Ke Au Okoa, Volume III, Number 46, 5 March 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

HEL.U 3. Hookahi nae h ,N puna olelo nui loa e hewa ai ka haumana, a e ne-ki ai wahi a lakou, hoi ka " ffumuliumu nuhunuku-a-puaa." A penei ka hoopololei ana. " He-uhu-mu-umu humu, he-uhu liumuhu, uiu-umu humuhumu, nu-unu humuhumunu, ke-uku humuhumunuku, nu-unu humuhumunukunu, ke-uku humuhumunukunuku, a-pi-upu humuhumunukunuku-apu-a-a. Humuhumunukunukuapuaa." Ina i pololei keia me ke anuu ole a me ka hewa ole, a me ka pok>lei loa, alaila, ua akamai kela haumana, a lilo i kumu, ua akamai nae kekahi poe ma ke ano paanaau, me he mele la, a o kekahi poe hoi, me ka ike maoli no i ka hua. Ika naoaana a Kanewailani ia poe, ua paanau loa rfo ka Ui no ka olelo a ke Akua, owai ke Akua maoli, a me kekahi mau pauku e ae no o ka B ■ ibala. A e kula ana i ke kakahiaka, a heie i ka auau kai i ke awakea, a ahiahi kula hou. Aole no i pau loa ka ho-a ana i ke ahi i ka la Sabati, he ho-a malu no, aka, ua papa ia nae e ke kumu, oiai, ua huli na'lii i ke Akua, a me ke aopalapala, nolaila, ua hele mai na kukini e papa, a e hoomalu hoi. Ka hele ana o Maoloha i ka hana KOAHAUA A.KE ALII, A ME KA HOOlaao ana o Kanewailani e HELE PO NO LAOA A ELUA.

Ia makahiki no, 1731, ua hiki inai lana elele a ke alii kiaaina, e kuahaua ana i na kanaka, e hele i ka hana ma ka mokupuni Uihama, he hana pakaua. A i ka lohe ana o Kanewailani e hele ana o Maoloha ma i ka hana pakaua, ma ka mokupuni Uihama, he aina okoa, aohe hoi o kahi a lakou e noho nei. He mea e kona pupuahuiu a paulehia, no ka hele ana o kona makuakane ma kahi e, ma kahi a ia nei i ike ole aku ai. Nolaila, hooiuhthala loa o Kanewailani i ka hele ana o Maoloha, a ninau pinepine aku oia i hona mau makua a me kekahi poe e ae, i kahi a Maoloha ma e hele nei, hai mai no lakou, e hele ana i ka hana pakaua na ke alii i Uihaina, he aina ma o aku nei, (kuhikuhi ae la i kumu pali.) A no ka pioo loa o ko Kaoewai. lani manao, no kona ano naaupo no, nolaila, aole moe pono iki o kona po, he hiaai wale no e kulia ai o ka po a me ke ao, ke nana ae la o Kanewailani ma kahi i kuhikuhi ia mai ai, he aina o Uihama malaila, alaila, manao ae la no keia ma kahi no paha a lakou i pii ai i .o oki laau, eia nae hoi, na hele no o Maoloha ma, a hoi mai no i ke ahiahi. A ma keia huakaihele ana nae hoi a Maoloha ma, be ai, a he mau opeope kapa kekahi, a ke liuliu mai nei kekahi poe e ae, me ka lakou mau keiki no e hele ai i ka hana i Uihama. Nolaila, lana loa ko Kanewailani manao e hele pu no me Maoloha, ke ninau hou aku la o Kanewailani i ka poe nui o lakou, "Mahea o Maoloha ma e hele ai a hiki i Uihama ? " Kuhikuhi mai la lakou, " Aia no ma kela wahi e holo ai ka waa a ma kela lae, hoohele ae malaila ka waa, a holo aku i ka moana, a pae aku i Uihama.'' A olelo hou aku la noo Kanewailani, " He hiki no ka o Maoloha ma ke holo ma kela wahi, a holo loa