Ke Au Okoa, Volume V, Number 3, 6 May 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 114. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 114.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

0 ka auhan o ka mokupuni) oio ka auhau o ka.loa, ba auhau,jjial;ahiki, aole nae "i pili na auhan kahiko i ka alihau ia ma na mea kioo, ua pili ka auhau hahiko i ka aina wala no, <\ia mahina o ka aina na lauwili o ka a£uhau, a me na liookaumaha, o ka auhau o ka loa, o ka auhau o ka "piiko, o ka auhau o ke ahnpuaa, o ka auhau o na iliaina, i ai kupono ia, o ka auhau 0 na iliama, i ai knpono ia o ka hemo o ka aina ka uku ko nel« i ka uku o keia mau aXiho\i:e i:ka aina. Aole e hoopilikja wn[e ia,ni| huaaina, a me na lopa, tia pili wale mau aiiliau kaumaha maluna o na konohiki moluinina, ai kalana, ai okana, ai nhupnna, ai Iliaina i ai kupono ia, oJakon no ke liemo, koe no ka poo olalo, o lakon no ke i ke olauui. 1 na ho p,Q9 alii omeo, onelui, makohio i kauhale o na hoaainff, Jole no o makemakoia ka aina oia poe alii., 0 na'lii i haawi lilo loa i ka pono a mo kahewa i ko lakon mau hoaaina; o ko lakou mau aina ka i makemalie ia o na kiinakfl, ario lakou na aina i knlaiwi a hooili aku i na hooilin*. a i na mamo. Ua kauliina ia mau aioa, hj 'maii aina kauoha, oia na aina i kupu ia e ka niu iluna a hina. 0 ka malama a me ka hjinai o na'lii i na makaainana oia na knmn ilui i aloha ia ai na'lii 1 ka wa kumukanawai ole, a oia ia aloha i leaohi ia ai iloko o ka pliuwoi o na mnknainana, a hiki i ka wa kuinnkanaipai o ke a>ipuni. Aole e hiki ko wphe ia a hiki aka ' na pulapula e noho aua sia na aioa e, a inu na aupuui e o ka honiia' NO NV KASAWAIi 1 0 ka hoopau ana o na'lii, o na hakuaina o na kopohiki, a me iia Juna leli'ulehu, maluna o na aina, mokuaina; kalana, okana, almpuaa, a malima o.na iliiūn.a. i ai/kupono ia, he mau'knmu ia e pililiia- ai ku lehiilehu^e l noho ana malalo o na haku lelnilehn hleekahi mau aina. ; l|a ike ; hapa ; ii>, i-,ka Wja pokole mamua iho 0 ke an ia> Enmehamoha -ll [, • Aka, i.k.a kuhiko, ua kakahi ka auhau ana o ka'aina- lioolt.iip(j o' ka loa, a . np loko.oM walw;.iiv<) lpa, m'tth(il(j . ih q la na konohlki i'ik'a wiiiwal hookupu o . k». loa,'a no ka hiiikau i fea lti h'ookupu, ua nalpwalu ka uiii o ka waiwai i ka iiiina ia no ko.lakon mau haku ponoi, a mau alii .pohoi nona ko l'akou hfcu. l fiyja t; uj& ,]capasa kela. man ,p,un wniwni. okom'o. .*••• 2 Q i, kekt)hi. muu'leai. knpu ntrnfii'lii, n<> na kohōhiki no' na haknnina, a kaawulo kona makaaioUna, oka, «u-

pomuikni loa ku liookaawaln ;uia, nu oi alui noe ka nui W o ku iu L kn \va knliiko, uu hop!ik) iu ku iu i wahio, n o ni\ wuhi knuUuiu 110 kumii o ku in, im lilo i mou ole.

, 3 lU.hookimwulo iu kokuhi lauu pukahi 110 nu'lii, no nu konohiki a tno im hukuuina, a koo ka luii no nu muku.»inanu; aka, i ka \vu knliiko, aolo i hookup» iu ka lauu, nn nou ia i na kanuk» n pau, i ko Kaniphnmoha I mnii makahiki hopo, na liookupu ia ka ilinhi ma kn oli-lo n ka haole h« , laau wuiwai kn ilinhi (]nft»al«) a na hookapn loa o Knmehnmoha i ka iliuhi i waiwai no ko o nn laon koa nnuiii, a un noa k.i hiiui lii--111 iho i nu in:ikuiiinaiin i mnn huui k'>n w.ia, n i hoo, ti o nn kon paki i linnaiii e ke ka»akn, ii.-i |iili no ia i na mak.uiiniuia.

