mamo ke oi aku kona mau makahikil ke 65 me ka ikaika o kona kino. Ua ae ia no na keiki liilii malalo o na mak»> hiki he umi ma ka moena mua, aka, mal\ftia o na makua ka hilinaiia no ka noho pono o ke keiki. 0 ka poe wale no i piha na makahiki he umi'a oi, ua loaa ia lakou na hookohu o ke oo ana, e noho ma na halawai kuikawa. 0 na hoohiwahiwa kiekie o ka Hale Naua e hana ai, ma kahi akea a maloko o ka hale, oia no ka hoopio ana i na Jpau, a hefe ka Iku Hai mawaena ona paia lalani ona mamo eku ana. No ka poe wale no i noho ma ka noho Iku Hai. Mamua o ka huakai na puhi pu, ke ole ekauoha ia e hele iwaena, a i ole, mahope paha, a hahai no na pahu olike me ko lakou hele ana, ke ole e oleloia he wahi e ae. O ka luna alakai huakai oia no ke lilo i ilamuku no na huakai apau, a he mana koaa e wae 1 mau kokua noua mailoko ae oka poe ioo o na mamo oka Hale Naua. E kokua na kuene i ka puuku ma ka malama ana i na waiwai oka hui naua, ame ka hoomakaukau ana i na oihana o ka Hale Naua. Na ka Iku Nuu no e ohi a hoiliili na uku mau, na uku hoopai ame na uku 0 na hewa koikoi, a waiho aku ia ma ka hanako, no ka hoopaa ana i na helu dala ponoi o na mamo, a no* lakou iho ia pomaikai. (E hoomauia aku ana.)