Ke Au Hou, Volume III, Number 4, 31 January 1912 — Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

A oiai nae au i hiki mai ai i ka lialealii o Banauwann do ka malama ana i kana mau kauoha elike me kana mea i hoouna mai nei ia'u imua o kou hanohano, e noho ana ka Lede Muraki iluna o ka nohoalii me ke ano me he mea la oia ke poo aupuni. E hoopuniia ana hoi oia e na haiawahine ame na aliikoa opiopio, a oia no hoi ko'u wa i ike aku aī i ke komo ana mai o Helena; aka nae, ua lilo keia i mea nana e hoohikilele aku ai iaia no keia hanohano nui a ka laūna ole īli iho maluna o ka Lede Maraki, a ke nana aku i ke kulana o ua Lede nei, me he mea la o ka wahine maoli no oia a ke Poo Aupuni o Sekotia nei. Aka, aole loa o Edewini i hoike iki aku ia Vanona i ke ano o ka laua mau kamailio me kona kaikuahine ma ka rumi alii o ke aloalii o ko lakou makuahine kolea, a aole pu hoi oia i hoike aku i ka laua kamailio me Helena ma ko ka Lede Maraki ma rumi ponoi, a kaua nae hoi e ike a e hoomaopopo iho ai e kuu hoa heluhelu o ka moolelo oSaNaita Wiliauia Yauona, he inau olelo ano nui aku la no hoi ka Helena i huai mai la no Vanona ke huna peepoli akahele loa ia ala e Edewini kona kaikunane imua ponoi o ke alo o Vanona. I ka paU ana o ka lakou luana ana iloko o ka rumi ike alii a ka Lede Maraki e kauli-kanana mai ana ma ke ano moiwahine, ka heke o na pua a o ke kuini hookohukohu o Sekotia. Ua huki mai la o Edewini ia Helena no loko o ka rumi o ka Lede Maraki, a ilaila oia i hahai aku ai i kona haalele iho ia, lakou, a e hele ana hoi oia e hui me Vanona. Lalau ihola i na lima o Helena a paa mai la iloko o kona mau lima me ka olelo ana aku; "E kuu kaikuahine aloha, aole anei keia

mau lima palupalu i hoopakele ae i kona ola, a © lawe oe i ka makakila o kau peni a kakau iho i mau wahi lalani olelo pokole nau imua o ko kakou hoola? oko kakou moiwahine nei, e kakau aku ana oia he mau buke nui okoa na Vanona.'' "Ina pela, aohe aua e loaa iaia he wa e helu* helu iho ai i ka'u mau wahi lalani,'' wahi a Helena, "oiai ua ike no oia i ka'u niau hoomaikai mau aku iaia, a aolepaha ana mau mea hou ae i makemake ai a'u e hahai akā ai, aka, aole e poina ana ka puuwai o Helena nei i ka hoomaikai mau ana aku nona." "Alaila, o keia wale ae la no anei ka'u e lawe aku ai e kuu kaikuahine aloha, a hoike aku imua 0 ko kakou hoola ke Sa Naita Wiliama Vanona?" wahi a Edewini. "Uia wele ae la no e Edewini kuu kaikunane ahonui, lieaha hou aku auanei ia mea i koe," wahi a Helena, "no ka mea, ua ike no oia i ka'u mau haipule mau ana nona, me ka haule ole ia'u he hookahi manawa." No keia mau huaolelo a Helena, ninau aku la o Edewini iaia i kekahi mau ninau: "A pehea hoi, aole anei i hookahi wahi huaolelo no ke ano o kou ola ana, mahope iho hoi o kona haalele ana ia Sekotia nei? Aole anei oe e hoike aku ana īaia, oiai, aia na mea apau maloko o na ahaaina olioli ana, a o oe hoi e pule mau ana no oe ma kou wahi malu lioano loa au i ike ai he hana ku Ika pono nona, a no kakou pu hoi apau? Aole anei au e hai aku iaia, ika manawa e 'i ana ko kakou makuakane, e malama mau ana no oe iaia, a i ka manawa e hoea mai ai na lono kau* lana no kona lauakila ana inaluna o kona enemi, e komo aku ana oe a hookahi ka hauoli pu ana me ko kakou makuakane? 0 keaha ana la auanei

