Ke Au Okoa, Volume I, Number 43, 12 February 1866 — HE MOOLELO NO PIKOIAKAALALA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO PIKOIAKAALALA.

EELU 9. : np i koe aolei aihue ia, o »< ° ® ; M- at^ a H ua t °l a k?kahi po o suka o Na- * puu,; 9 [keja kekahi Makaula, i pae o)u)o n>ai, mai Maui mai. Ua t#uī»Da loa 1?» uiaia o uko o Napuu, 00 ka tno(nor>a. ua nui ko ko a me ka uala, k'a uhi. 'aka, ma ka wa nao a Puapuelenalena 1 hiki ai malaila, ua pau loa ia mau mea a pau i,k|i aihue ia. Aia ia wahi mawaena o Puuanafiulv 3me Puuwaa-waa, kekahi mahmaai & l:o laila kamaeina, a oia nae ka Puapualenaleia i aihue a|, a malaila no hoi kahi i haiiuVv iu ai Ikn poliak:'. Olelo aku la ka Makaule. i p.ū kanaka, " Mai hoeha oukou ika ilio. no k& mea, he akua ia." KA OLELO A PIKOIAKAALALA IA KEAWENUIAUMI. .Olelo aku la o Pikoiaka'alala ia Keawēnuiaumi, ua olelo mai o Puapnalenalena, aia a >jh|ki i,na !a e kani elj |>a pp a ke elioikakou a hiiii i kaShuiptiāa, o oe, a owf^A^J5 a kanaka a pau loa o ka-. ua. .£ I auhea oukoii*-. 0 ka wa aku!a_pāfes ia i kamailio ai ka ilio melw kuli loa ka il|o i keh\ wa, aole hiki ke olelo mai. no keia olelo a Pikoiakaalaia imna o ke Alii, ua liio ia i mea oiuolu i kona A hoi aku la laīiou a hiki i Kalahuipuaa, e like me ka oielo a Pikoiakaalala. Ma keia oiea, ua ike o Puapualenalena, o Hamakua a me Koliala wa!e no na moku ai i kee, he awa wale noJ?a inea nui nja Kau, a nelaila, holo mua aku ?a keia e aihue i na' mea a pau o Hamakua, "ma ia wa i loaa ai ia ia dei o Hokuwelowelo, he Heiau fit na keakua iluna o ka ma kela aoao o Waipio, aia iloko o Kihnpu. . KQ HA LA MUA K KANI A1 KA PU. Aia.ma na po o na Kaloa, e kani ai ka pu, aole nae e kani o Kihapu roa ia mau po, ma ka po o Kaloakukahi, hiki aku la o Puapualeaalena iīaila e hakilo ni, i anaopopō kahi e kii aku ai a ioaa, ike iho !a un ilio nei, aolie wahi kupono e holo ai ke loaa o Kihapu, hookahi paha mea kupono, o ka iele i ka pali. A hikii kapo o Jyaloakulua, hoomau hou aka ia i ka mnkanla, i kahi kupono ana e holo ai, ina e loaa o Kihaj>u ia ia, a o keka'hi enea hoi ana i hoomau ai i ka hele iiaiia. e ake ana oia e ike jiono ia Kihapu, i kona wahi ī waiho ia af iloko o ka Heiau. Aole i ike ikj o Puapualenalea ia Kihapu iloko ona po ekolu ona Kaloa, no ka mea, aoie l puhi ia o Kihapu ma ia uiau po, aia wale no ma ua po a me Louo, e kani ai o Kihapu. « A h»k» hou aku la o. Puapualen&lena ma ua Heiau la i ka po o Kape, pii ae la ua ilio la n\a ka pali, ma ke alo o ka Heiau, e hnli pono aaa i ka aoao Akau, nee pono ae la ua ilio nei a walalo ponoo ka paepae pohaku o ka pa o ka Heiau, a malaija oja i noho fi. I kft *00 poliuliu ana aku o ke ahiahi, puka mai la ke kio'i oke akua, tpe