Ke Au Okoa, Volume I, Number 22, 18 September 1865 — Page 4

Page PDF (1.30 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, SEPATEMA BA 18, 1865.

 

HE MOOLELO

NO

LONOIKAMAKAHIKI

HELU 3.

Hala na niu a ola i kai o ke kupua,

A Wailua i ka mokuiki,

Ku aoneone lilo i ke kai,

Kai hohonu e i ka makua ke kapa,

Mama wale no makou keiki,

Lilo no ko makou kapa i ka makua,

I ka makua ka ai,

I ka makua ka ia,

Hele wale no makou keiki,

I ka hilinai o pa-e i Huehue,

Lohe au o ka maha o ka niu,

E lohe ana i ka malie,

O ka niu o ke a ke haele la,

I uwe i ka ohai makuaole,

Na lehua mauka o lehua o Kona,

Ke luluu pu nei la i ke kai,

Ke lumia ala la e na nalu,

Na nalu mauka o Makuakawewe,

Kawewe kehau ke kapa i ka ili,

Ala e i ka wanaao kakahiaka,

Ke pii aku i ka mahinaai,

Ma keia wahi kakou e akahele iki iho ai ka heluhelu ana no Kawelokapu, puka aku la o Kawelokapu iwaho me ke keiki no e haawe ana i ke kua, a paa iho la ia Halehalekalani i ka Ilamuku a Kakuihewa, alaila, pane aku la, ua kanaka nei o Halehalekalani, heaha kau e aua nei ia'u? I aua ia aku nei paha oe he kapu i ka inoa o ke alii o Hawaii o Lonoikamakahiki, he lawe inoa na alii o Oahu, he inoa no na'lii o Hawaii, wahi a Kawelokapu, puka aku la ua kanaka nei o Kawelokapu me ke keiki iwaho, a lalau ia ae la e Lonoikamakahiki ua keiki nei, a paa ia ae la ma na wawae, a kaia iho la ma ka paepae o ka puka o ka h ale ua keiki nei, a o ka make no ia ia Lonoikamakahiki, alaila, hoonoa ae la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki i ka inoa ona a noa.

Lalau iho la ka lima o ua Lonoikamakahiki nei iloko o ka iu, aia hoi e waiho ana ka iwi o kona kupunakane iloko o ka ipu o ka Ukaliokuwalawala, hapai ae la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki a luna o ka uha , kulu iho la kona waimaka no ke  aloha i kona kupunakane, a heluhelu iho la ua 'lii nei i ka inoa o ke kupunakane, a penei no ia:

"Kai wawa ka moku kai nanahu ahi,

Kai popolohua mea a Kane,

Inu a ka manu i ke kai a ka omaomao,

Kai omaomao,

E-le-ku, elehiwa, elemoe,

Ele wawa loa kai a ka Makalii."

Pau ae la ka ia nei hana ana i ka inoa o ke kupunakane, lalau hou no na lima o ua Lonoikamakahiki nei iloko no o ua ipu nei, aia hoi e waiho ana no ka iwi oia kupunakane ona iloko o ua ipu nei, hapai ae la keia a luna no o ka uha elike no me mamua, a heluhelu iho la no keia i ka inoa o neia kupunakane, a penei no ia:

"Hele i ke alo o Haiku e,

Aniani mai kona aloha,

Maluna mai o Awilipua,

Ke poi la ke kai e kapeku,

Kai pii wale i ka pali,

Kai auau a ka mea aloha,

Kona—aloha kawalawala,

Oni ana i ka manawa la me he puhi la."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia iloko no o ka ipu, e like no me ka lalau ana aia nei i na iwi o kela mau kupunakane mamua, hapai ae la no keia a kau iho la no i ka uha oia nei, kulu iho la  no ka waimaka, heluhelu hou no keia i ka ekolu o ka inoa o na kupunakane oia nei, a penei no ia:

"Lililehua ko Waipapai,

Papai kau e Molokai, ua ino e,

Ala pa Koolauwahine olalo,

Kono kuu kane e haele maua,

Momomoe aku maua i Wawaenohu,

Ike mau i ke au a ke akua—e,

Na ke kunounou i kunounou,

Na ka hawaliwali i hawaliwali,

Na ka pana oki hala i Kahuku—e."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no ua Lonoikamakahiki nei i ka iwi no o nei kupunakane iloko o ka ipu, hapai ae la no keia a luna o ka uha oia nei, o ka ia nei no ka uwe a me ka heluhelu i ka inoa, a penei no ia:

