Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 22, 26 September 1935 — KA MOOLELO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA [ARTICLE]

KA MOOLELO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA

MOKUNA I. Na Kupuna o Umi. ■ t . Ua olelo ia ma keia moolelo, he keiki kapa alii oUmi, ma ka aoao o kona makuahine, o Akahia&uleana, a ma ka aoao o Liloa kona makuakane, he *lii ntitmai ke kumu msi, & i& a0R0 ? Yib Mii nui o Unii* Ak&, ina kn hoomEopopo ana i ka poioiei o ka aoao o ka makuahine, loaa no he 'lii nui o Akahiakuleana, mai loko mai no o ka mookuāuhau alii o Hawaii. O Umi kamea nona keia moolelo, mea e maopopo ai ka flar, mSa k«tS kaikuaana no Hakau. O Liloa ka makuakane o Piena ka makuahine. he mau alii lauaelua, he tu ke k A an „ e ' h ® ka wahine. Na iaua mai o Hakau. Ua olelo la o Hakau he 'lii nui no Hawaii, no ka mea. ua like ke 'lii nui. o kona mau makua. O Waipio i Hawaii, kahi noho mau o Liloa me kana wahine, me Piena, a malaila i loaa ai <5 Hakau. He 'lii nui aimoku o Liioa no Hawaii a pum. . A hanau o Hakau, ke keiki mua a Liloa me kana wahine hoao me Piena, hele aku la o Liloa mai Waipo aku a hiki i Koholalele, ma ka hikina o Hamakua, e pili ana me Hilo Oke kumu o keia hele ana o Liloa, he kapu heiau nana i laila, o Manini ka inoa o ua heiau A pau ke kapu heiau ana, hele aku la ia a noho ma Kaawikiwiki; o kona kumu i noho ai i iaila, o ka lealea 1 ka pahee, a me na hana lealea a pau loa. Ia īa e noho ma laila, heie aku la ia i ka auau wai, ma ke kahawai o ! Hoea, e pili ia me Kealakaha, la ia i hiki ai ma laila, ike aku ia ia i ka wahine maikai o Akahiakuleana, e hoi mai ana mai lalo mai.o ka wai auau, aohe kapa, a e noho ana kana kauwa wahine ma kapa, me kona pa-u. _ A ik€ o Liloa ia ia, ua hoala ia mai kona manao e hana aku ia Akahiakuleana, alaila, moe iho la la«akete moe ana, ua loaā o Umi, ka mea nonā kem-tnoolelo. Mamua ae o ka launa kino ana o Liloa ma, ua° A-*" hiakuleana, a ia iaua i moe ai, oia kona piha ana, nolaila, ua loaa koke ke keiki.

ke kuauhau no akahiakuleana, ka makuaHINE O UMI.

Maanei e maopopo ai ka piH ana o Akahiakuleana ma ka mookuauhau o Liloa, a pela i maopopo ai he hi nui no o Umi, E pono e nana malalo iho 1»» ai na pili. O Kanipahu ke kumu o Liloa ame AKaniaKu SL°nfr«L i» Liioa ke Umo la ia a nm. la wa hoomaKa , {m R hoi a uAaumaha lo#, t *o!» h«n* U>o « k»«» kpiki 18 j UnU *A mu ka moe'ana a ī.iioa me mau la i htla mahepo; ike »k» 1? » »Cr J K £?" SBW£»3^S»« I " a \ l osu'k<na mau kamailio a I*ws. kauoh» » k » Liloa ia Akahiakulean": "I noho 6*. a 1 h S r,M, h. kHkv kane, o kapa iho'oe 5 kona inoa o Umi. A i hanan ho kaikamahine, kapa iho oe ma kou aoao M ī mai !a o Akahla kuleana ia Liloa: rt Heaha kau hoaiioiia e ma\ i maopopo na ke 'lii keia keiki?" A iohe Lifa, h ja\n mai la ia i kona niaio a mo kona luho paloa, iaau palau, I mai la o Liloa ia Akahiakuleana: "®a na hoa'ilona <? ka kaua keiki; a hiki i koiia ta nui t aku * i

