Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 24, 10 October 1935 — KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA [ARTICLE]

KA MOOLELO NO UMI: KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAEAINA

i Ia limi i hala ai i uka moe iho la uijma.« elemakule nei | a ala ae la, kamailio iho la laua: **Agfme keia ko kaua | mau haku oka noho ana, ia Liloa, a ika make. īa I Hakau hoi, he ai, he ia, he kapa, kiQBBO)aa ta kaua. O i ko kaua wahi hale he pelapela. leaua e noho | nei he oi keia a kaua e ike nei; mai ;kQaua wa ui, a ko [ kaua wa hapauea, loaa ia kaua ka maikai; ī ko 1 kaua wa ui aole i loaa. , . i A aui ae la ka lā (o ka hora elua $|g£la) r mki mai la [ ka maka mua o ka huakai, nana (na elemaI Vule) o Kaoleioku m?mua o ka huakajT Nui loa na kai naka aole o kana mai, ua mea he nUi,Jg%lke ia o waena f a me'hope oka huakai. A hiki mi! !tW maka mua oka i huakai, i o laua ala, oia no o K«loleio& alpha mai la o I Kaoleioku ia-laua, aloha aku la laua, i uwe iho i ai, no ka mea, ua loihi ke kaawale ana*.|ykui hou lakou. [ 'Ma keia huakai kanaka hoi e iho mahele o Ka- [ oleioku eha mahele, o ka m.ua, na o ka lua,: ■ ] ia poe malalo iho o lakou. oke kolu, ka"joe poupou aa, o ha. o na icamalfi. pela kona hookaa"Wffie ana. I ka wa e noho ana o Kaoleioku me na elemakule, nl7irai mai la o Nunu ia Kaoleioku : "Auhea o Umi ? Ai.a anei o kela kanaka maikaila?" I aku o^feaoleioku: "Aole ia. eia 'ku'no mahope." Pela no ka ninau ana, a hala ka huakai nunui o kanaka. a hiki i ka huakai liilii o kanaka, a ka huakai kamaiii, poeleele e ka la, ,n§lowale a ili o kana'ka, aia o Umi mahope o ia. No ka ike ole o na eiemakule ia Umi, nolaila, olelo aku-la laua ia Kaoleioku: "Aole ka m%ua.e ike.i ko hanai a poeleele wale,." I mai la o Kaole|<iJm ia laua: "Aole ka olua i ike ike kanaka i noho iho neijji?" I mai la ua mau wahi elemakule nei: "Ke kanakā no i noho iho nei 'a?" "Ae, oia,no hoi," pela aku o Kaoleioku. I mai ia ha elemakule ia Kaoleioku: "Ka aipuilpau i iioho iho nei e hana na maua la?" Ae aku o Kaoleioku: "Ae, na'u no i hoonoho iho nei i mea lawelawe na, A lohe ua mau elemakule nei i keia~;niau olelo a Kaoleioku, kaumaha loa ko laua naau> kiilpu iho la ko laua mau poo i lalo, a ea ae la ko laua mau.poo i luna, pane. mai ia Kaoleioku : "Aole mea e nalo' ai keia hilahila,"j Pane aku o Kaoleioku i ua mau elemakule nei: "He 'lii ; waiwai auanei ia e hoomailani aku ai ia ia, he. 'lii ilihune,. 