"Ma ia kuapuu e ku ka maia i ka nahele,

I ka ua kiki akolea,

Hoolono paka ua o Hilo,

I ka ua o Kapuai,

Ke hamahamau la i ka lai na keiki a Haakea,

Ke ua mai la la i ka pua o Koaie,

A kahi o'u pumaia,

Alua ou pumaia a Keaau,

Walea kanaka i ka hele ana,

A hele no."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no na lima oia nei iloko o kaipu, hapai ae la no keia a luan o ka uha oia nei, kulu iho la no na waimaka, hapai hou ae la no keia i ka inoa o keia kupunakane, a penei no ia:

"Kauwiki kamauna i ke opaipai,

obscured obscured

obscured

obscured

Aole e nalo Kaupo i ike ia'i,

Ai Kauai,

O uala poe."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia iloko o ka ipu i ka iwi o keia kupunakane, hapai ae la no keia a luna o ka uha oia nei, kulu hou iho la no ka waimaka i ke aloha, hapai hou ae la no keia i ka inoa o nei kupunakane oia nei, a penei no ia:

"Aloha ka hala milo o Kalana pakaiauli o Moanauli,

Ike i ka uli o ku ili,

Me he mea i ka moe'na ipo la,

No Hanalei hoi nei aloha,

No kuu kane lau awa o Puna,

Ma Puna mai kuu alaho,

Kuu waimaka hoi e kahe nei?

Aloha ino."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupuuakane, lalau hou no keia i ka iwi o nei kupunakane iloko o ka ipu hapai ae la no keia a luna o ka uha, kulu iho la no ka waimaka, a hu ae la no ke aloha, hapai hou ae la no keia i ka inoa o nei kupunakane, a penei no ia:

"E kii e hoopio ka la,

Ka la i ke kula o Ahuena,

Komo i ka lai o Kailua la—e o Kona,

O kona ia o ke kai malino,

A me ke  kai pohu,

He lae iwaho o Kapulau,

E kani ana ka a'o ilaila,

Ma ke alanui e waiho—la,

A ka wawae e hele nei."

Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia iloko o ka ipu i ka iwi o keia kupunakane, hapai ae la no keia a luna o na uha oia nei, kulu iho la no ka waimaka oia nei no ke aloha, hapai hou ae la no keia i ka inoa o keia kupunakane, a penei no ia :

"O Hawaii nui a Kane,

O Hilo aina o Keawenuiaumi,

Palilua o kiei lehua,

Kiki lua kehau pee iluna,

Aloha wale o Kalalea mauna,

Aloha ino no hoi."

Ma keia wahi hoi kakou e ike ai i ka hana a keia alii o Lonoikamakahiki, i ka hoihoi hou ana i ka iwi o kona poe kupunakane iloko o ka ipu o Kaukahokuwalawala, he mea kamahao ia ia ka lawe mai a me ka hoihoi hou aku iloko o ka ipu, maanei no hoi kakou e ike ai i ka hoonoa ana o Lonoikamakahiki i ka inoa, a noa ae la, (he inoa no na alii o Hawaii,) Ninau aku la o Lonoikamakahiki i ka Ilamuku a Kakuihewa, auhea na alii o Oahu nei o Kakuihewa ma? Wahi a Lonoikamakahiki, pane aku la ua kanaka nei o Halehalekalani, "ua hele," wahi a ua kanaka nei, pane mai la o Lonoikamakahiki, i hele i ke aha? pane mai la ka Ilamuku a Kakuihewa o Halehalekalani, i ka makau ia oe, i ka lilo ana o ka hale o Kakuihewa ia oe, kena aku la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki i ka Ilamuku ia Halehalekalani, e kii oe ia Kakuihewa, alaila, kii aku la ua kanaka nei o Halehalekalani, a hiki i ka hale i kai o Oneawa. Olelo aku la ua Ilamuku nei o Halehalekalani, i hoouna ia mai nei au e ke alii o Hawaii, e Lonoikamakahiki, e hoi kaua.

Pane mai la ua 'lii nei o Kakuihewa ka? e make paha auanei au, wahi a Kakuihewa, hoole aku la ua Ilamuku nei o Halehalekulani, aole oe e make, i mai nei o Lonoikamakahiki e noho pu, o na kamaaina o na malihini, alaila, ua pono wahi a Lonoikamakahiki alaila, ae mai o Kakuihewa, ae, o ka uhoi aku la no ia o lakou nei a pau a hiki i ka hale o Kamoa, kena ae ana ua 'lii nei o Kakuihewa i na luna e kuu i ka i-a o Kawainui, i ke awa a me ka anae, kuu aku la na kanaka a loaa mai ka i-a, ahaaina iho la ua mau alii nei, Kui ia iho la ke kuikui noloko o ua hale nei o Kamoa, i malamalama ai hoi ka ai ana, aia hoi e uhi mai ana ka malu i na  kuahiwi o Nuuanu, pupuhi ae la ke kuikui malamalama, ai iho la lakou nei a maona, hoi aku la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki a ma ka puka ma ka hikina, moe iho la ua 'lii nei malaila, kau aku la ka uluna o Welehu ka malama, ninau ae la o Kakuihewa, auhea o Lonoiakamakahiki? i mai la na hoewaa o Kapahi a me Komoenaikaiaiwi, "ua moe," wahi a na hoewaa.