'oe i keia mau mea nona." Ae aku la o Akahiakuleana, lalau aku la haawi aku la i kana nanaj e malama ia mau mea. Alaila, liele aku la o Liloa a hipuupuu ika laui i malo nona. A hume iho la o Liloa ika malo| laui, a lioi aku la i liona hale noho. A hiki o Liloa i ka. Kale, olelo mai la kona poe kanaka ia ia: "He malo ma- ( oli hoi kou e Liloa i hele akir nei, eia ka he maio kaui kou i keia wa." Malaila o Liloa i noho iho ai a pau ka hoomahanahana ana o kona heiau, hoi mai la oia i Waipo, i kona wahi noho mau-. MOKUNA 11. * Ka Hanau Ana o Umi. Noho iho la o Akahiakuleana me ka hapai ia Umi. Ma keia hapai ana, manao no ke kane i ka ili, nana no keia keiki e hapai nei. Nolāila malama iho la i kana wa % hine, aole oia i ike na Liloa. A hiki i ka wa i hanau ai o Akahiakuleana, i ke keiki,; kafpa iho la ia i kona inoa o Umi; hanai iho la kona makuahihe ia ia a nui. Ia wa hoomaka o Umi e kalohe, a e lealea mena keiki e mea mau ia Umi ka hele e paani me kamalii, a pau ka paani ana, hoi mai la me ia lehulehu kamalii, a ka hale, haawi aku la i kahi ai a pau loa, a hoi mai la ke kane a "koUā mākuahine, huhu iho la ia ia, me ka pepehi; pela no ka hana mau a kona maku,akane a loihi na la i hala. Nolaila, ua pono ole ko kā makuahine manao, a ua* kaumaha loa, i keia hana ino i kana ino 1 kana keiki ia Umi. *

Nolaila, ninau malu o Umi i kona makuahine: "Aole anei o'u makuakane e ae?" I mai kona makuahine, 0 Akahiakūleana: "He makuakane kou aia i Wajjft|o, o Liloa kona inoa." I aku o Umi: "E hele paha wau e ike i ko'u makuakane?" I mai ka makuahine: "Ae, e hele oe." Mahope o laila, noho hou iho la lakou, a pepehi hou ka makuakane hanai īa Umi. Alaila, nane aku 0 Akahiakuleana ike kane: "E kuu kane, aole nau ke keiki au e pepehi mai nei!" I mai la ke kane me ka leo huhu inoino Ioa: "A nawai kau keiki, na Liloa?" I aku ka wahine: "Ae, na Liloa ka'u keiki, i lohe oe." Olelo mai ke kane : "Auhea na hoike e lilo ai ke keiki na Liloa?" Alaila, kahea aku la o 'Akahiakuleana i kana kauwa wahine, e lawe mai i na mea a Liloa i waiho ai no Umi." A lawe ia mai la ia mau mea a kona alo, i aku ka w 7 ah'ine: "Eia a hoike." A ike iho la ke kane i keia mau mea, pau ae la kona kanalua, maopopo iho la ia ia, na Liloa ke. keiki o Umi.

A mahope o keia mau mea a pau loa, oleio aku la o Akahiakuleana i kana keiki o Umi: "Eia ka malo o Liloa, e liume oe a paa, eia .ka palaoa, e lei oe, eia ka laau palau, ma ko lima e paa ai. Nolaila, ke iho nei oe i Waipio e ike iko makuakane, e hoolohe pono oe. I kou hiki ana i lalo o ka pali o Waipio, hele aku oe a au 1 ka muliwai, a kau ma kela kapa, a ike aku oe 1 e ku mai ana, e huli mai ana ke alo i kou alo, oko Liloa hale no ia. Hai komo oe iha ka puka pa, aka, e pii aku oe maluna o ka pa; mai komo oc ma ka puka maoli, aka, e komo ae oe ma ka puka pakaka. A hike oe, nana pono aku oe i ka elemakule e kahili ia ana. oia no o Liloa, kou makuakane, ka'u kane i loaa ai oe. E hele oe a noho i luna o kona uha. A i niaiiu i kou inoa, hai aku oe o llmi." . , > A ,p.avlka olelo ana a ia LTmi,(i aku la ia ia Omaok&mau: iho oe me «e keiki, a e paa" aku ka laau palau a Liloa; e malama pono oe 'i ka laau a Liloa." A hiki mai la laua i Waipo, ma Koakea, halawai iaua me k<t?kahi keiki, me Piimaiwaa. Ninau mai la o Piimaiwaa ia laua: "E hele ana olua i hea?" I aku laua: "I Waipio." Alaila, olelo aku la o Umi ia Piimaiwaa: "I keiki hookama oe na'u?" Ae.mai la o Piimaiwaa: "Ae," Hele aku la lakou a hiki i ka muliwai o Waipio, oia o Wailoa, au aku ia, a kau ma kela aoao, nana aku la lakou, e ku mi ana ka hale o Liioa. A kokoke i ka hale o Liloa, oielo au o Umi ia Omaokamau a me Phmaiwaa: "E noho olua ianei, e heie au i o Liioa ala; ina i hele au a i make, e hoi no olua ma kahi a kakou i hele mai nei; aka hoi, i ola mai au, ola kakou."