1 o'kana waiwai no'ka lawelawe na olua-" la'wa, pane mai na elemakule ia Kaoleioku: "Aole a mapa waiwai e paa ai ka hope o ke 'lii, hookahi no a maua waiwai nui, o ka aina o Hawaii nei ja puni, no ke 'lii ia Umi." I aku o Kaolēioku ina elemakule: "Aole paha £ lilo ka aina ia Umi; ke ike ae la no olua, aohe nui q na kanaka. Ina paha e kaua, make paha ia Hakau, i ka mea nui o na kanaka, no ka mea, no Hakau wale no o Hawaii a puni," I mai na elemakule ia Kaoleioku: "Ua nia&e o Ha]cau, aole ia e ola, aia ika la kauila ai ke 'kua, o* la kona la e make ai, aole e pakele. N.a. maua e hoolale m kanaka e pii i ke kuahiwi, koe iho ke 'lii hookahi wale nō, a me ka aipuupuu, o maua no hoi auanei pau no." Ma keia mau olelo a na elemakule, aJSTunu laua o Kakohe, maopopo iho la ia Kaoleioku, e ana kana alii o Umi, a e lilo ana o Hawaii a puni is, lsju.a me ka ēha ole oka ili, ma ke kaua ana. , . . Noho iho.la ua mau elemakule nei a j&nahttkt| a me ka hapa, alail'a, manao iho la laua e hoi i lalo nei o Waipio. A makaukau laua e hoi, olelo aku laua ia Kaoleioku ame Umi: "Ke hoi nei maua i keia la, a moe aku i ke alanui, elima la, a hiki i ke ono, hiki maua i Waipio. Nolaila, e noho oukou a hiki i na la o 01e ? a me Kaloa, alaila iho ae, no ka mea, ekolu Ole, ekolu Kaloa, aono o oukou la ma ke alanui e hele ae ai. A hiki ikala o Kane, noho oukou i luna o Waipio, a hiki i kekahi la e ae, oia ka la o Lono, oia ka la e kāuila huluhulu ai ke 'kua, a oia hoi ko Hakau la e make ai." Ma keia mau olelo a pau loa, ua hooholo like lakou a pau. Hoi aku la ua mau elemakule nei a l>iki i Waipio, o ke ono ia o_ka la, hele aku la laua e ike ia Hakau. Ike mai la o Hakau ia laua, olelo mai la: "Mama ka Hilo." I aku na elemakule.: "Ae." Aloha aku la-laua: "Anoai ke 'Ui-]' I mai la o Hakau ina elemakule: "Ua ike olua ia Umi?" Ae aku la laua: "Ae, ua ike aku nei maua." NinauhpuoHak.au: "Pehea kona noho ans?" "Ke noho 'la no me kona kahu, me Kaoleioku." I aku na elemakule: "O ko maua mea ia i hoi mai la, e kauila ko akua." Kahaha mai la o Hakau: "Ivahaha, kai 110 a hoonene kaua, alaila, kauila ke 'kua, aole ka he nene kauila e no ke kua. * I aku na eiemakule: "Ua ike aku nei maua i na kanaka o ko olua kaikaina, ua nui loa, e iioho mai paha auanei a kipi mai ia oe, pulapula ko maua mau maka. Nolaila, eia ka wa pono, oi uuku kona mau kanaka." Ma keia mau olelo a nā elemakule, ua oluolu ko ke 'lii man&o ia mau olelo. Pau ae la kona kanalua, e manao ana he oiaio ka olelo ana elemakule. Aole ka auanei. A hiki i na la o Ole, a me Kaloa, iho mai la o Kaoleioku, o Umi a me ko laua mau kanaka a pau lof, aole kekahi kanaka i koe aku mahope. A pau na la ike alanui hiki lakou ma Kemamo maluna pono o Walpio. O Kane ia la, he la kapu ia no ke 'kua o Hakau." Noho iho la lakou ma laila, hana iho la i mau pohaku, e j&o pu ai i lalo o Waipio, waW iho la i ka pohaku a paa i |fa laui, me he pai uaia ala ke ano, pela na kanaka a pau loa, aohe mea koe. Eia nae ka poe hele wale, aole lawe pohaku ma na iima: O k.e/Ia o Umi, oke kahuna o Kaoleioiku, oke keiki hookama o koi, o Piunaiwaa, o ka makuakane