Maanei kakou e ike ai i ka hana lealea a na'lii o ka wa kahiko, loulou lima iho la o Kakuihewa me na aikane ana me Aikane ma, a kulakulai lima iho la, honuhonu, oia ka pupuu aku o na wawae o kahi a me kekahi, a paa aku na lima i kahi a me kekahi, aia ma ka hoohuli ana e huli ai kahi, alaila lilo i kekahi, a eo ae la, konane iho la o Kakuihewa ma me na aikane ana, a like a like o ka papa i pau i ka uhau, a koe hoi kahi aoao, alaila, helu iho la na ku, he kanalimakumamalima ku a na aikane, elima hauna a na aikane i aku la na aikane ia Kakuihewa, ua make oe ia maua. I mai la ua 'lii nei o Kakuihewa, aole hoi i pau ka papa, hoole aku la na aikane ia Kakuihewa, aole au ku e ke alii, aole au hauna, alaila, hoomaka iho la ua Kakuihewa nei i ka uhau ana, hahau iho la keia a ku o Kalanimoku, (he inoa ia no ka papa ai o Kalanimoku,) i aku la ua Kakuihewa nei i na aikane, aole a olua wahi e uhai ai i keia papa, i nana io iho ka hana o ua mau aikane nei, aole wahi e puka ai, ka lilo ae la no ia ia Kakuihewa.

Hilahila iho la ua mau aikane nei ia Kakuihewa i ka make wale, alaila, o ka moe iho la no ia o lakou nei a like a like o ka po, a obscured ke ao, ka hoeu aku la no ia o obscured Piiku, Kalama, Nanahuimihaku, Kaulupaoa, Kaululena, Keahiamau, Haleloa a me Maluaka, ka hapai aku la no ia i na waa i kahakai, a ma-u aku la ka ihu o na waa i ke kai, ko lakou nei kau ae la no ia iluna o na waa, ka holo aku la no ia me na lako o ke ano lawaia, ka makau, ke aho, maunu, pa-ka. A hiki lakou nei i kai o Mokulua, malamalama, holo aku la lakou nei a hiki i ke ko-a i-a i Kawahaokamano, lawaia iho la lakou nei, aole wahi mea a maumau iki mai o ke aki a ka i-a, a puka wale ka la a kiekie loa ae la ka la iluna lilo, aohe wahi mea a aina mai e ka i-a.

