Ke Au Hou, Volume III, Number 7, 21 February 1912 — Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Nolaila, na keia mau lono i loaa mai la ia Vanona i kono maiiaia e hoouna koke aku i mau elele i na'lii o na Hilana o Sekotia ame Stirling e hoomakaukau koke fi>ai lakou i mau pualikoa a e halawai pu me ia ma ke awawa o Kalaideadela iloko o hookahi pule mai ia la aku. Mai laila aku oia i hele ai no ka pakaua o Kiuealawina a moe iho la ilaila ia po, a ilaila no hoi oia i halawai pu ai me ka elele Sa Hughlede Spencer, oia nohoi ke aliikoa opiopio a kakou i ike mua ai i na helo ae nei i hala, nana hoi na olelo i hoonaukiuki ai ia Vanona» Nolaila, i ka wa i komo mai ai ua Spencer nei iloko o ke keena a Vanona e noho ana, oia no kona wa i pane mai ai: "E Sa Naita Wiliama Vanona; e hoomano oe o kau mau hana apau i hana mai ai i na'lii koa Pelekane, aole loa i apono ko makou Moi. Ua waiho mai nei oia i kana mau olelo apau loa me a'u, a oia keia, e hele mai au a hoike aku ia oe, o kau mau hana apau i hana ai i kona mau aliikoa aole oia i mahalo iki. A e hel« kino mai ana oia me kona mau pualikoa nui hewahewa he mau tausani o na tausani a kau iho i kana hoopai i oi aku ka weliweli a me ke ino maluna o kou hokua a o ka inea hoi ia nana oe e a'o aku e keia wahi keiki haakei o na Sekotia nei." "E hoopau oe i kau mau olelo e Sa Huyhlede Spencer," wahi a kona kokoolua, "oiai he mau mea okoa wale no ka ka Moi i waiho mai nei na'u e kainailio aku, eia nae hoi, he okoa kau mea e olelo nei, ke noi aku nei au ia oe e kuu hoa e hookuu mai oe o ka'u inamua apau ae, uiahope aku hoi kau." "A eia na olelo mai ka waha ponoi mai o kuu Moi, me ka lawe ana mai a imua ponoi o kou alo

e kamailio aku ai," wahi ake kokoolaa ona elele 'Ma ka inoa o ka Moi Edewada, e Vanona» ua olelo maoli mai oia he kanaka kipi oe, aua laku hoomainoino aku hoi oe i na koa Pelekane malu* na o ka lepo o Sekotia nei, a me na okana aina ina akau o Pelekane, aka, e huikala mai ana nae oia ia oe ke hookuu aku oe i kou poe koa apau loa nona, a me kou kukuli pu ana aku no hoi a mihi aku imua ona *o kau mau hana hewa i luku hoomainoino ai i na koa Pelekane." Ia manawa i ike aku ai o Vanona i ka hahu o na'lii Sekotia, ku ae la oia a papa mai la me kona mau lima, oiai, ua ku mua mai la kekahi poe aliikoa Sekotia iluna a e manao ana e lele aku e pepehi i ua mau wahi elele ala o Pelekane me kona nana hou ana ae maluna o na elele; a kamailio mai la: "Oiai o Sekotia holookoa nei e noho ana iloko o ke kumakena, aia hoi, ua hiki mai la ko ou* kou Moi ma ko makou palena a hoopaa pio iho la i na'lii Sekotia me na kupee hao me ka luka a haowale ana hoi i ka pono o na kanaka ilihune; aka, iaia hoi i hele ai i ko na aina e, e luku ai me kana mau hana pakaha maluna oia mau apana aia hoi, ua komo aku la au me ka'u mau mea» kaua maluna o konamau palena, me ko'u hoike pu aua aku iaia he enemi au nona ma ke akea. Ua pau mai la ia u na halepapaa hoahu ai no ka hanai a hoomaona ana aku i ko'u mau hoaloha pololi a ilihune, ka poe hoi ana i hookii mai ai e make i ka make pololi a ka ai, me na hana ino pu nohoi a kona mau aliikoa ame kona mau koa me ka weliweli loa maluna o na poe Sekotia, a ma» k°u hoi a ua mamo o Sekotia nei e poina ole ai a hiki i ka hopena o ke ao nei. Iloko oia wa like