na pu elua kanaha, a pafai ae la i ua mau [ui la, mai ke ahiahi akujje kani ana oia mau pu elua a hiki i k* like ana o ka ke ao, alaila, pau ke kaoi ana a ia mau po. A pau ae la ke kani ana a ia maupu g, pau, boi{ioi aj(U.la ua po« akua la i ua mau pu nei, a k« M lalaoi aku la ma ka paia oka halo oka HeĪAii.. J u,a j>oe akua la i komo aku ai iloko o ka hale, ka pau ana o ka wa a lakou i puiu Sf 1./ka i>u, oee loa aku la o Puapualenalena.a hi||i i ka puka o ka hale uluhe, malalo pooo o ka paepae. ka 'wa i kani ai o keia mau pu oluu kaoaha, aole i poiaa iki o Puapualennlena i ko Kihapu leo ma ke kani ana, ia ia ma Rau, i ka. wa i kani a' o Kihapu, ua paia keke kona mau pepeiao, no ka wi o ka leo ma ke kani «na, -HB.K4MANAO KIHAPU. koke iho o ka pau mau pa, mai la kekani kuapuu o me Kihapu. Ika H 4*kuapuu i !alau aku ai ia Kihapu, ua \iona ksnj ke pa aku i ka li- ' ma me ke kapi ana onapuf ae i puhiia. Ho r *iwaiwa loa »ku iioi ke puhi maoli ia, I ua kuapuu nei e puhi ana ia Kihapu, lie mea eka 9 r ke P co P Puapualenalena, no ka wi oke kani ana. Ina ho ua kuapuu nei ao kai waho kshi i ai ia Kifespu, ipa ua lilo e ua pu la i ka w» o ka hoomfika apa e kani. Aka, no ka nui loa o ti& ik«a e po&i atia a puni ua kuapuu la, r,o-. lail£ 4 |to Puapualejialena mea i kaili ole ai ik& piii i ka wa kani ana, 1 ka okf p,ubi ia ana o Kihapu, D§na aku U o Puepualenalena i knhi a ke e.kau ai iAKiy s r u J & ;>,;c h kei» ua kauia ua pu Ja maiuna pono o Hakauuu, he huiiU uluhe ia mahinā ne o ko ke alii H«hJ e mep ai. kahi jwthi»u ia no ke shi o na i . , ■ aku la o Puapualenalena . i kahi e luiu •i ua p\h la, (Kihapi!,) kska!i sku ~. *• k - Uii 0 w flkua < a ike»ka la keia ua i}Wn<i a rr,u mai ;. »o, j&,k *t f «o aliua i kie, lie mnu akua kuapou. o ka hanu a keia iaau akua. he - 1 •

oniiiomi i k.e alii <rna akua, a*oMifr hana a tekahi h« koli kukui, a o ka hana a kekah' īekahili, o lakou na kiai o ke alii q ke akua, » hjki i ... . , » Kiai akii la o Puapualenalena o ko lakou iioe a aole i liuliu, moe iho la ka meaJo- . koe eljja akua i koe, a ao'e no lioi i jpuupu iho 4 haule ako laJka mea paa kahili, i hiaoioe iho Id, nana aku la keia a īke aku la i ka mea koii kukui, a kunewa ke ki--10 i ka nui o ka &iakehiamoe. Hoeu koke ae la tia 'ilio Tiel a ku i ka puka, ia wa kolie no. lele al«u la ua ilio nei a lōaa o K)hapu a paa i ka waha, a o ka holo aku la no la me ka mama !oa . T Va Wa i paa 6i o Kih&pu i ka wahaoPuapaalena!ena, aolfe o kaaamai o ke kani, a no ia kani anfi,' pUōho 'ae !i! hk kiai o ke B?tua, me ka hooho fcna, " Auwe ! Lilo o Kih'a'pu } V»> I wa a' lakoU i puoho ae ai, pio iJro]a ke kukui, naku akii, naku mai, hui Ka ihamaka, he aha kaina la ia.' I lta wa