Alaila, ala ae la ua 'lii nei a Lonoikamakahiki, a ninau ae la ia Kakuihewa ma, olelo ia mai ana aia i ka lawaia, ia manawa kena ae ana o ua o Lonoikamakahiki i kona mau hoewaa, oia o Kapahi a me Komoenaikaiaiwi, e hapai i ka waa, hapai ia aku la a ka aeone, ia manawa ninau hou ua 'lii nei, aia mahea ka lakou lawaia, hai mai na hoewaa, aia i kela mau moku la o waho aku, ka i koke mai la no ia o Lonoikamakahiki, hapai ia ae ko kakou waa a lana iloko o ke kai, ka hapai ia aku la no ia a ke kai, pane mai la ua 'lii nei i na hoewaa, hoi ae no hoi oe a ma kou wahi e Kapahi noho, hoi ae no hoi oe e Komoenaikaiaiwi a ma kou wahi noho, a makaukau pane mai ua o Lonoikamakahiki "hoe!" Ia hoomaka ana e hoe, aole wahi mea a neeu iki aku o ka holo o ka waa, ninau aku la o Lonoikamakahiki heaha hoi keia paa o ka waa o kakou e holo ole nei, ua paa i ko kauwa ia Loli, wahi a na hoewaa, pane mai la ua Lonoikamakahiki nei, heaha la hoi kau e Loli o kai? pane aku o Loli, "holo au i kai ola oe," Auwe iho la ua Lonoikamakahiki nei, auwe? holo au i kai, ea, pepehi wale ia iho no au, ae aku la ua kauwa nei o Loli, ae, ua like ko pepehi wale ia me kuu olelo aku ia oe, hoouka ia ae hoi ha na iluna o ka waa. A kau ae la keia iluna o ka waa, ia manawa, oniu ae la ka hoe a na hoe waa i iluna, elima mapuna a kekahi ma kekahi aoao, elima no hoi a kahi ma kekahi aoao, o-no ka uli, o ke poi a ke kaikoo o ka holo ia o ua waa nei, i ke mai la na'ii o kai i ka holo o keia wa, me he ala la la, i aku la ua Lonoikamakahiki nei i na hoewaa, e nana pono olua ia Kakuihewa ma, oia holo o lakou nei a hiki i o Kakuihewa ma la, unuhi ae la ka hoe aua mau hoe waa nei, nana mai la o Kakuihewa ma, nana aku no hoi lakou nei, ninau aku o Lonoikamakahiki, pehea ka ia a ka lawaia? hoole mai la lakou la. O makou no ka waa paoa, ma keia hua paoa a Kakuihewa ma i olelo mai ai, lou ia ae ana ka  makau a lakou nei e ka ia; a paa mai la  lakou la, paa ua makau nei a makou i ka ia, ninau aku la o Lonoikamakahiki i na hoewaa ana, i ia aku heaha iho la ia i a a ua lawaia, pane mai la lakou la, he kahala paha? hoole aku la lakou nei, aohe kahala, pane mai la lakou la, a heaha la? pane aku la o Kapahi ma, he mano paha? hoole mai la lakou la, aole penei ka ai a ka mano, he mano na? ka? pane mai la o Kakuihewa ma, e pili kakou, alaila, ae aku la o Lonoikamakahiki ma, "ae" mai Waimanalo a hiki i Hakipuu, pane aku la o Kakuihewa, ma-u, i ke kahili, i aku la o Lonoikamakahiki ia Kapahi ma, ae ia aku, ua ma-u he nui ka ia e ai i ka makau a oukou, no oukou ka lilo, a he mano hoi na makou ka lilo, kahea mai la o Kakuihewa ma, hoopili mai ko oukou waa e Lonoikamakahiki ma, a huki ae ka ia, i aku la o Lonoikamakahiki ma, hukia ae ka i-a.

(Aole i pau.)

 

Na Mea Nui Kaulana.

O ka Pila Okana nui (Organ,) i ike ia, a ia ma ka Halepule Cadetaral ma Ulama, (Ulam) he kanaonokumamalua kapuai ke kiekie, a he iwakaluakumamawalu kapuai ka palapalaha, a o ka nui o na puka kani, he umikumamaono, a o ke anawaena o na paepae, he umikumamakolu iniha.

O ka pu nui hoi, ua loaa i ka poe Beritania ma Agara, (Agra) he umikumamaha kapuai ka loihi, a he iwakaluakumamalua me ka hapa na kaupuai ka poepoe. O ke kaumaha o ua pu la, he 104,932 na paona, a o ke kaumaha hoi o ka poka hao e hookomo ia ai iloko o keia pu, he 1,464 na paona.

O ka Barela nui i ike ia, aia ma Heidelabuga, (Heidelburg) iloko o ka mokuaina o Geremania, he iwakaluakumamahiku kapuai mai kekahi poo a i kekahi poo. Ua hana ia keia barela i ka M. H. 1691, a o ka nui o na poo e piha ai keia barela, he ewalu haneri.

O ka Wati nui i ike ia, aia ma ka Halepule o Sana Paulo, iloko o ke kulanakauhale o Ladana. O ke anawaena o ka poepoe mawaho o ua wati la, he umikakumamalu kapuai me umi iniha; o ka lima kuhikuhi hora, he eono kapuai ka loihi, a ka lima kuhikuhi minute, he eiwa kapuai ka loihi, a o ka loihi o na hua helu e kau ai mawaho o ka wati, elua kapuai me elua iniha.

O ke Kia pou nui ma ka ike a kekahi poe, aia ma Pekeroboro, oia hoi ka pohaku kii o Alexanedero. He pohaku hookahi wale no ia, o kona kiekie, he kanawalukumamalima kapuai, o ke anawaena o ke poo o ua pohaku la, he umikumamalua kapuai, a o ke kaumaha o ia pohaku, he elima tona. Ua lawe ia mai ua pohaku la mai Finelana mai, i ka M. H. 1832, no ke kumukuai he $200,000, a ua kukulu ia ua pohaku la e na koa ponoi o Alexanedero, he iwakaluakumamalima haneri.

O ka Puremida nui i ike ia iho nei, aia ma Colulo iloko o Mekiso, ua kapili ia no e na kamaaina olaila. O ke kiekie o ua puremida la he eono haneri me kanahikukumamahiku na kapuai.