no, ua komo aku au maloko o ko oukou m«u okana a hoauhee aku la i ko oukou mau pualikoa mai kuu alo aku, eia nae, aole loa au i ike iki he umauma kekahi i pale ia i nele aku ke komo kukonukonu ana oka pahi ake kanaka Sekotia. A pela au e ninau aku nei iaolua, ina paha he wahi ka olua i ike ai iwaena o na kipoho i hooneoneo ia e a'u he mau nanaina uliuli i keia mau la? Ke ake nei au na na kanaka Noremana no a me ka Moi hookano haakei o oukou e hai mai i ka pane kupono no ia ninau mawaena ona ame a'u." "Ina pela kou manao paa," walii a Spencer, "alaila, e hoolohe mai oe i ka'u olelo hoopa'i. E hiki kino mai ana ka Moi Edewada me kona mau koa ikaika a pani i kou mau kapakai nei. Pela auanei oe e ike ai, ma kela ame keia wahi a kona lio kaua e hehi ai ma Sekotia nei, aole los he wa e ike hou aku ai oe e ulu ae ana kekahi ilo mauu, a na kana pahikaua ame ke ahi e hoolilo i keia aina i waoakua, a o kou poo e keia kanaka Sekotia haaheo o ke kulana hookiekie, e mahele hapalua lik« ia no ia iloko o na apana elua, me ke kolili pu ana mai. o kou koko mai ka amana likanaka aku." "Ke hauoli loa nei au i ka hai ana aku ia olua,'' wahi a Vanona. ''O ko olua Moi ame kona mau aliikoa pakaha ke ike mua mai ana i ka ulawena aku oke okooko o ke ahi ana keiki puuwai aloha aina oiaio o Sekotia nei ma ko oukou mau kapakai, a o ka'u pahikaua auanei ke huila anapa mua aku ana ma na kula o ko oukou aina. Me kuu manaolana mau ke hooloihi mai ke Akua i kuu ola, alaila, i keia malama ae no e hehihehi iho ai ko'u mau kapuai wawae maluna o kahi moe o ka Moi piha haaheo nui wale." I ka pau ana o ka Vanona kamailio ana ia mau huaolelo, kauoha ae la oia i kekahi o kona mau Ilamuku e hookaawale koke aku i ua mau elele ala mailoko aku o ke keena a lakou e noho ana, me ka hoeha a hanaino ole aku ia laua. Huli mai la o Hughlede Spencer a pane hou mai la ia Yanona i kekahi mau huaolelo, oia no ka wa i ku koke ae ai o kekahi o ko Vanona mau aliikoa, a pane mai la: "Uoki! Uokil! Aolehe wa nou e kamailio hou aku ai, no ka mea, ua hoo pau ko makou Poo Aupuni i ke kamailio hou ana me olua, a ke hoomau a hoolohe ole mai olua i ka'u leo kauoha, alaila, e poino no auanei olua mai ka maka aku o ka pahik&ua a na'lii Sekotia,

oiai, ua piha lakou i ka inaina no ka olua mau olelo kikoo-le i pane iho nei." Huli ae la o Spencer a ike io aku la aole loa he hookahi mea o lakou me ka helehelena hauoli nona ame kona kokoolua, apela i hooki pu ibo ai oia i kana kamailio ana, a oili aku la laua no waho, me ke pani puia aku o ka puka mahope o ko laua puka ana aku iwaho. Pela i hoomaopopo iho ai o Vanona, aia no' he Wa e hoea hou mai ai.he makani ino maluna o Sekotia, a i mea nae hoi e nui ole ai o na koa o ka Moi Edewada, pela oia i hoouna aku ai ia Alekanedero Ramasey i Palani, me ka hai pu aku i ka Moi Pilipo, e lawe pu mai ana ka Moi Edewada i kona mau koa no kekaua ana mai ia 6ekotia holookoa. A'o pu aku la o Vanona i ua Moi Pilipo la o Palani, he mea pono iaia oiai o Edewada e kaua ana me Sekotia, e kii aku oia i na wahi a Edewada i lawe lima nui ai mai na poe Palani mai a paa hou iho, a e hoonele loa mai i ka Moi Edewada ma na āno apau. Olelo kaukau pu aku la o Vanona ma ke ano hoaloha nona ma