Ke Au Okoa, Volume I, Number 22, 18 September 1865 — HE MOOLELO -NOLONOIKAMAKAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO -NOLONOIKAMAKAHIKI

HELU 3

Hala na niu a ola i kai o ke kupua, A Wailua i ka mokuiki, Kū aoneone lilo i ke kai, Kai hohonu e i ka makua ke kapa, Māmā wale no makou keiki, Lilo no ko makou kapa i ka makua, I ka makua ka ai, I ka makua ka ia, Hele wale no makou keiki, I ka hilinai o pa—e i Huehue, Lohe au o ka maha o ka niu, E lohe ana i ka malie, O ka niu o ke a ke haele la, 1 uwe i ka ohai makuaole, Na lehua mauka o lehua o Kona, Ke lululu pu nei la i ke kai, Ke lumia ala la e na nalu, Na nalu mauka o Makuakawewe, Kawewe kehau ke kapa i ka ili, Ala e i ka wanaao kakahiaka, Ke pii aku i ka mahinaai, Ma kela wahi kakou e akahele iki iho ai ka beluhelu ana no Kawelokapu, puka aku la o Kawelokapu iwaho me ke keiki no e haawe ana i ke kua, a paa iho īa ia Halehalekalani i ka Ilamuku a Kakuihewa, alaila, pane aku la, ua kanaka nei o Halehalekalani, heaha kau e ana nei iaʻu? I aua ia aku nei paha oe he kapu i ka inoa o ke alii o Hawaii o Lonoikamakahiki, he lawe inoa na alii o Oahu, he inoa no na'lii o Hawaii, wahi a Kawelokapu, puka aku la ua kanaka nei o Kawelokapu me ke keiki iwaho, a lalau ia ae la e Lonoikamakahiki ua keiki nei, a paa ia ma na wāwae, a kaia iho la ma ka paepae o ka puka o ka hale ua keiki nei, a o ka make no ia ia Lonoikamakahiki, alaila, hoonoa ae la ua 'iii nei o Lonoikamakahiki i ka inoa ona a noa. Lalau iho la ka lima o ua Lonoikamakahiki nei iloko o ka ipu, aia hoi e waiho ana ka < iwi o kona kupunakane iloko o ka ipu o ka Ukaliokuwalawala, hapai ae la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki a luna o ka uha, kulu iho la kona waimaka no ke aloha i kona kupuna- | kane, a heluhelu iho la ua ʻlii nei i ka inoa o | ke kupunakane, a penei no ia : «' Kai wawa ka moku kai nanahu ahi, Kai pōpolohua mea a Kāne, Inu a ka manu i ke kai a ka omaomao, Kai omaomao, E—lē—ku, elehiwa, elemoe, Ele wawa loa kai a ka Makalii." Pau ae la ka ia nei hana ana i ka inoa o ke kupunakane, lalau hou no na lima o ua Lonoikamakahiki nei iloko no o ua ipu nei, aia hoi e waiho ana no ka iwi oia kupunakane ona iloko o ua ipu nei, hapai ae la kela a lina no o ka ūhā e like no me mamua, a heluhelu iho la no keia i ka inoa o neia kupunakane a penei no ia : “Hele i ke alo o Haiku e, Aniani mai kona aloha, Maluna mai o Awilipua Ke poi la ke kai e kapeku, Kai pii wale i ka pali Kai auau a ka mea aloha, Kona —-aloha kawalawala, Oni ana i ka manawa la me he puhi la.” Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia i loko no o ka ipu, e like no me ka lalau ana aia nei i na iwi o kela mau kupunakane mamua, hapai ae la no kei a kau iho la no i ka ūhā oia nei, kulu iho la nomka waimaka, heluhelu hou no **** ka ekolu o ka inoa o na kupunakane oia nei a penei no ia : “Līlīlehua ko Waipapai, Pānai kau e Molokai, ua ino e, Ala pa Koʻolauwahine olalo, Kono kuu kāne e haele maua, Momomoe aku maua i Wawaenohu, Ike maua i ke au a ke akua—-e, Na ke kūnounou i kūnounou, Na ka hāwaliwali i hāwaliwali, Na ka pana oki hala i Kahuku—-e.” Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no ua Lonoikamakahiki nei i ka iwi no o nei kupunakāne i loko o ka ipu, hapai ae la no keia a luna o ka ūhā oia nei, o ka ia nei no ka uwe a a me ka heluhelu i ka inoa a penei no ia : “Ma ia kuapuu e kū ka maiā i ka nahele, I ka ua kikī akolea, Hoolono paka ua o Hilo, I ka ua o Kapuai, Ke hamahamau la i ka lai na keiki a Haakea. Ke ua mai la la i ka pua o Koaie, A kahi oʻu pumaia, Alua ou pumaia a Keaau, Walea kanaka i ka hele ana, A hele no.” Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no na li-ma oi nei iloko o ka ipu, hapai ae la no keia a luna o ka ūhā oia nei, kulu iho la no na waimaka, hapai hou ae la no keia i ka inoa o keia kupunakane, a penei no ia: Kauwiki ka mauna i ka opaipai,

Aole e nalo Kaupō i ike iaʻi. Ai Kauai, O uala poe.” Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia iloko o kamipu i ka iwi o keia kupunakane, hapai ae la no keia a ka uha oia nei, kulu hou iho la no ka waimaka i ke aloha hapai hou ae la no keia i ka inoa o nei kupunakane oia nei, a penei no ia: " Aloha ka hala milo o Kalana pakaiauli o Moanauli, Ike i ka uli o kū ili. Me he mea i ka moeʻna ipo la, No Hanalei hoi nei aloha, No kuu kane lau awa o Puna, Ma Puna mai kuu aloha, Kuu waimaka hoi e kahe nei? Aloha ino.” Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia, ka iwi o nei kupunakane iloko o ka ipu, hapai ae la no keia a luna o ka uha, kulu iho la no ka waimaka, a hu ae la no ke aloha, hapai hou ae la no keia i ka inoa o nei kupunakane, a penei no ia : ' “E kii e hoopio ka la, Ka la i ke kula o Ahuena, Komo i ka lai o Kailua la—e o Kona, O kona ia o ke kai malino, A me ke kai pohu, He lae iwaho o Kapulau, E kani ana ka aʻo i laila, Ma ke alanui e waiho —la, A ka wawae e hele nei." Pau ae la no keia hana ana aia nei i ka inoa o keia kupunakane, lalau hou no keia iloko o ka ipu i ka iwi o keia kupunakane, hapai ae la no keia a luna o na uha oia nei, kulu iho la no ka waimaka oia nei no ke alo--ha, hapai hou ae la no keia i ka inoa o keia kupunakane, a penei no ia : “O Hawaii nui a Kane, O Hiio aina o Keawenuiaumi, Paliloa o ka lei lehua, Kiki lua kehau pee iluna, Aloha wale o Kalalea mauna, Aloha ino no hoi." Ma keia wahi hoi kakou e ike ai i ka hana a keia alii o Lonoikamakahiki , i ka hoihoi hou ana i ka iwi o kona poe kupunakane iloko o ka ipu o Kaukaliokuwalawala,he mea kamahao ia ia ka lawe mai a me ka hoihoi hou aku iloko o ka ipu, maanei no hoi kakou e ike ai i ka hoonoa ana o Lonoikamakahiki i ka inoa, a noa ae la (he inoa no na alii o Hawaii,) Ninau aku la o Lonoikamakahiki i; ka Ilāmuku a Kakuihewa, auhea na alii o Oahu nei o Kakuihewa ma ? Wahi a Lonoikamakahiki, pane aku la ua kanaka nei o Halehalekalani, “ua hele,” wahi a ua kanaka