 

[Ke hai ia aku nei ma keia Kaao, e pono hoi kakou e apo mai ia ia, oiai aole keia Kaao o ka wa kahiko loa i loaa mailoko mai o ka Kaao Alii, aka hoi, ua puka mai ke Kaao o Kuapiei, noloko mai o kona nui ikaika, no ka mea, he keiki makaainana oia. Aka, no kona malama ana i ke Akua, a ma ia mea i loaa ai ia ia ke kumu o kona ikaika, a ua puni keia mau aina ia ia. O Maui kona Aina hanau.]

 

HE WAHI KAAO

—NO—

KUAPIEI.

Kekahi keiki kaulana o ka papa haahaa loa.

HELU 1.

O Ku ka makuakane, o Hinahele ka makuahine, hanau mai na laua he kaikamahine, o Pauniu kona inoa, a ma ia hope mai, hanau mai la o Kuapiei he keikikane, a hanai ia iho la oia a nui. Eono paha makahiki, aole i paa kahi malo i ka hope, ia manawa, iho aku la o Ku, kona makuakane i ka lawai-a, no ka mea, he kanaka lawai-a nui oia na Olopana, ke 'Lii ia ia o Maui a puni, a i ka makuakane i hiki ai i kahakai, hoolale ae la oia i na mea a pau, he lawai-a huki kolo i kai o Kahului, a o ka lawai-a aku la no ia a komo na waa eha i ka i-a. He mea mau hoi i na manawa a pau e puni ai ka i-a, ina e pae na waa iuka, holo aku la kekahi kanaka me na i-a elua ma kona lima, he i-a hoikeike ia Olopana, a ia wa no, lohe iho la ua wahi keiki nei, (Kuapiei,) i ka hookani pihe o kahakai, o kona iho aku la no ia a hiki ma kahi e kau ana na waa i-a, ku iho la keia mahope o na waa i-a, a o ke noi aku la no ia i kona makuakane, me ka olelo aku, "E Ku e! na'u kekahi i-a." Ia wa koke no, pane mai la o Ku, "Kahaha! ia ia nei hoi ke noi o ka i-a, aole hoi i ai ke 'Lii." Ia manawa, mokumokuahua iho la ka manao o ua o Kuapiei, a o ke kaha aku la no ia hele ana.

Hele aku la keia a hala kekahi mau loko nui i kapaia, o Kanaha me Mauoni, ia manawa, ike mai la o Pauniu kona kaikuahine, e hele ana kona kaikunane, o kona ukali mai la no ia mahope, a loaa aku la ke kaikunane, a haele pu aku la laua o ke kula loa a olelo aku la o Kuapiei i kona kaikuahine, "E hoi paha oe me na makua o kaua." Ia wa, hoole mai la ke kaikuahine, me ka olelo mai, "Aole au e hoi, o oe hele, owau hele, a ina e make oe, make aku no hoi au." Ia manawa, noho iho la laua ma ke kula a ahiahi, alaila, olelo aku la o Kuapiei i kona kaikuahine, "E noho oe maanei, e hele ae au ma o a hoi mai." A ia manawa, hele aku la ke kaikunane a ma kahi mamao aku, kahi hoi e lohe ole ia ai kona leo, a wehe ae la o Kuapiei i kona waha, a kamailio wale aku la no imua o ka makani, a penei ke ano o kana kamailio ana:

"Kini o ke Akua,

Ka lehu o ke Akua,

Ka mano o ke Akua,

Ka pukui Akua,

Ka lalani Akua,

I hale no maua,

Me kuu kaikuahine."

A pau ka ia nei olelo ana pela, haluku ana ke Akua, aole e pau i ka helu ia no ka nui loa, ia manawa koke no, ku ana na hale ekolu, elua laua nei, elua hale, kaawale ko ke kaikuahine hala i hope, a kaawale ko ia nei hale imua, a o ka hale hoi o kona mau Akua, he hale nui a me ka heiau. Ia ao ana ae, i nana mai ka hana o ka poe o kahakai o Kahului, e ku aku ana keia mau ahle nui a me ka heiau.

A ike mai la no hoi na Akua o Kane ma laua o Kanaloa, e noho ana laua i luna o Hanaula, ia manawa, kahaha loa ka manao o keia mau Akua, no ke ku hao mai o keia mau hale nui i ke kula a me ka heiau, me ko laua olelo iho, "Ka! kupanaha maoli ke ku ana o keia mau hale a me ka heiau nui i kela wahi, no wai la, no ke 'Lii paha, no ke Kahuna paha, no ke kanaka paha?" Ia wa no hoouna mai la o Kane ma laua o Kanaloa, ia Kikaha ma laua o Pauma, he mau wahi Akua no hoi keia, me ka olelo aku ia laua, "E! e u iho olua e nana i ka mea nona kela mau hale a me ka heiau, a e ninau aku olua i ka mea nona ua mau hale la, kukulu la ia i ka heiau a owai la kona Akua?" Pela olua e ninau aku ai, a ina e maopopo, e hoi mai olua a e hai mai me ka oiaio.