aku i ka moana ? " Ae mai la lakoa, a no ka pau ole 0 ko Kaoewailani pihoihoi, nolaila, ke nalu wnle la n« iloko ona. "He puka no ka paha ko ia wahi, aia ka paha malaiia ka puka o ka moku e holo mai nei, mailoko mai o Kahiki. a ma ia pukn o Maoloha ma e holo ai, a pae aku i kela aina okoa o Uihama ? " Pela keia e nalu ai iloko ona. E ka mea heluhelu, mai kahaha kou manao no ka mnnao kanalua o Knnewailani. na ike no kakou mamua ae nei, i pr.u kona kuhihewa, no ka pili ana o k i lani me ke kai, a me ka pii ana o kanaka o luaa o ka moku 1 Ua lani, -a me ka pili paa loa aoa o ka lani me ke kuahiwi, a me ka hui ana uo hoi o kn lae manae o ka aina me kela kakai-lani. A ma Uo Kanewailnni nana ana ia ia iho a puni ia, a me na helehelena o ka waiho ana o na kukulu o ka lani, ua ike pono oia he lani poopoo maluna, i uhi poi-pu ia iho, me he poi umeke la, a un hoopuni ia mo na aoao ona he kakni-lani, a me kn monnō kai-uli eleele, a mn kekahi ao»o hoi, he lalani pnli kuahiwi, i uhiia (> ka ohu, a me na ao eleele e pili ana i ka Inni, (ua olelo mua ae nei no ari ia oukou mamua, a ke hoomaopopo hou nei no au ia oukon.) A ma ia anonokonn kuhihewaana, nna e haohno nei, un poi paa loa ka lani, a he puka kahi n ka moku e holn mai ni, mai Kahiki mni; aka, aolo nae k .kou e kanalua ann no kona kuhihewa, oiai, ke ano no ia o knmalii e uoho mni nei a hiki i keia manawa a knkou e noho nei. Mamuli o ko Kanowailani hoomnopopo loa ana i kn Inkou la olelo, i knhi a ka waa o Maolohn ma c holo ai, mnnno iho la kein, ina oia e hele pu me konn mnkuakane, alaila, e ike-no ia i kn puka e komo aku ai kn waa maInko o ke kakai-lani, a puka mnkeln aoao o Uihama. A ma ka mnkaukau nna o Muolohu mn e holo i Uihama, ua hole pu rio me Kanewailani a hiki i kahakai, a paa ia e ka poo nui o lakon, a holo aku la o Maoloha ma, a

uwe 7ic ole iho la oia, e kaakumakena ana no ka he!-. ana o kona makuakane, (ua ike no oe e ka mea heluhelu, i na keiki liilii ke hele oe ka makua, aole e nele ka uwe ana.) Ua hiki ole iho la ka kakou kamalei, ua noho no me kona makuahine ame kona poe hoahanau, noho iho la me ka nanea, a aole manao ae ia Maoloha, ua poina loa iho la, a hiki wale i ka wa i hoi mai ai o Maoloha ma, mai ka huakai haua pakaua mai. LOAA ANA O KEKAHALAŪMANO I KA MAI PUŪPUU, A ME KA HELE ANA E HOOLANA I KA MAI MA KAHI E. Ika hoi ana mai o Maoloha mai Uihama mai, mai ka hana pakaua, ua hala na makahiki elua paha, loaa iho la o Kekahalaumano i ka mai puupuu liilii ano meeau, kakio paha, a no ka laulele ana o Manloha ma o a maanei, no k.i imi aoa i ka laau e ola ai, aole no he ola, nolaila, Looholo iho la o Maoloha me kana wahine, aole e pono e noho hou ma ka aina hanau, pono e hele ma kekahi wahi e ae e hoolana mai ai. Aua holo no ia mea ia laua, a hoomakaukau iho la ka hele ana, eia na poe i hele pu, 1 Maoloha k, 2 Kekahalaumano w, 3 Kapauoluukiakaaha w, 4 Kanewailaoi k, 5 Kekulianaia