nei, pane mai la o Lonoikamakahiki, i hele i ke aha? pane aku la ka Ilamuku a Kakuihewa o Halehalekalani, i ka makau ia oe, i ka lilo ana o ka hale o Kakuihewa ia oe, kena aku la ua lii nei o Lonoikamakahiki i ka Ilamuku ia Halehalekalani, e kii oe ia Kakuihewa, alaila, kii aku la ua kanaka nei o Halehalekalani, a hiki i ka hale i kai o Oneawa; Olelo aku la ua Ilmuku nei o Halehalekalani, i hoouna ia mai nei au e ke alii o Hawaii, e Lonoikamakahiki , e hoi kaua. Pane mai la ua ʻlii nei o Kakuihewa ka ? e make paha auanei au, wahi a Kakuihewa, hoole aku la ua Ilāmuku nei o Halehalekulani, aole oe e make, i mai nei o Lonoikamakahiki e noho pu, o na kamaaina o na malihini, alaila ua pono wahi a Lonoikamakahiki alaila, ae mai o Kakuihewa, ae, o ka uhoi aku la no ia o lakou nei a pau a hiki i ka halē o Kamoa, kena ae ana ua 'lii nei o Kakuihewa i na luna e kuu i ka i-a o Kawainui, i ke awa a me ka anae, kuu aku la na kanaka a loaa mai la ka i-a, ahaaina iho la ua mau Kui la iho 1a ke kuikui noloko o ua hale nei o Kāmoa, i malamalama ai hoi ka ai ana, aia hoi e uhi mai ana ka malu i na kuahiwi o Nuuanu, pupuhi ae la ke kukui malamalama, ai iho la lakou nei a maona, hoi aku J la ua ʻlii nei o Lonoikamakahikii a ma ka puka ma ka hikina, moe iho la ua ʻlii nei malaila, kau aku la ka uluna o Welehu ka malama, nīnau ae la o Kakuihewa, auhea o Lonoikamakahiki? I mai la na hoewaa o Kapahi a me Komoenaikalaiwi,”ua moe,” wahi a nā hoewaa. Maanei kakou e ike ai i ka hana lealea a na ʻīlio o ka wā kahiko, loulou lima iho la o Kakuihewa me na aikāne ana me Aikane ma, a kulakulaʻi lima iho la, honuhonu oia ka pupuu aku o na wawae o kahi a me kekahi a paa aku na lima i kahi a me kekahi, aia ma ka hoohuli ana e huli ai kahi, alaila lilo i kekekahi, a eo ae la, konane iho la o Kakuihewa ma me na aikāne ana, a like a like o ka papa i pau i ka uhau, a koe hoi kahi aoao, alaila, helu iho la no ku, he kanalimakumamalima ku a na aikane, elima hauna a na aikane i aku la na aikane ia Kakuihewa, ua make oe ia maua. I mai la ua ʻlii nei o Kakuihewa aole hoi i pau ka papa, hoole aku la na aikane ia Kakuihewa, aole au ku e ke alii, aole au hauna, alaila, hoomaka iho la ua Kakuihewa nei i ka uhau ana, hahau iho la keia a kū o Kalanimoku.( he inoa no ia o ka papa ai o Kalanimoku,) i aku la ua Kakuihewa nei I na aikane, aole olua wahi e uhai ai i keia papa, i nana io iho ka hana e ua mau aikane nei,aole wahi e puka ai, ka lilo ae la no ia ia Kakuihewa. Hilahila iho la ua mau aikane nei ia Kakuihewa i ka male wale, alaila, o ka moe iho no o lakou nei a like a like o ka po, a