Ia wa no, iho aku la ua mau wahi Akua nei, a hiki laua nei ma kahi e ku ana ua mau hale nei a me ka heiau, i kiei aku ka hana i kekahi hale, aohe kaanka, a pela no hoi i ka lua o ka hale, aohe no he kanaka, ua pee loa aku nae ke kaikuahine ma kuono o kona hale, e hiamoe ana, a hele loa aku la ua mau wahi Akua nei i ka hale imua, i kiei aku ka hana, e moe lolii ana ua wahi keiki nei. Ia manawa no hoi, hoala aku la ua mau wahi Akua nei, me ka olelo aku, "E! o ka moe no ka kau, ua awakea loa la." A puoho ae la ua wahi keiki nei, a ala mai la a noho pono iluna, ia wa koke no, ninau mai la ua mau wahi Akua nei, "Nowai keia mau hale a me ka heiau?" Pane aku la no ua wahi keiki nei, "No'u no, no'u wale no keia mau hale a me ka heiau." Ia manawa hoi, he mea kahaha loa ia i ka manao o ua mau wahi Akua nei, no ko laua ike ana mai paha i ko ia nei ano, he wahi keiki uuku loa, aole i paa kahi hilahila i ka huna ia.

Ma ia hope iho, ninau hou mai la no ua mau wahi Akua nei, "Kukulu ae nei oe i ka heiau a paa, a owai kou Akua?" Pane aku la ua wahi keiki nei, "O Kane ma laua o Kanaloa, ko'u mau Akua." "Ae," wahi a na wahi Akua, ua akaka ae la ia maua, a ke ninau hou aku nei maua ia oe, "Kapu kou heiu i o wai, a noa hoi i hea?" Pane hou aku la no ua wahi keiki nei, "Kapu kuu heiau i o Kane, a noa i o Lono." A o ka pau ae la no ia o ka lakou olelo ana, a kaha aku la no hoi ua mau wahi Akua nei e hoi iluna o Hanaula, kahi hoi a laua i hele mai ai, a hiki ua mau wahi Akua nei imua o Kane ma laua o Kanaloa, a ninau mai la laua, "Pehea ke ano o na hale a me ka heiau?" A hai aku la no hoi ua mau wahi Akua elele nei, "Iho aku nei no hoi maua a hiki ilalo, hele aku nei maua a hiki i ua mau hale la, kiei aku maua i kekahi hale, aohe kanaka, a pela no hoi i ka lua o ka hale, aohe no he kanaka, a hele aku maua i ka hale imua, ike aku la maua he wahi keiki kane uuku e hiamoe ana. A hoala aku nei maua, a o ke ala ae la no hoi ia, a ninau aku la maua, ea, nowai keia mau hale a me ka heiau? Hai mai nei kela nona no, a ninau aku nei no maua i ke ano o ka heiau, a i mai nei kela nona no; a ninau hou aku nei no maua, a, kukulu oe i ka heiau, a owai kou Akua? Hai mai nei kela, o olua no ka kona mau Akua. A ninau aku nei maua i ka wa e kapu ai kona heiau a me ka wa e noa ai, hai mai nei kela, kapu ka kona heiau i o Kane, a noa i o Lono, pela mai nei ua wahi keiki nei ia maua." I ka lohe ana o Kane ma laua o Kanaloa, i keia mau olelo, he mea maikai loa ia imua o laua, a akahi no a loaa ko laua kahu, ka mea nana e malama ia laua, e like me ka hoike ana aku a Kuapiei imua o na wahi Akua elele.