-C .... >.<t oielo a Edewini e hooniele aku nei i kona manaoio maoli; a oia ka Edewini i kamailio hou aku ai iaia: ''E kuu kaikuahine, eia kekahi mau mea pohihihi ano nui loa ma ka mole o kou puuwai, au hoi i hookuu ole mai ai e kiei aku au." He mea oiaio, mai ka nianawa mai a E'lewini i hoomaka ai e kamailio a hiki wale no i ka pau ana, ke panapana kapalili e wale mai la no ko Helena puuwai no kana mau oielo, Ia laua nei no e kamailio ana, ia mauawa no i hemo mai ai ka puka, a komo mai la ka Lede Maraki. Ku like ae la no hoi laua nei iluna i ko ianei komo ana aku. Uahuli mai la no hoi ka Lede Maraki a kunou mai la me ka haaheo nui ia Heiena, no ka mea, ke mau la no kona huhu ia Helena mai ka po mai a Vanona i iawe maule aku ai iaia mai ka rumi pule aku. A ia Edewini oia i haawi aku ai i kona lima no ka lulu pu ana, me kona oleio pu ana aku: "Heaha kou kumu e Edewini i hooloiohe ai maanei me keia kaikamahine piha maaiea maka hoomauleule ana iaia iho, me he mea la, oia nei ka ko kakou hoola e hapai hiipoi mau ai iiuna?" Pane aku ia o Edewini: "Aole paha au i manao eia ke noho moiwahine nei ka wahine ake kiaaina o Stirliug nei. Ua manaolana au e hoapono ia mai ana au mai ka noho ana aku ma ke aloalii o ka moiwahine aohe kalaunu. A ma ia kumu au i manao ai, maanei no au e noho ai a hiki i ko'u halawai kamailio pu ana me oe. A ina ua ku ka'u mau hana i hana ai i ka hewa ma o ko'u noho ana la maanei; aiaila, e huikala mai e ka moiwahine a ke kiaaina o Stirling nei." Mamuli o keia mau olelo a Edewini, ua pii ae la ke kulana ano haakei launa ole o ka Lede Maraki, ke hele ala a kahu kaena, ku kapakahi ka awijji ana a na maka aohe wahi mea a ano kuukuu iho ilalo, me ka lioawihi iki ana ae i kona peahi e kuuwelu ana na lihilihi mai kona mau lehelehe aku, a pane mai la: ''Ae, malia nae hoi paha he pono ia'u ke hai aku ia oe me ka oiaio a me ko'u kulana io maoli au e ike ai me ka hoo-

-o . ./iua makua--.1» au o Jiadenoka, na kupuna alii kahiko mai ka po mai o Sekotia nei." ~~ No keia hoopukapuka alii a ua Lede Maraki nei, ua huli aku la me ke ano menemene ko He-, lena mau maka a nana aku la i ka puka aniani, a oia ka ua Lede Maiaki nei i nana ae ai, a pane aku la: "ĪHea Lede Helena! heaha la ke kumu nui oka huli ino ana o kou mau maka ma kahi eme kou hoohuli pu ana mai i kou kua ia'u nei me ke ano hoowahawaha?" No keia pane, ua kamailio aku la o Helena: "Aole au i hoowahawaha aku i kou mau kupuna alii, apela no hoi 'kou kulana alii e ka Lede Maraki; aka, no kou hoopukapuka ana i kou mau kupuna alii, a me he mea la, o kau kane ko maUa makuakane, aohe ia he alii. A heaiia !a ke kumu 0 kou mare ana iaia, ina aole oia he alii? Malia nae paha, ke hilinai nui nei oe i kou noho moiwahine ana ma o ka Huku Baden<?ka ala.'' Pane hou mai la ka Lede Maiaki: "0 koU makuakane e Helena, ua hoopanee oia. Aole oia 1 ike i ka'u mau hana e hoolala nei, a aole no hoi he hiki iaia ke ke'ake-'a pu mai, A wahi mai nei au, e manaolana aku ana *au i ko'u hoalii ia mai ma o ka haku Badenoka ala, he mau olelo hupo loa ia au. Ke nana aku nei au ika mea nona ka lima i oi ae ka ikaika inamua o na mea apau." "Heaha?" wahi & Edewini, "e manaolana ana anei oe i ka wa e make ai o ka Haku Maraki, a hoi mai ka Moi Braee a mamua ona e waiho ia mai ai ke kaiaunu malalo o kou mau kapuai." "Aole inai iaia mai, a aole no hoi mai ko olua makuakane mai," wahi aka Lede Maraki me ka oni kapakahi ino ana ae o kona kino a nana hoo* kokoe aku la ia Helena. I ka pau ana o kana mau olelo, ua haawi mai la ua Lede Maraki ala i kana palapala ia Edewini, a huli mai la no hoi o Helena a haawi i kona aloha ia Edewini mamua o kona hele ana īna kana misiona a haalele iho iaia. 0 na olelo hoop aapaa cde Maraki, aole i hai waha aku o Edewini ia Vanona. Aka, wehe ae la nae o Vauona i ka palapala a ka Lede Maraki, a ike iho la oia i kona mau manao. Ua like no kona mau manao i hoopuka