keia hakoko ana. Nolaila, i ka la 13 o Feberuari oia makahiki no i huipu aku ai o Vanona me Andrew Murry ma ke kula laula o Batawela, a ua lilo ia he mea hauoli loa no ua Vanona nei i ka ike ana aku e noho haku mai ana oia maluna o ko lakou pakaua ponoi. laia nae i liiki hou mai ai ilaila, ua opuopu mai la iloko o kona waihona noonoo na hoomanao hali'ali'a aloha no kahi i waiho aio kana Mariona, aka, ua hoao no nae oia e kaomi malie i ka lapakau hoomanao aloha wahine iloko iho no ona a hiki i ke akakuu ana. Aole no hoi i liulia mahope iho oia manawa, i hoea mai ai o Halabata, kahi kauwa hookani pila a kakou i hoonanea pu ai i na he!u i hala, mailoko mai o ka pakaua Moneka. A haawi mai la i ke aloha ia Vanona, a oia no hoi kona wa i lele naai ai a puili i kQjaa kahu hanai ma kona umauma. Pane mai la ua wahi kauwa nei i ka wa i akakuu ae ai na kipona walania a ke aloha e maopuopu ana mawaena o laua pakahi: "lua paha e pau ana ka oni ana a kou mau lima, a haalele mai hoi ka lamaku o ke ola i kou kino, alaila, pehea ana la auanei e loaa ai ka lanakila haaheo loa ia Sekotia nei?" Nana ae la o Vauona a liuliu, pane ae la:

"Mai hopoliopo 00 no ia mea, oiaio, na ke Akua ponoi no me kona mau lima ahi e kaua no ka lanakila 0 Sekotia nei, a he manaoio no hoi ko'u, aole he lanakila ke ole oia e kokua mai." Ame ia mau olelo i hookuu ia ae ai ka laua puili pumehana ana. I keia manawa no hoi i hoea'mai ai na koa mai na Hilana mai-a hui iho la me ko Stirling pualikoa, a i ka nana aku, nui hewahewa ua mea he koa, aiawa pu no hoi i ike ia aku ai ka uhola ana ae 0 ka ula ma ko Vanona mau papalina i ka ua mea 0 ka piha hauoli maoli, no ka mea, ua piha he 60,000 tausani koa ka ikaika o na koa malalo o kana alakai ponoi ana. Noiaila, ia auina la koke no i haalele iho ai ka pualikaua holookoa ia Botawela, me ka pau pono ole 0 ka poe e uke ana e hele pu me Yanona i ke kaua no ka hanohano atne ka lanakila o Sekotia, a mamua nae 0 ko lakou nee ana mai i hoea mai ai he elele mai ia Sa Roger Kirkpatrick mai, e hoike mai ana he lono no ka piha hauoli maoli o na puaiikaua ma ka akau 0 Pelekane, i ka lohe ana mai e lioea mai ana ka Moi Edewada ilaila me k 'iakalia ole. Hai pu ia mai la nohoi ua kaua mai ua Moi ala me ko Sa īGustace Maxweil puaiikoa, a ua auhee na koa o Maxwell, a ua lilo pio pu me kekahi mau pakaua liilii e iho, a na na pualikoa 0 Sa Roger Kirkpatrick i kaohi aku i ko iakou nee loa ana mai a hiki i Duraepries A e koi ikaika mai ana ka palapala a Kirp*trick nei ia Yanona e hele aku oia me ka awiwi nui, i hiki aku i ka wa pono, mamua o ka pau loa ana o lakou i ka lawe pio ia e Aleganona Pery, oia ke kaikaina ponoi 0 ka mea i eha ai ia Vanona ma ke ma ka palena 0 Sekotia nme Pelekane. Me kona pane ole aku i hookahi huaolelo i ka elele, mahope iho o ka pau ana 0 kana heluhelu ana i ua pt.lapala nei, .ua huli ae la oia a haawi aku la i ke kauoha i kona mau aliikoa no ka nee ana aku o ka pualikaua holookoa no mua me ka hikiwawe loa. I ka wa i loaa aku ai 0 keia kauoha, oia koke no ka manawa i hoonee ia aku ai 0 ka puali me ka puahi nui, he ekolu hora a oi wale no ia kai ana aku a ka puali o Vanona, ua hiki aku la lakou ma ke kiekiena e kiei aku ai i na lalani puu 0 na mauna hikina 0 Kalaiaidela.