im» » ioaa ai o Kihapu fa Paftpualenalena, holo polei iho la ia ma kā" puli o Waipio a hiki ilalo. Puka oe la ke kini o ke akua iwaho, a lohe i ke kani ilalo o Waipio, alualu aku la kini o ke akua n?ahope o'Puapualenaieua, i ko lakou hiki a'na ilalo o Waipio, haia ia Puapualenalena ka pali o Kaholokuaiwa, a hiki kini o ke akua ma ia wahi, komo kei§ iloko o ka ohia loioa o Kaauwana, a iiiki kinj o ke akjia ilaila, ¥<Ti ilaio o Waimanu. . ka Poapual«naleoa holo ana a i Pololu, a mailaila ajiv a hiki i Kapaan, i Kohala, a hiki keia i Kappliuka, oo ka moa, a Alahukona ke kini o akua. oo ka moa, makaa pkoa, hoi hou i hope, me ka Kihapu ka a lakou i ma.uao nui ai e loaa &ku. JE ka poe e heluhelu ana, he olelo oieio keia 4 ua ike no oukoy he makau wale ke akua i ke ao, a o ka lakou mea makemake o ka po, noljila, ua kupono ole ka po ijp. oa oleloia penei; " He ino ka po, he wahi ahi, ua hana.i» no dtabolo a roe kona pofe aneia, iiolaila, ya fee akua o koilaiae kanaka, a ua niakau hoi kanaka i ka po, olapu ia e ke akua. a oia k& mea i hoi okoa ai o ua poe ia, no ka makau o ao e ae." Mo ke kaknhiaka a'na ae, hi.ki aku la hoi o Paapualenalena me Kihapu e'paa ana makona walia, trU kalii o Pikoiakaakla ma e noho nna, ft»a Kalalmipuaa, KO KĒAWENUIAUMI IKE ANA 1A KIHAPU. A ike iho la o Keawenuiauhii ia Kihapu. ka fua o koiia enemi, olelo ae la ia ia Pikoiakaalaia. " Aohe'ka no keia pu k* hewa, no ke akua ka ! ka hewa." A no ka ike ana o l«e Aīii i ka maikai o Kihapu, ua kamaahaia a paa I ka aha, minamina fto ?a i& a hiki o!e ia ia ke wawahi. Aka, i kā wa o «a AHi |a|e laiau iho ai i !a, o ke kani ae ia no ia, a olelo hou iho la ke Alii, " Ka ! uo ua pu nei no ka hewa, ke kani ae nei." A hala na la elua o ko Punpualēnalena moe ana ma Kalaliuipuaa, i ka luhi o la hele ana. Ilooka hou la no ia i ka aihue. e like me kana mau mamua. Noke aku la ua ilio dA i a pau o Hamakua, pau no hoi o Kohala, aohe moku i koe o Ha-waii i ka aihuē ?a, koe nae o Kau. Ma fea ai wale no ko Kau wifaka, o ka āwa, he meā nui ia m(\laila, nolaila, hoomauakūla ia malaila i ka aihue ana ia mau -mea. A hikiliou aku la o Puapualenalena ma Kau, a aihue aleu la ia i ks awa, ma ka aihue uuku anā. ,irVi ' v * * *' " A ike iho la ka mea iiana ka mala awa, ua pau i ka āihue ia, a nae kekahl, nolaila, hoomakaukau ihola i kaula, i koilipi, a i o-o a me ka īhe, i mea e hoeha aku ai i ka mea nana i aihue ka awa, ke hele hoo mai ua mea aihue la. Mamuii Re nae o ba hiki aoa aku o ua īlio h, f kukulu iho la keia i hale laumaia a paa, a noho ih6 la'Wna, a r i ke ana aku 0 l<a fa e napoo, lohe aku !a ua kanaka nei i ka haiulu, alioomaopopo iho la la, o ua aihue nei paha keia. • la wa hoke no, !afruTaku !n keia ha o-o a ho!o afeu la me ka manao e !oaa aku kona enemi, a hikī ua kanaka la tna kahl o ka awa 1 koe, ike aku la ia ha ilio ka mea nana e aihue ana ka awa me kn ikaika ?oa, ia wa' no, eeh.