o Omaokamau. Moe iho Ia īakou malaila ia po a ao, o Ld*io ia la. oia ka la e kauila huluhulu ai ke "kua o Hakauu Olelo mai o Hakau i na elemakule: keia kauila huluhulu wale no ko*u noho ko ke 'lii, o na k&naka a pau ke pii i ke kuahiwi." I mai na elemakule: he pono ia. ina na ko kaikaina ke "kii mai ia oe; aoie» nau ke kii aku iaia. Ina no ua hewa ka lakou hana aQa,j&ai, oka nui s no o kou mau kanaka, make no ia oe, aole e i*kele." A lohe ke 'lii i keia mau olelo, oluolu iho la no ia. Nolaila, noho iho la lakou olia, o ke 'lii o H&ksu, o Nunu, o 'Kakohe, oka aipuupuu. « J ■ . | la lakou e noho ana ia kakahiaka. oia paha ka mahaj na ana ae o ka la, he hoia eliiku paha ia, ihpimai la o Umi jma ka aoao hikina oka pali o Waipo, me kanaka ona. A hiki ka maka mua i lalo o ka muliwai, aolii i pau mai o hope o ka huakai. . T A ike o Hakau i ka inalu o na kanaka i*|yft pali. i aku o Hakau iha elemakule: "He la kauila M* he la hele nō ka no kanaka." I mai ua olemal^^; Ōna kauaka no ou o Hamakua e lawe mai ana i y]gau." k A kok®ke loa ka huakai i mua o ike akti.la ia elima noe v hele w«U\ aoho ukana ona lima, oia o Kaoleioku,] Pnmaj\Vaa. Oniaokamau. I aku o lukau i. na ele ] 'makule: "Elima poe au.nmo oie e hele I akul na "'Ou poe hoa aina ia." ■•■ » No ka ike pohihihi o Hakau ia aoUlia,

ninau aku o Hakau i m elemakuk; ,% I hea la ko'u wahi i ike ai ikc kanaka mamua e hele inui nel'?" I aku na elemakule: "0 kekahi hpa aina no hoi paha iu ou» he 'lii hele pinepine hoi oe ma Kamakua 1101, nolaila» ua ike no paha oe?" Ae 1a o Hakau, At?. la Hakay e olelo ana me na elemakule, Hliii luai W ka maka mua i kona a)o, a o kn mnku hope hoi q ka huakai, i luna oka pali. Poai ae la ka huakai & puni o Hakau, noho ihv> la ia i >vaena konu, he umikumauialua ka puni o Hakau 3 me ke ku no i luna me na auamo pohaku a lakou, ua paa i ka puolp ia i ka iaki, me he pai ai mai la o Umi akuma ke alo o Hakau. Ike aku \% o Hakau ia Umi, ea ae la kona poo i luna, kulou hoiu i l&Io, kahea aku ia o Umi ia pmaokamau. Hele mai ia o Omao kamau aku iho !a mahope jo Uuii. Kena aku k o Umi k Omaokamau, e kii e ia Hakau, Hele.aku ia o Omaokamau a hiki i o Hakau la» kku iho la i ka auwae a loie ae la i luna, i iho k o Oaiaok&mau: "A make na Omaokamau. naUnu." A lohe ka lehulehu i k«ia otelo a Omaokamau, ia \va lakou i ai i aa pohaku ia Hakuu. a mkke iho la o Hakau. bka pohaku hoi. k« tho la ke ahua' Hakau, O Uau hoi a na kanaka i pu. o k;\ j>uoa no ia o Hakau, A make o Hakau. lilo ae la ke aupuni o Ilawaii a puni ia t T mi, Ko ihoJa na mea a Kaoleioku i noonoo mua ai j loko'o ka wa iiihune. A o Kaoleioku hoi, iilo &e I* i& i kahuna mn i\a Vm\. na kaua ali:, o na kahuna hoi a Ha kau. noho mai !a lakou ma!a;o o Kuoleioku. Kanu m Knkohe a me Umi ke tjfi. i i imu,)