4. 0 ku hoohnna o na'lii o nu konohiki a mo na hakuninn i na hoanina i knlii knnwale a i kalii aloalii mai kiinninu mai, lio linna ■ kiuimaha loa ia i ka wu kahiko, ke hala k(i pulo, ka malama, na kanmiiha ia hann. [[Ip oi loa ka 1 kein wn, ho aen mokn, lianl le i ka wnhine i nn keiki i na nmkiia, i na hoahnnan, a woiho na iwi i knea]. 0 kahi . hana o ku wa knhiko he wahi hann konlaala, he pnleh'hna kiihi hanu i ka popeino, he hann kunkuhi, nia he mnu makahiki o hala, uliiila-, lonn nkn ka hana Eia ke kamu oia hnna, na ui hoohaiiohano oe i ka pono o ks aina, i ka loko ia, i ka nlu nin, i ka loi knlo, i ka puaa ken i helei na niaka, i ka niini maift i palnkn, i ka pn ko i lui u hilalp, a liina i lalo, i ka pue niiln i halala ko. au, i ka ilio o hno i knpaln ia, i ua knina kapa i hoopeia, i nn ipu ia i pnholo ia, oia uu pohnku mahanalmna o ko kakaliiaka mii, m\ ui ou, Ua pnnapana i ka momouii'o ka aiaa o kou ulii, o- kon hakn, nu at'knheta kou ohana, ua pawiwi kou nohn nnii i ke kuaaiha, ua knhilani, na hio, lani kou noh6 ana i ke-kuaaina. 0 kou hele ana niai i kuhi b ai ia a kou hakuaina, hei wahi nku ia <> k»n noho ana i ka pono o k» aina, n ua kou lehnlehu a me k»u ohaua. 0 kou pono.au i hooikaika ai. i keia wa, a lolou ka hupe elike me ka hupe o »a bipi kauo kaa, a e pekn hele ia aqa ma ka elemu me bo raau holoholona la, e ukeke anB ike nnn akn ua, a ka hnu.a ka makani, n rue ka wela o ka i«, a hala ka inakahiki, aohe wahi puai.hoomaha o ka haua, a i nmL'e oia iho la, a i ola oia iho, o kahi kiekie e lo' aa i kaluhi muk<t wei»w,ela ana, be wahi kiekie ouku loa malalo iho o na ko'au, he hale makua Ole, he h?le hoahanau ole* aole mau ihakiiahunowai, he wahi uoho kapae lai ke lōaa.' '0 ua huaolelo hohonu loa a nn kupuna i kauuha mai, aole ia mau.liuaoleio i mananalo i keia wa i piha loa i ka naanao n me ka. p.ono Kariatiano. Penei no ia mnu kauoha kahiko a na kupuna kahiko o Hawaii. "Ke ola nui la oukou j .ea'l Eui ka hana mnikui o ke ao la o k.a ai, ,o ka ia, o ke kapa,, 0 ua keikikane, eia. no ka oo la,e ao i ka mahiai;' ei:a no ka hokeo, e ao i ku lawniu. oua ka-ikatnabihe, eaoi ke kukn i ke kupnlj, o na hana maikui ia o ke oo; e pule ike Akun. Eia ka m6a hewn o ke 'ao la o ka pnlaualelo, a no ka pulauaUlo, nolnlla,; aihue i ka hai." O'kein muu hunolelo kauohn ua hohouu ke uno, a tia nui ka wniwai malok6, a ua miinao nui ia keia inan him olelo e ka poe kiilīiko o Hnwnii nei, a iin nni knwuiwai ame kn momon.l o kn nina. Ile haiiohiino kn aina i ka nni o na mea knnii Elike me ka emi ann o ka lahni, pela ka emi