-a koke iho la iafka makau, a aohe aoa mea e olelo ae ai, a wai]io a ipaHe ihsj i» īa,. me he mea lai pepehiia. »A i kona pohala nna ae, hoi nku la ua Uanaka nei nnna ka mala nwa i pau i ka aihue ia, o 01010 aku In i kona poe, " E ! inni make au " I mai la kona poe, " Mai make oe i ke nha ? " No ko ia nri naenae a kaumaha, nolai!a, kska!i iho la keia a p»u ke ano kaomaha, a!ai!a, hai aku la ia ka moolelo e piii ana no ia mea. " la"*u i hiki ai ms ka msla awa, r 'īuliuiki, hooīono aku !b bu i ka halnlu, a lalnu aku la au i ka b-o n !io!o aku la a hiki i ke.hi o kn awa. ike akti !n au he i!io ka mea nnna i uhuki ka awa. 8 ao!e au ijufd"!Hateiu mai ia wa, aka, i kuu wa i ike nku ai i tia ilio la, huli no ma o a maaoei. a o ka pau no ia o ua mala awa !a, a o!e!o fho fa au, aohe no ka keia he ifio \\\ he nkun no." A no keia o!e!o a'u i o!e!o iho nei pe!a. me he la hee i hoho!a iho miilana e'u a o ko'u eehiii iho la no ia a kohu a inake. O!e!o ako In kekahi poe ia ia, " E hoomakakiu hou kakou i ua īlio !a, malia o loaa in kakou " I nku ls ua kanakn nei. " pau auanei kakou i ka make, no ka mea, o ka pu m e k'eumaha ai na kanaka e!ua. i ua ilio !a nae, i hota wale ia no mo msma loa." A no kciB olelo a un kannka I;\, us we!?we!i e un poe kanaka !a i PĪeto maī ai e hoomaka-

kiu ia Puapualenalena la lakqu ia manao ana no ka P Ka--1 ko huipuaa, me ka awa ana i lealea iho la ko ke Alii naea, ua ]dwa oia 'i ka aira, a 'he ■wHkMm pwH^hoi ia nona. '-wi!!! Hoohiwahiwa mau aku 3a^Keaw®ila umi la Puapualenalena, wahi a ke AlTCōja'na ivvi i ka it»i loaa, he noho wale naka, a o ka hoonuu valeH a waiwai a P&apualenaiena alßl®SHKiu%saJele, kuehu a koe ka lehu i v " ĒIA ea MOOī.fcLb Ua oleioia, he pu o ikj baij ua kekahi kupuna Alii kea, o Hinanaulu ka ( inoa,^ a pu e ia, ua kamaahaia a paa ma' wale do, aoie o $iha|>u ka inoa o mamu'a. 0 kona inoa mua 6 'u.O Klhakepu ka inoa o ka ino| ka nuku, a koni ua pu U, o ua pu la jnamua o «E E.ia ka.mea i hoomaopoooia o kfe ■a pu m«rau,a. Hao U_q hiki'i ka wa,e p.ki jai k* bej;eiki, hoi aku la laua a luoa o a he wahi maa ia i ke. okiia j.b gik*£« na keiki. la i ilaiia, kq]t(* ibcJfl ia i ke kani o ua pu nei, (aia qae kakoa il»ila r ) e nitiau kakou ia ; " E hia la > 6ekaki& mai MoaulanumW^ 1 a tiiki 1 Nuuinealani ? " .. WO HIffAKAtTLO.' '* Ua kōulana o HinHnaulu nl) loihi, i ka wa e hiamoe lfi kefe ftati§pF, kahaku o ka moku, elua anahTiTū~s?me n9 pe e moe |1 iria*ka ioao l^l&^ po' ēlua' e'otii āf, 'hoolen^a,' a huli ni'a kahi aoao,' ' ffiBe hW hulu la & mef."na pm 6'mo'e"a?, mai a kaaponi ī ka aina" elua anah'titu itfoe °te. - ' ;' *-y G Hinanaulo no ka paku o ītofia fijt|li l *Bh£ no nae na kanaka 0 keia aina, he nae lakon 1 na kuptift e frilfi'aWknf%ilir7 - Ō MoakaftaOla ka inoa 0 e%t ko o K'ikipnkiaeke, 'e likfe'ine V&oleK: mna ae nei maliina. Ina e īke kef<rfijs& kup>ia e hiki aku annflaita, f hib< ana o oitt ka wa e oioe nei ia Kikipukaeke a kani,' ai e Hinanaulo! ' J ' "' * * 3SB%f 'Ma ka wa e' tuM oiaealake hoala ku-i ana, aole ala ffl|J|.k(kc ia ka pu e moa nei a ktni,alHltspW liihi kela me ka hikiwawe a r VI hakaka, P*ela Ihlki matt ole "»i <1 Hawaii nei'ilall»? i Kahiki mnina I«upiinft kanaka a Ma kekahi fnanawa, ma ka * $ Rigpfj ®nao ke kaapuni ana a Hinanaliltf ■«rnrf, moe liou iho !a ia'ma kekhh! na anahnlu & me na po elua, ma kekahi aoao. '■ -Ma ia wB, »p«iw« iho la ia a me ka manho'ilokō 011 g, v 6a kiko 0 nla ia ; Kikfpukaeke, a nolaila ana i poiwa ai mai kona hiam<ie me ka Vntrtl maa mau ia'lA.* 5 A no ia nhea, minamin'a ?t»a Ih'o'ta hiamoe 116 ka lawa |>ono ole,'a iho la ia e mote,ia ws koke no, kati) hoioine noj hele ka wi o' kē kl»ni dnt» a mau pepeiao. fl<Mtnau aku fa keU'l lom>, halwlu ana, a 1(>1»e maoffbpcr' ih?> he !eo no ka pnhu, ala ino ae t*'' k£ia akw la me k« mama'loa, a piini v o' akea'i ka la hookahi. Ma kein wahf, ke ike maopopo n*ei I<«Kci ua ano e hob ae keia kanaka; tio kA" kauiana oia no ka hiahioe l6itit, kaulana hon oia no kn mama loa, Rb fra*; na puni ka aina i ka la liookahi. Ua olelo ae nei kak<m, eha anahuīo" na po e ala ai o HinanauM," maloko la, e kaaponi mau ana oia i ka ain'ano'lie-W--lohe, kaili ain«r, ke hiki aku īlaila.' i ko ia nei wa e hiamoe ai, kau'oha mW w?ī o Hinanaulu in Makaulualoa a me kalii o kona mau kaikaina e noho aoao o kn ainn e'kiai ai. '■* "" r '' Kauoha ae fa hoi 0 Hinanāplo ajrnfe o kona mau*ka>kāinf®en oW liiāiK 0 ka ainn e kiai "ai. *"*•". - Lnwe ae la hoi 0 Hinnnauln ia MoafaW*ila n KikipiHneke, a* na o Hihip'ēnpea, he wahi kiekie ia 4 ka piko ponoi o ko aina, pin hoi ka pu o Hinanaulu, he heiau paha ke ano A pau ko Hinanaulu hoonoho 'lml roau kaikaina, ma kels kihi ktft%i]i?fc na, hoomaka aku la !a e wehewehe i ke ano n na maluna. ? " NA KAIEAIKA 0 HINANAPIP. ■ He like wale no ke ano o na kaikaina o nanaulu, ma ka mafc*aln. aole iue o T*%od moe no ka manawa loihi loa, e like nie' Hthaj n»ulur h* Woe īki iho no ka la'kou »ka, ma k'a ifraika, ua kaawalo loa ' NO BmAMAKAWtUAI,OA. ' * He kanaka ikaika keia i ke kaa lallu mt\i "«Waa wale no, hu ka makani i %aftY hahau i kona hoa paio i ka W6 h^aka, ina e hahau ia e kekahi ma ka aoao* heiaa' aole o hiki ia ia k« kaa i ka laau ma 1« a oia kona aoao e mako ai, ke ikaika naelel na hoa paio J KO aiff*MAKAIKIK Ae'pK A. . *' ? He kanaka īkaika W'ai >na Vl aono het«rt. ua īitso s l>fco ko laua nu> Hiha;