lihi launu u. wahine; a ma kekahi mau luui,ana i ke kulipolipo makolukolu o ke aioiia īioko o kona puuwai no ua Vanona nei, a e olelo ana no hoi ma ka panina o ua palapala nei; e hoopau ana o Badenoka ma ka hale o Oumina i ko lakou kuleana i ke kalaunu; a me ka piha olioli o kona puuwai ina laua e hoohui io ia ana. Alahōpe iho o ka pau ana o ka heluhelu ana a Vanona i ka palapala a ka Lede Maraki ame ka kona haku kane, kamailio ano hoalohaloha iho la laua me kona wahi pokii hookama Edewini, a kauoha ia aku la o Garehama e hele mai e hui me laua, no ka lakou mau wahiiou e hele aku ai no ka na'i aua me ka lanakila maluna o ko lakou m&u enemi. A ua hoouna pu ia aku la no hoi i o Murray la kekahi mau pulapala euai a ka Haku Maraki, I kekahi la ae> haaleie iho la lakou ia pakaua, a holo aku ua Vanona nei maluna o ka waapa me Edewini ame Oarehaina, maluna o ka inuliwai Frith o Forth. Ma ke ahiahi o ua la ala, he iakaulana ia no kekahi haiepule o Sekotia, o St Thomas ka inoa, hiki aku la lakou ma kapa wai o ka Fibe, kahi e haka pono mai ana o ka pali Kinghorn (Laehaomoi) ma ka aoao akau aku. Ua huli ae la o Vanona a olelo aku la i kona mau lioa: "E nana ae olua i kahi i hookumu mua ia ai o ko kakou mau kaumaha. Mailuna mai o kela pohaku eehia kahi i haule mai ai o ko kakou Moi Aiekanedero, ka maikai. 0 kuu makuakane kekahi i ukali pu mai iaia ia holo hope loa ana ana, a oia no hoi kekahi o na mea i loaa mua aku ai o kona kino ua palahe liiiii i na pohaku malalo nei o keia pali." "Ua lohe au," wahi a Garehama, "na ka Haku Leamoneta i wanana mua e hiki mai ana he poino nui maluna o Sekotia nei." "Ua olelo wanana oia," wahi a Vanona, "ma ka la 18 o Aug, e hiki mai ana he makani ino maluna o Sekotia nei, a e hiolo ana kona noho'na nialuhia, a e pau ana hoi kona mau ohina ai i ke oneanea. A kau iho la ka maka'u maluna o ka poe mahiai, aka, aoie uae he makani ino, eia nae he mea i oi loa aku ke kaumaha. I ka hiki ana mai o ua la ala, he molaelae maikai no ka aiaa, a

moneta, ka makam 1110 JPIJH pa pukiki hele ana maluna mai o Sekotia. Aua oiaio paha kana wanana ana pela, a aia wale no a kupee ia ke deragona o Pelekane i ka lepo, alaila pau ka pa ana a ia makeni ino maluna o Sekotia nei." 0 ka lakou nei mau ano olelo iho la ia a hiki wale no i ko lakou pae ana aku ma na anuu mwa o ka pakaua o Eoseta, a malaila lakou i hoaumoe iho ai ia po. A ina ke kakahiaka nui ae mamua 0 ka makili loa ana ae o ka la, komo aku la lakou iloko o Lomenada, a hoea loa aku la i ke kulanakauhale Perth i ke awakea ponoi oia la. Lohe ia aku la ma o a maanei ka hiki ana aku o Vanona ka hoola o na Sekotia me kona mau ukali, a aole no hoi i emo iho, ua piha ku'i mai la ka pakaua i na'lii apau, i hele mai ai e haawi aku i ka lakou mau hoomailiai palena ole Ika mea i hoopakele ae ia lakou mai ka popilikia ae. Pela pu no hoi ma na wahi like ole mawaho a puni o ka pakaua, nonanona ua mea he kanaka, mai ka poe kiekie no hoi a hoea loa aku ilalo i ka poe haahaa. I mea nae e hoopokole ia ai oko lakou luhi o ke kakali ana mawaho o ka pakaua no ke ake nui ana e ike iko lakou hoola. Ua kau ae la o Vanona maluna o kekahi lio i ukalia ia e na haku Atola me Rutawena, a holo aku la oia e hoike iaia iho imua oka lehulehu; ka poe hoi i makia paa i ka lakou olelo no ke kakoo ana mahope o Sa Naita Wiliama Vanona. (E hoomauia, aku ana.)