Tiinn. He nnanpo pnha iu i ka munao o keknhi poo. 0 ka hooknuwa kunpaa me kn hnoluhi mnlulo o tia hnku oolon. e ni nnn i ku ai ino me kn hoopuilna i kou wu t» uol'o knokoa ana me ka muluhin o kou kino, u'in, i lilo oe i kuuwn kuupua, e ui oe i ka ai .i mo ka ia uu i hoopuiluu ni mumua, a me knhi moe aii i mnkomnke ole ni. 5 Eia koknhi lianu kaumiia, -> ka liookuu nna o ke kumuknnnwili a me la kanawni i tia auhau kuiininha mnluna 'o nr innkua moa keiki he lehiilehu wale mni ka kolu keiki a hiki i ku umi a oi aku, ua kai inuha ia ninkuakune a me ia mukiiuhine .o ka nui loa o ka lnua mnu keiki/a ua kiumaha loa Inuii, a na ilihune, ua kiipone .'o ko kokua anu o ke aupuni ia m<ui mukua men keiki lehulehn wule. Heaha la ke kumu i hoopau iu ai Ua malmna nna o ke alipnni ? He hnna maikni lon ia, a ua pomnikai ke anpuni i ka ulp'a me ka ninhnahua o na hnnauna hou; a he mau kumu kupono ia e mikin'a ai na makua i ka malnma muikai i ka lnkon poe keiki ho ke koluia miiikui ia e ke uupmii. 0 ka ha•pn nui o kekuhi, poe mukua, ua hunnu 16hnIkihu loa na*wahine a hiki i ka unii, a 0 kekiihi poe, ii(i aneane i ka iwnknlna na keiki a k'ekahi mau mukuu; n no ka- homnhenm nie ka ilihuuo, aole e loaa ka lnan kupono o tttt ua pnu ka h«on»>- : . 1 ka muke, no lee kokna 010 ia o kela mnkna keiki l6hulohn ho makehewa no tausaui dnla i ka lilo i ka hale pnpule, aoho liopO o loaa. ; 0 Eiu kekahi hnna knnlhna, o ka hookuu u,nu i kn elemiiknlo t '()awiilivviin a he muu mni Ipilii kaiM'ekolli, n ohu pnlm, uu kiinmiilm iii ke|iiaka i ka muluma i kelu poe mui loihi, ua

| hookiui in ke kuhn nniine ninla(im i ke ola o kolu poe niai nnwnliwnli, i ku auhau o ke kino n me na auhuu n pau, a e hoomnhunhua ,hou nkn ke nupnni i aina no' Uelu krtnaln\ i oln kela poe lehuleliu. Henha ke 'kumu'i hoopnuiu'i keia hanu mnikni, a ua ninhuna ole in 11 n eloninkiile. inahiiie a poe nmi loihi ho poe kama ole, aua pnu lakon ikn muke j me kn malaiiin pono k>lfc ia n ke ola nei ke 4 | kuhi, na ola me kn mnlnma ole in, pehen laj kou. lnu makemake nn poo anpuni i kaulann l<o lakou noho niipimi nna no nu huna | innikni, a nie īm linnn alohn i kiipoiio i ka )a- -| hui, e hiuiii koke nku. U« mnkehewa ka | liuawi uua n ko «loha ia w.iho, n wniho malie i kou lahni e mnko i ka ilihiine ii me ka pololi, nia I;,. hoolei nei i kn» nuui hnpnnmi i kn pmili, a i) kou niau kini ohiohi, nin ke waiho l;i ke ola iloko o ka popilikin a me ka ilihune. n<- inoa nm ke oln, uka, un make hae. ITe «'uhi ilihune n niake loa o uien, ul>n, uu ikiiikn lon ike kokiin. Peln e hapai hiolnni ai i ka iiioa, a ul.iku kn ilihune a haawi lilo i knna wulii hnpuuiiii, a'liiki niaiku mai aohe kolum e loaa ai ka, ui, ku ia, ka: laau lapaau, oku make ku hope. He Imua Knristiaiio i ke iiupiiui kn liapni hou i keia lii\na maikai i haalele wa!e ia. 7 Eia kokahi hona knnlana. 0 ke kannkn naauao e noho ana ma ke kuanina, a nu ao ia ma keknhi inan oihnnn ike, a ua akaipni ma keknlii mnu mea i ike ole ia niair.ua; a o ka poe imi.naauno a pnu ma 'knaaina, a puni o keia pneniua, a i hiki niai ka lnkou pahipula i ka Moi, n i na knhi.ua paha, j ike 0 1110 na kuhina kela Ynau olelo, a kukun ka inoa o na kuhlnn malalo, a me kn inpn o ka Moi, ua lilo iu i olelo no ke aupuni, ! u na lakoo in o hoikeike ue i ka noho aua o I piea imi, uaa\iuo ma ia wahi, a e honlilo in'oia i liuiahiioponopono, a e loan ia ia keknhi mnu oihaua mn.in walii, oia ka nku a ke alii j nni.eJāswi akU ai na kii poe i'hanā p6la a puni keia.pae'.aioa, o lakou kekahi e olelo me na'lii i ka lukou ahaolelo nn&. ~H£, olela maikai loa keia n ke kumukanawai a me na kanaWßi;'Ua,k.npono kein olelo & ka'Moia ' na knliimi, n rive nn'lii, i ka olelo hoolHna i | ka lnhni liolookoa, e ala e na makua men ke-'' iki, e hooiknika i kau keiki, e paipai e imi i ' ka noiiuao, e hookomo ina knla ad, ; a i loA'a ■nai ka ike imkn, « hookomo rnn kula nui i' ! "i k» naaiiuo, ame ka ike h'ihonn. Oia ke kumu e lilo fti kan keiki i alii, o ka nnauiio, a loaa ka oihnna o ke aupnni, a lilo i mnti hou kukauo kn Moi, no na kuhina a mb na 'lii o ke nupuni. 0 keia mau olelo ka mea nnna i paipni i na makna, a ua lnnn ka manao o ka lahni holookoa n pau, a na nonoi nkn na mnkna mi-a'keiki ole, i na mukna inea keiki i mnu keiki hanai, no ka hanohano i ka naauao, a no ka pnka o ka inoa o na keiki i'ka nanuao a ua hapai pu ia ka inoa o nn wahi m.akua. 0 ke keiki nanoao, he a+ii-ia-ma-lnna o ke jkeiki iiannpo, he kauwa kunpoa ke keiki naniipo na ke kelki naauao. 0 keia man oW loao a na kahukiiln, a hn liiniikiil.a, u na ku* hnniipiile, n me na knmnao, ine ka hoopili nku oim olehmo i kehi ninu olelo ma ke kuinukiniu wai a me na kunawai, u oa kinikolm io no, iiii pihoihoi io uo ka manuo o na maluiu. /