I ka manawa i pa pono iho ai ka la maluna o ua mau hale nei a me ka heiau, ike pono loa mai la na makaainana o kahakai, i ke ku aku o keia mau hale nui a me ka heiau, a he nui ka hoohuoi o ke 'Lii a me na makaainana, me ko lakou manao he kipi paha keia, pela ka hauwawa ana o na'Lii a me na makaainana. A i kekahi la ae, hoouna ia kekahi mau kanaka, e pii e nana i ua mau hale nei a me ka heiau, pii aku la ua mau kanaka nei, a ike he mau hale nui no, a he heiau nui no, aohe nae he kanaka, no ka  mea, ua kauoha ia mai o Kuapiei, e Kane ma laua o Kanaloa, e pii iluna o Hanaula, a hiki keia imua o Kane ma laua o Kanaloa, a pane mai la laua, "E kii oe i ko laau, ina e loaa ia oe me ko makau ole, o ka laau no ia puni ka aina, a ina e loaa mai ua laau la a pa ko lima, alaila, e kapa iho oe i ka inoa o ua laau la o Kookookumailani." Ae aku la o Kuapiei, "Ae," Pane hou mai la ua mau Akua nei, "I iho auanei oe a hiki i kai, i kela lae e kapaia nei o Papaula, alaila, ku iho oe, a ina oe e ike aku i ka i-a nui e puhi mai ana i ka  moana, alaila, e hoomaewaewa aku oe." Ae aku no hoi o Kuapiei, me ke kanalua ole.

Iho aku la keia a hiki i ka lae kahakai, ku iho la keia nana ma o maanei o ka moana, a liuliu wale, ike aku la keia i ka puhi ae o ke kai i ka moana, a hoomanao ae la keia he i-a nui, a hoomaewaewa aku la oia, penei:

"Kohola, Kohola,

Pupua koha lemu."

A holo mai la ua i-a nui nei a hiki i ka lae kahakai, a hamama mai la ka waha, a komo aku la keia iloko, a lawe mai la i ka laau nui e kau ana, a oili mai la keia a ku iho la me ua laau nei, a kapa iho la o Kuapiei i ka inoa o ua laau nei, o Kookookumailani, a olelo iho la keia, penei, "Puni ka aina." Ia manawa, hoi aku la keia a hiki ma ka hale.

Noho iho la keia me kona hale, a o ke kaikuahine no hoi ma kona hale, a uhi mai la ka malu o ka po, moe iho la laua. Ia po no, hiki ana ke kaua a ke 'Lii, a Olopana, e hailuku ana na kanaka i na hale o laua nei i ka pohaku, a puoho mai la ke kaikuahine, a holo aku la i ka hale o kona kaikunane e moe ana, a hoala aku la, me ka olelo aku, "E Kuapiei e! o ka moe no ka kau, kainoa o ke ala ae." Ala mai la o Kuapiei, a ike mai la i kona kaikuahine, a pane mai la oia, penei, "Hele mai nei hoi oe i ka hale o ke Akua o kaua." A pane mai la no hoi kona kaikuahine, penei, "Nawai la au e noho aku, he make mai keia? E ala koke mai paha oe." Ala ae la o Kuapiei, aia hoi, ua puni o waho i na kanaka, ia wa koke no, o ke kaua iho la no ia, lalau ae la keia i ka laau ana, a oili aku la iwaho, a kahea iho la keia ma ka inoa o ua wahi laau nei ana, "E Kookookumailani e! e luku." A o ka luku aku la no ia o ua wahi keiki nei. O ko ia nei luku aku la no ia a pau na kanaka i ka make, a koe hookahi, o kona mea i hookoe ia ia, i ahai lono.

O ka hoi aku la no ia o ua wahi kanaka nei a hiki imua o Olopana, a ninau mai la o Olopana, "Pehea mai la oukou?" Hai aku la ua wahi kanaka nei, "Ua pau loa mai nei makou." "Ua aha?" Wahi a Olopana, a pane hou aku la no ua wahi kanaka nei, me ka olelo aku, "Ua pau loa mai nei makou i ka  make, aohe mea i koe, a owau nei la, ua hookoe ia mai nei i ahai lono." Ninau mai la o Olopana, "Pehea kona ano, koa nae paha e—a?" Ae aku la ua wahi kanaka nei, me ka olelo aku, "He koa, a aole nae he kanaka makua." "A heaha la?" Wahi a Olopana. Pane koke aku la ua wahi kanaka nei, "He wahi keiki kane uuku wale no, a aole nae i paa kahi huna." Ia manawa koke no, hoouna aku la o Olopana i na kanaka e kii e kaua i ua wahi keiki nei, o ka hoouna aku ka Olopana, o ka luku mai kai ala, a hoouna hou aku la no o Olopana i kanaka, a o ka luku mai no kai ala. A ike iho la o Olopana, ua pau na kanaka ona i ka make, hoouna aku la o Olopana i na kukini, e kuahaua aku i na makaainana, e hele koke mai ma kona wahi, a ua hooko mai no na makaainana i kana kauoha me ka hookaulua ole.

(Aole i pau.)

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o Ke Au Okoa. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII—J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

Maui—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E. Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett.

MOLOKAI—Mr. Meyers.