lama, Nanahuimihaku, Kaulupaoa, Kaullena Keahiamau, Haleloa a me Maluaka, ka hapai aku la no ia i na waa i kahakai, a ma-u aku la ka ihu o na waa i ke kai , ko lakou nei kau ae la no ia iluna o na waa, ka holo aku la no ia me na lako o ke ano lawaia, ka makau, ke aho, maunu L pa-ka.A hiki lakou pei i kai o Mokulua, malamalama, holo aku la lakou nel a hiki i ke ko-a i-a i Kawaokamano, lawaia iho la lakou nei, aole wahi mea a maumau iki mai o ke aki a ka i-a, a puka wale ka la a kiekie loa ae la ka la iluna lilo, aohe wahi mea a aina mai e ka i-a. Alaila, ala aela ua ʻlii nei o Lonoikamakahiki, a nīnau ae la ia Kakuihewa ma, olelo ia mai ana aia i ka lawaia, ia manawa kena ae ana o ua o Lonoikamakahiki i kona mau hoewaa, oia o Kapahi a me Komoenaikaiaiwi, e hapai i ka waa, hapai ia aku la a ka aeone, I ia manawa nīnau hou ua ʻlii nei , aia mahea ka lakou lawaia, hai mai na hoewaa, aia i kela mau moku la o waho aku, kū i koke mai la no ia o Lonoikamakahiki, hapai ia ae ko kakou waa a lana iloko o ke kai, ka hapai ia aku la no ia a ke kai, pane mai la ua 'lii nei i na hoewaa, hoi ae no oe a ma kou wahi e Kapahi noho, hoi ae no hoi oe e Komoena-1 ikaiaiwi a ma kou wahi noho, a makaukau makaukaii, ! pane mai ua o Lonoikamakahiki "hoe!” Ia hoomaka ana e hoe aole wahi mea a neeu iki aku o ka holo o ka waa, ninau aku la o Lonoikamakahiki he aha hoi ia keia paa o ka waa o kakou e holo ole nei, ua paa i ko kauwā ia Loli, wahi a na hoewaa, pane mai la ua Lonoikamakahiki nei, heaha la hoi kau e Loli o kai ? pane aku la ʻo Loli, “holo au i kai ola oe," Auwē iho la ua Lonoikamakahiki nei, auwe? holo au i kai, ea, pepehi wale ia iho no au, ae aku la ua. kauwa nei o Loli, ac, ua like ko pepehi wale ia me kuu olelo aku ia oe, hopuka ia ae hoī ha na iluna o ka waa, ] A kau ae la keia iluna o ka waa ia manawa, oniu ae Ia ka hoe a na hoe waa i iluna, elima mapuna a kekahi ma kekahi aoao, elima no hoi a kahi ma kekahi aoao, o-no ka uli, o ke poi a ke kaikoo o ka holo ia o ua waa nei, i ke mai la na'lii o kai i ka holo o kela waa, me he aha la la, i aku la ua Lonoikamakahiki nei i na hoewaa, e nana pono olua ia Kakuihewa ma, oia holo o lakou nei a hiki i o Kakuihewa ma la, unuhi ae la ka hoe au a mau hoe waa nei, nana mai la o Kakuihewa ma, nana aku no hoi lakou nei, nīnau aku o Lohoikamakahiki, pehea ka ia a ka lawaia ? hoole mai la lakou la. O makou no ka waa paoa, ma keia hua paoa a Kakuihewa ina i olelo mai ai, lou ia ae ana naakau a" fek<*#*»si e kia'ia; a paa mai la.lakou li, paa aa makau-nei a makou i ka"fa/%m&u aitu Ta I f o Lonoikamakahiki i na hoe#aa ftna, i īa aku t heaha iho IĀ iā i a a ua !a ffiai la hkou hi, he kahala paha ? ho'ōle aku Ia la-' kou nei, aohe kahala, pane rfiat ta : !akou la, a' heaha la? pane aku la o ma", he mano paha ? hd%Te mai la lakou la*' aote penel ka ai a ka mano, he mah6 na ? fe& ? pane mai la o Kakuihewa ma, e pili kafeo'u» f/ aTatia, b» alru la o Lonoikamakahiki ma, ,f aa* mai Waimanalo a hiki i pane aku la o Kakuihewa, maMi, i k« \ aku la o Lonoika/nakahiki ia K"apahi ma) 'ae ia aku, ua ma-a'h«i ntii kā'sa e ai 'i ka makau a oukou, aa oukou ka lilo, a hol' na ka lilo, kahea mai la o Kakuihowa ma, hoo-" pih mai ko o(fkott waa ? '"e tfe ! (na, a huki ae i aku 1a o Loiloikamaj iahiki ttn hukia ae WU'*^