A pau kana olelo anā, hele aku la ia a pii m&luna o ka pa laau o ko Liloa liale iiobo f a konio aku la nia ka puka pakaka o ka hale, A ike mai la na ilamuku o Liloa, ua laa ke keiki no ka pii ana maluna o ka pa laau o ka Liloa "hale, kahi kapu o Liloa, alualu mai la nā ilamuku e make o t7mi, aka, pil aku la o Umi a noho i luna ona uha o Liloa ; Wehe ae la o Liloa i kona mau uVia haule iho la o Umi i lalo; a haule 0 Umi i lalo, ike iho la o Liloa i ka niho palaoa ma ko Umi ai, a me kona malo ma ko Umi hōpe. Ninau aku !a o Liloa: "Owai kou inoa?" I mai la ke keiki: "O Umi au " Alaila lalau iho la o Liloa ia Umi, a honi iho la me ka hn 1 luna o kona mau uha. Ninau iho 1a o Liloa: M Auhea ko makuahine, o Akahiakuleana?" T aku o Umi : Aia no ke noho la, Nana no wau i kuhikuhi mai nei ia ©e, ame keia ma\* mea au i waiho ai ia ia " A ike o Llloa i keia mau mea, olelo aku la ia i kona poe kanaka: O kuu keia me kuu niho palaoa." Ninau māi la ia ia I wi. Auhea 'kuu laau palau?" I aku o Umi: "Eia 'ku no i kun hoahele ma waho, ia Omaokamau/ Alaila, kn la aku la o Omaokamau me Piimaiwaa. Ia wa. oielo aku la o Liloa i ko Umi manawa i |oaa ai ia ia, i kona poe a pau loa: **Ia kakou i hele ai ike kapu heiau. a hoi mai au me ka malo ole, he maio laui ko'u ia la, a ua kapa mai oukon ia'u he hehena, aka, eia ua malo la o'u. ame ka niho palaoa, ka īaau paiau, ls waiho au no knu keiki, oia keia." īa wa, ike na mea a pau loa he keiki o T T mi na Liloa. i ak\i o Liloa i kona poe kanaka : "E kii aku i mau akua, a e lawe mai i mua o Umi. e oki i kona 4. hiki mai la na akua o T iloa ooki ia iho !ā ko Umi piko. hookahi no hoi ka pahu kapu Ma keia o K-a pahu. iohe o Kakau ke keiki mun ī ]vmau ii» ina kanaka: "Ho pahu aha keia e leam nei. He pahu ooki no ka piko o ke keiki hou a ke Umi ona inoa " A lohe o Haau. hele ma! ia ia me ka huh\i \s\ X wi, a ninau mai la ia LilOa: "O ka« keiki hou keia*" Ae aku o Liloa me ka olelo oluolu ia Hakau: "Ae, ooe no ke m + o kou kanaka keia. mahma oe, malalo keia." Ma keia mau olelo hooluolu a T.Uoa i k&na keia ia TTak;\u> ua otuolu 0 Hakau nu U ano hookaihani ia Uml nohe pu ana o Umi me T.itoa, ua maUma loa [o īlmī i k» t iloa mau olelo i na ta & pau loa, a ua aloha o |LUo& ia l nu. 0 kona kaikuaana hoi o Hakau» ua nul koua jh*na ino i kona kaikaina, a hiki i ka la i make ai ko laua inuuakaiA o I.iioa. Mamua ae o ko Liloa make ana, aku ta ia 1 na aina a pau o Hawaii, no kana keiki hiapo no Hakau, 0 ka hale akua a nve ke *kua, oia kana i hooill no kana koiki muli, no Umi. A make o Liioa, noho iho o Hakau ma na aina a pau o HawaiL a o koiia kaikaina o Unil maUIo aku no ia o kona t k«lk\fciuuia.