w, 6 Kalawaiamanu k, 7 Kahookiekie w, 8 Kamai k, 9 Kekahiliao w ; he wahi kuapuu nae keia, nona ka olelo kaulana, kuapuu hoi lua. Ua makaukau ko lakou buakaihele, he mau wahi waa hoapipi elua i uhi ia o luna ika ahu. Aole nae i holo pu me lakou o Nawahineokamae, ua noho no oia a mahope ae. ooa kaikuahine nae o Maoloha a me na makamaka ona a pau, ua nui loa ka uwe kumakena ana, uo ka hele oMaoloha ma kahi e, a haalele hoi i ka pili ohana ana, a hele mai la lakou mai na makua mai, a mai na wahi mai no hoi o ka noho ana, ka holoholo ana o Maoloha mai ka wa kamalii, pela lakou e nwe heiu mai ai, ax)le nae o Maoloha noho aku, he uwe no nae ia lakou; aka, paa no nae ko Maoloha manao e hele, no ka mai a me ke ola ole o ka mai puupuu o Kekahalaumano, nolaila, ua hele no keia mamuli oka mai o kana wahine, malie o loaa aku ka oluolu i kahi e oluolu ai, a e ola ai no hoi, ii ua makaukau io no ko lakou nei hele. Ka holo ana a hiki i Halaowai. He la malie, a makani maikai no hoi, i mehana pono i ka la, a i kaikoo ole hoi o na pali hulaana, oia no paha na malama oMei a me luoe, bi. h. 1733, oia no ka wa i holo ai, ke nana wale la lakou i na pali, i helea olaai

iluna, a me na kahawai e hoonuanua mai ana i ka vrai, a me na wailele e hoohuelo ana, aiai ke kakahiaka nui ka holo ana oka waaahiki i ke ahiahi, be hoe wale no, aohe e pono ka pea, no ka mea, aia mamua mai ka makaai, a ua ahiahi poeieele, oa nalo paha ka ili o ke kanaka, kau aku la lakou i ke ooe o Kuwili, ma Halauwai. A i ka eu ana ae o Kanewailaoi iflai ka waa mai, aole no e hiki, ua opili loa, a pela no ka poe Hno -nawaliwalL e pau, koe aku no nae ka poe ikaika. A ma ke kokua ana mai o na kamaaina, ua haaweia aku Ia o Kanewailani a me Kekulianaia, ekapoe kamaaina, a hiki i kauhale. A i ka nana ana i keia poe holo moana, me he hula ala, a me he ona rama la ka hikaka io a ia nei. A ina paha he kau i ka wa malamalama, ina paha ua hu a haalele wale ka aka, a ka poe kamaaina. Ua akoakoa aku la ka poe malihini, a ka hale kamaaina, ua hookipa pono ia mai lakou, o keia kamaaina, oia no o Kawaihaale, he aikane oia na Kalawaiamanu, o Kalawaiamanu hoi hekaikaina no Maoloha, a be ano kahuna lapaau o Kalawaiamanu, a ma ona la ka makamaka a Maoloha ma e hele pu aku ai, a noho me laua, a ina no hoi e hoomakamaka ia mai, he hale aikane paha, a halekipa e ae no hoi o ka noho ana o ke ao. Ka ike hua ana. o Kanewailani i ka Lio. I ka liulia ana iho o ka nanea ana o Kanewailani ma, a oluolu ae la, ua hooho ia mai la hs ILo, aia mawaho, aole i hikiia i ke kaula, e heie wale ana no, ua laka, a ua hooholoia no e ka poe akamai a tne ka poe no nooa ia lio, a o ka lio hookahi no hoi ia oia ahupuaa, 0 Kaimalolo. A i ko Kanewailaoi ike ana i keia mea he iio, he mea e kona puhoihoi, a holo hoakea aku la ma kahi e, mai ka naoa ac ". uiai i ua ilio nunui nei, ki-ohaka, a olelo iho la o Kanewailani, " He ilio nnnui hoi keia, he