Ma keia wahl i hoomaha iho ai ka pualikaua holookoa, ma kahi hoi e kokoke ana i kahi kauhale o Bigara, a ua uhi iho la hoi ka malu o ka po ia manawa, haalele iho la o Yanona i ka pualikoa holookoa a pii aku la no luna o ka piko o ke kuahiwi, ā ho—a ae la i kekahi puuahi nui. Ua manao oia ina oia e ho-a ana ia ahi, alaila, e oili aku ana no ka wenaula oke ahi ilalo ona awawa o Ananadela. He mea oiaio, aole i loihi ka a ana iho a ua puuahi la, aia hoi. ua ike ia aku la he mau haneri o na ahi like ole e a mai ana ilalo o ua awawa ala. Oiai ua ike mai la o Kirkpatrack i ka a aku a keia mau ahi, a ma ia wa i kapa aku ai oia i ka puu o ke ahi a Vanona e a ana o Tinete, oia hoi, ka puu o ke ahi.apela i lilo ai ua puu ala i na Sekotia a hiki i keia la i mea makahehi a hoomanao nui ia e lakou, aoa lilo no hoi i wahi e hoomana mau ia ai. Hoomau hou aku la ua puali nei o Vanona i ka hele ana ia po mahope iho o ka huli hoi ana aku o na ahikanana nei o Sekotia mai kahi puu aku ana i ho-a ai i ke ahi, a ma ka wehena linla_ o kaiao i kiei ai o Vanona me kona pualikoa holo okoa mailuna pono aku • ke awawa a na pualikoa o Sa Kirkpatrick e hoomoana ana. I ka o ana mai o na kukuna malumalama o ka La i iho aku ai o Vanona me kona pualikoa a hoopuehu liilii aku la ika enemi, i like aku me ka heleuluulu hooponopono ole a ka waikahe nui ke koe wahi opala ole iho, a he ku i ka weliweli ke nana aku ma kela ame keia wahi a ka enemi i hookahua iho ai ka mokaki mai o na kino make. Lilo pio pu mai la ke alnkai o ua poe Pelekane uei, oia o Aloganona Persy, a hoihoi ia aku la oia a hoopaa pio ia ma ka pakaua o Lakamahena, a o ka pualikoa keia hoopuehu liilii ia aku la ka poe i pakele mahunehune aku keolamai ka maka aku o ka pahikaua a na kaeaea o Sekotia, ā holo aku la no na palena o Pelekane ame Sekotia, a o ke koena iho ua luku ia me ka mainoino. I ka wa i lanakila ai o Vanona, oia no kona wa i ike aku ai i kela ame keia wahi e noho ia ana e na Sekotia, oia kana i pane aku ai. "Ina me keia iho la ko oukou ano e na Sekotia ka makau wale, alaila, e hoea mai ana no he wa no kakou e aabu ai i ke koloka hookaumaha a na enemi." E hoomauia, aku ana.