! he makaukeu: nia ta aoaoirookahi, a hemahema raa keknhi aoao. Hg. bIi.KA.CtVi.LOA. ' O keia ke kanaka oi o ka ikaika o lakou, ua blki i ko ia nei mau hoa paio lte jja i ka ia uei Uau ma na ma ka akau a me ka hema, inaiuna a malalo, pa ka lioa paio i ko ia nei mau lima, palupa!«'tiilii, ina he lehulehu loa kona mau hoa paio e kii mai ana ia ia ,e pepehi a tnake, alaila, hoomaka keia e oleaa f i ka laau iluna o ke poo, aohe hoa kaua e koj kok« mai ia ia, nolaila, ua lawa kona mau aoao a pau ika ikaika. O keia 'ka uiuli loa o lakou . '*o tki%iA. ' ' ' He kanaka ikaika keia ra* ka lalau lima no, mo ka hnkaW i ka pome na (100 paw», 0 iieia kanaka Ua 01 o iakou, ua a mau maka a malamalama kana wah> e lalau hma af, aohe mea koe ia ia, notaila paha*(!ona maa 1 ai o Mattaa, hookahi no puliki ana, pāiupalp liilii na hoa kaua. HIHIPEAPEA, . ' m . a . Ho wah< kapu loa keia, aohe kanaka Qt>ikr , iiuna olada, o Hinaaauiu wale no ka mea e hiki iiuna olaila'ina na manawaapau, Ife wahi mohai akua keia wahi, ua lilo wāle ka s aiaa.ke hiki kekahi ikeika e ae ke pii iluna o Hihipeapea, uajhiki no noe i kona naau kaikaina ke pii ilaila, aka, ma ke ano hoomana akua, aole lakou i ike, o Hinanaulu wale no ka uiea i ike. ua kapa ia o Hihipeapea ma na inoa leholehu wale, penei, o Hihipeapea, "o Pubhoriua, _o Pahukapu, o Nuu, o Kiu, o oH«kakav, o Moakahaula a me Kikipukaeke, (Kihapu.) ' Ka piK>ho hou ana o Hinanauīu matliah?afnoe a>»B ae, ala ae la o Hinhnaulu a ninau ae >a i na-kaikaina, " a me ka perlro kapu/ aohe ahei he kupua i hīki mai ? Hdol« aku la na kaikaina, *' Aole ! " ' 'A no ko lakou hoolē ana aku imua ona, * .hoikē mai la ia'- i ka moolelo e pili ana ao Ita- - i iohe ai, - i kona wa e hiamoe" anaj a' - peeei: «« Ia J u i tnoe ai, kawewe ana ke Jcani o k* phhu itofeo o kuu pepeiao, hele kuu poo ? a nalulo; « minamina iht) la au i kuū' hiamoe kapn, e holo ana au a puni ka aina, a ina ua • WW mei ke %a)ohe iluna o Hihipeapea, niake o»1to« ia'u, a i 61e, pakele oukou i ka make * i lnMa lii ia'u." Holo aku {» o Hinanaulu a puni ks aina, . aohe loaa, bolo hou a puni, a'ohe no lie loaa, i $ha liolo «na « puni ka aina, aolie no he loaa I iki. Ano Sa loaa ole, pii okoa aku lo keia jki»K o Hihipeapea, aohe he loaa, aohenohoi • he meheu', a hoi okoa aku la. la ia a olelo aku la i na kaikaina, '* Ua pono oukou, aohe ?o bo he kalohe i hiki mai iko knkou nei aina. He pahu koia na ke aleua e kani nei, e aho paha e Jbuīi ae oukou, nani ka hoi kuu hooukiuki'i keia pahu e kani mai nei""lto ka mea, aole i ana iho ka hiamoe ! ana, a puoho okoa he nei a(>." ' *• (<3qleipau.)