ilio hae paha ? " Xe holo aku la o Kanewailani a ma ka puka o ka hale, a ke nana hoomaka-uka-u mai la, a no ka hae ole aku o ua ilio nui nei, a no ka holo ole hoi ona keiki ' kamaaina a me Kap«uoluukiakaaha ma, a no ka ai malie no o ua lio nei i ka weuweu, hele hou mai la o Knnewailani e hookokoke mo I lakou, a no ke uhuhu nna mai o un lio ia, ua 01 aku ke ano puiwa o Kanewailani, a holo hoomnha ole me ka maoia loa, a hiki i ka hale, e a ana no ke kukui, a eia no i ka po a lakou i kau aku ai, ka ike ana ia mea he iio, hora 10» mamua iho pahn, keia ike mua ana 0 Kaaewailani i keia mea he lio. KE ANO 0 KEIA AINA O HALAUWAI. 6 I ke ao ana ae o ua po nei a lakou i kau aku ai, a po no hoi ft lakou i nana lio ai, ike pono loa nku la o Kanewailnni i ke nno o ka ainn, he awawa i hoopuni ia e na pali, a koe ka aoao makai, he kalo ka ai, he kulanakauhale nui ma o a maanei oka aina; a o >ia lio nei, e ku mai ann no ma kahi o ka hakuuina, n he nina kanaka nki no, e hiki nnn paha i ke taunani a oi ae. Ua nui no na kanaka a me na knmnlii, e hele ana i ke aopalapala, a ua ike no kekohi poe, a o Eaoluolu ke kumu kuln. I ka wa malio, ua maikai pono ka aina, ua ni no i na ano ia maikni o ko kai a me ka moana, a ina e hiki mai ka wa hooilo, un 01 aku ke ino loa, hc ohiki, ho loli, n he limu

pahapaha ai a ka lionu, a he pokipoki o kahaone, a he luau, ka iae ai'ai, na ka poe ilihune no nae keia, o ka poe waiwai a hanohano hoi, he ai no lakou i ka ia, ahe aiea kaikoo mau, e poipoi mau ana i kahaone, ke hikiaku i ka wa hooilo. Ka noho kamaaina ana malaila. I ka liuliu ana iho, a kohu kua-kamaaina iho ka noho ana, ua lapaau ia o Kekahalaumano, ma ke ope ana i ka lau-ki, he la-i paha kekahi inoa, oia ke laau i ola ai o Kekahalaumano, i ke ahiahi e ope ai, a hoomoe ia a ao ae, hoauau i ka wai, a pela aku ana ia ahiahi, a pela no ka hana mau ana a hiki i ka wa i ola loa ae ai. Ai ke o!a loa ana ae aae, he mea oluolu no ia no Maoloha, no ke ola ana o kana wahine, o ka ai kahiko no a kamaaina i kanu ai a-o-o, oia no ka ai i haawiia mai ia Maoloha ma, a pau ka ai, be hiki noke mahiai hou, a pela mau ka noho ana, a hiki i ka wa i hele hou aku ai o Maoloha a me kona ohana, raa kahi e e noho hou aku ai, e manao ana no e loaa kahi e ola loa mai ai ka niai o Kekahalaumano. Ka hiki ana mai o Nawahineokamae. E ka poe heluhelu, ua ike ae nei no kakau maluna ae nei, aoie i hele pu mai o Nawahineokamae me Maoloha ma, a hala na malama elua aoi ae paha. Ua hiki hope mai la oo o Nawahineokamae, mai ke one hanau mai no o lakou, i ukali hele mai no i kona mau luaui makua a me na pokii, a i kona hiki ana mai, he mea olioli no ia no lakou a pau, a ua sobo no lakou me ka oluolu maikai o ke ola kino, a hiki i ka wa i hoao ai o Nawahineokamae i ke kane, he kamnaina no no kahi a lakou i noho malihini aku ai. Ka hele ana o Maoloha a me KaneVAILANI, I KA MAKAIKAI MA KEKAHI AOAO AKU O KA AINA.