OAHU—J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI—T. H. Marshall, Lihue,

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa,

J. Kauai, Waimea.

 

HALE KUAI HOU!

ME NA LOLE HOU!

UA WEHE AE NEI KA MEA NONA KA INOA malalo nei, he Hoa Kuai Oluolu no oukou i na la i kunewa hope ae nei, e like me ka

Oluolu a'u i Hookipa ai ia Oukou, ma ka hale Kuai o Painapa; pela no ka'u e hana aku ai ia oukou. Aia ko'u Hale Kuai ma ke Alanui Papu, e kokoke ana i ke kihi o ke Alanui Kalepa a me ke Alanui Papu. Ua lako wau i na

Lole Maikai,

Na Kamaa Wahine,

Na Kamaa Kamalii,

A ME

na Lole o kela ano keia ano, no ke kumukuai

Makepono Loa!

(12-3m)   C. F. PFLUGER.

 

HE HALE KUAI

—NO—

KE KANAKA HAWAII.

NO KUU IKE, UA PILIKIA OUKOU I NA Hale Kuai mua, no ka hoopii ino o ke kumukanawai o na ano lole a pau. Nolaila, ua wehe ae au i Hale Kuai, a eia ke waiho nei na kinohinohi o na ano nani a pau, ka mea a ka manao e lawe ai a paihi na eheu o Hihimanu. E komo oe e Hawaii, o Keawe; e kipa ae oe e Maui, o Kama; e naue mai na keiki o Kuihewa, e awiwi e Kauai, o Mano. He oluolu no au ke aie mai. E loaa no au ma ke Alanui Maunakea, mauka o Lepekaholo.  Na MOSE.

Honolulu, Aug. 22, 1865.  19-3m*

 

OLELO PAPA!

E IKE IA E NA MEA A PAU LOA, OWAU o ka mea nona ka inoa malalo iho, ke papa loa aku nei, aole e hookuu wale a ae hewa paha na holoholona o kela ano keia ano, maluna o ko'u aina ma Pawaa, i ike ia ma ka inoa

MA RSHFIELD.

O ka mea e kue i keia, e hoopii ia no make Kanawai.

J. L. LEWIS.

Honolulu, Aug. 26, 1865.  19-1m

 

LOI KUAI!

UA MAKAUKAU E KUAI AKU HE MAU LOI ma Kamakela a me Kauluwela, kokoke ma Honolulu.

J OHN MON TGOMERY.

Honolulu, Aug. 28, 1865.  20-1m

 

J. D. HALAI.

MEA KAKAU PALAPALA!

—NO—

NA ANO HANA A PAU LOA!

UA HIKI I KA MEA NONA KA INOA Maluna ae, ke hana i ko oukou mau palapala ma ka olelo Beritania a me ka olelo Hawaii, oia hoi na

Palapala Hooilina,

Palapala Kuai,

Palapala Moraki,

Palapala Hoolimalima,

Palapala Hoolilo Hope,

Palapala Hoopaa,

a me na palapala o na ano a pau. Aia kona Keena Oihana ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu, ma ke Keena mua, mauka iho o ka puka komo, e loaa no ia, mai ka hora eiwa o ke kakahiaka, a hiki i ka hora eha o ke ahiahi.

Honolulu, Iulai 15, 1865.  13-3m

 

Hale Kuai o Ake!!

E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Luina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau na boy o Hawaii nei e haaheo ai.

Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui.

E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO.  1-tf.

 

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou.  A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865.  1-tf

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE IA MA KEIA, OWAU O KA MEA nona ka inoa malalo nei, ke hookohu nei au ia PUNEE, i Luna nana e malama i ke kai o kuu aina, KAHANA, Mokupuni o Oahu, a o ka ia ana e hookapu ai, e like me ka mea mau ma kekahi mau aina, aia wale no ia la ia. Ua hookohu pu no hoi au ia NAAIAWAHIA, i Luna nana e malama i ua aina la, a me ka malama ana i na holoholona e holo ana maluna o ua aina la. Ina o ka poe e makemake ana e hookuu i ko alkou mau Lio ma ke ano hoolimalima, maluna o ua aina la, e hooponopono ia no me Naaiawahia.

AH SING (APAKANA.)

Honolulu, Sept. 2, 1865.  20-1m

 

HALE PAI KII.

AIA KO'U HALE PAI MA KA HALE E PILI ana me ka Hale Leta, maluna'e o ke Keena Pai o ka "NUPEPA KUOKOA." Ua emi loa na kii Elua Dala no ka Pepa Kii Ekolu. A hookahi wale no dala no ke kii aniani.

6-tf  H. L. CHASE (Keiki)