I ka hiki ana mai o Nawahineokamae, a liulia iho ka ooho ana. kopa mai la ka maoao iloko o Maoloha, e hele i ka makaikai a olelo aku la oia ia Eekahalaumaoo, " £ hele paha wau e ike ia mau makamaka o kaua, aia ma Kona ae nei, ma ke Ahupuaa o Pukoako," o Nohomaieha ka inoa, he kaikuahine no'u a e ike no hoi ia punaloa au, aia la ma Kawaihoomala, o Kaupukaoioeoe, a ma ia mau wahi no kahi a'u i manao ai e noho loa kaua, he hoomaha wale ana -oo maanei." Ae mai no 0 Kekahalanmano, a o ka hele iho la no ia o Maoloha me Kanewailani, e like no me ko Kanewailani ano mau, o ke aluala ia Maoloha, aole nae o Maoloha i hoonoho mai, oiai, ua wawae no ia, a nana no e hele, aole hoi e like me ka hele ana i (Jihama, he holo ia ma ka waa, a he poho iho paha, aohe pua oioina e hoomaha iho ai. Pii aku la laua ma ka piina o ke alanni pali o Hikianaupali, a hiki i kilohana, he haneri a emi mai, a oi aku paha na kapuai ke kiekie, ua hele aku laua ma ia kualapa, a iho ako he kahawai, a pii hou aku a hoea ike kiekie. Ai ka nana aku, e waibo mai -ana he aina, a olelo mai la o Maoloha i?f Eanewailani, " Aia o Uihama, ka aiaa a makou i hele ai ika hana pakaua." Ai ka noonoo ana o Kanewailani, ua ike aku la oia 1 ke kakai-laui, ua mamao ioa aku mai ka aioa aku, a ua pili ole mai hoi ua kakai-lani nei me ka lae o ka aioa, ana hoi i kuhihewa ai ua pili pu ka lae me ke kakai-lani, a manao iho la keia, ua like ka paha ke kakai-laoi me ke anuenue, ina e ku mai ke anu&nue, a hele aku oe, aole oe nei oe e ike aku e, □& komo oe malalo o ke anuenue a puka ma kela aoao, he ole loa no, ia oe no a hele aku, e panee aku ana ke anuenue. Pela iho la na manao oaaupo ilokoo Kanewailani, a ihoaku la laua i ke kula, a hiki i kahakai, a hele aku laua nei a hiki i kahi o na makamaka o Maoloha, a pela no ka hele ana a hiki i Kawaihoomalu, a kipa no malaila, a moe i'kekahi po, a hookipa meikai ia no e ke kamaaina, a ao ae kekahi po, a helehon aku a hiki raa Pukoaku, a ike no hoi me na makamaka ona malaila. A olelo pu me ke kaikuahine no ka pono o ka noho ona malaila, a olelo mni kela " He pono, no na U moa no hoi ka pono a ke kamaaiua, a mahope aku ka ka malihini, ke kamaaina iho." Aia no hoi ma ua aina Ia o Kalawaiamanu ma kahi i noho ai, oiai ia lakou i hiki aku ai ma Halauwai, a liuliu iho, ua hele loa no lakou, a hookamaaina malaila, a haalele iho no ia Maoloha ma i Halauwai. A ike pono o Maeloha i ka pono o ka noho ana malaila, nolaila, hoi aku la laua a hiki i kahi o Kaupukanioeoe, ma Kawaihoomalu, a hoi lua aku la i Halauwai. Ike ahiahi poeleele ana iho, ua hiki aku la laua malaila, a e noho mai ana oo o Kekahalaumano a me na kaikamahine ekolu, a me ka poe kamaaina o lakou i noho aku ai, ua oi aku no ke aloha ohana aoa. Ke kamailio ana o Maoloha me kana WAIIINE. I ka liuliu ana iho o ka huakai makaikai a Maoloha ma, pane mai la o Kekahalauaiano, '' Pehea ka olua huakai o ka liele ana aku nei ? " Pane aku la o Maoloha, "I ke aba hoi auanei, he hele no pnha ko kakou, aia ma Pukoaku kahi maikai loa no kakou e nohoai, he nnna aku he pne a ; m ma kela eoao, ahe oluolu no ka noho ana, ne loaa kahi lau papai ke kii aku, kii nku i ka maikai, aohe ino, o keia wahi a kakou e noho nei, aohe kupono. I milie mai no hoi, hele aku ma kahakai, he kapu mai i na konohiki, ino mai hoi, oka ohiki, ebia moe pu ana me ka poe moe one, oia iho la ka ia, a o ka loli kekahi, a o ka pahapnha ai a ka honu, oia iho la kaia, a he liliha maoli hoi kekahi, o ka luau a me ke aheahen ko kela ame keiamanawa. Eia kekahi, ke ai aku nei i kahi poi, auhea ke ola aku, opea un keiki o ka uala, o kola wahi a'u i nana aku nei e—a, o ka uala no a me ko kalo, hookahi no wahi e knnu pu ai, o ke kalo no ma ka loi, o ka uala no mnhai, hookahi imu e knlua ai." A pane hou mai la o Kokahalaumano, " Heaha la hoi auanei ka liowa, nia no hoi paha ia i ka mea pono i kou manao." {Aole i pau )