Peliea, iiu hnna ole nnei ka Mni n:> knliina ame i):i'lii. I ka wu e nln ana kn Moi nuua i liann, i knkuhi i ke nnpnni, ho unpiini knmnkiinnwiii, o he impnni kanawui lee nnpuni llnwnii, iiiv hookoili na keiki naanao a na inaknainnWii Uā lilo i man iilii n i mnn Inna nihaiia no ke anpimi. kofio keln alii keia nlil i maa Lnnukanawni, a i man Inna nn" lian, a i mnu knkanolelo, a i man 'knpaknko, a i fn. u lnnnliooponopono aina, u ma kela oihiuia, a mn keiu man oilinnn; na ;naqpopo i na'lii u me na niakuninana, na pii ilnnu ka naaiino oke anpnni Ilawaii noi. Ua manao kn Moi a rne na'lii, ma na oihana nni e hjki olt; ona i l'.n naanao o na keiki Ilnwaii, "na knpono ia i nn -Lnna haole ke hoonoho ia malaila, nka, i ka make ana o ka Moi nnna i knknln i ke kninukunawai, a nnna i kaikni i kona lnhni maknainana e imi i ikaika i ka naanao a hiki ilnnn i ka pahu liopn o ka nanuao ame ka ike hohonu. Owai hoi kiiu mea panlehia ole o na tp»i na, makna u hiki i na keil>i ke leokiia i ka holo mim i ka imi i hi& nnauao, ,pia.\ka. ulnolu ona niaKna''o ke'konio i ke knlanni a ina kola hanni'e'aoho'ia ai ke'akamai, ame ka nftauHO(>e hoolohe> anu ka iimakna i ke knaninn o ku meu keiki k» oi ,o,ka ike a. me ke «kannii, ua Uohokoho ae na'lii e lilo me na'lii, i ka lylve ana o ka makna mea -,keik,i, nofe o k'ana mni ka lelele o ku makua i, ka olioli, liu'poU'ole na kiii-'ewiiln i ba iin in »nni e ntv nmkiui', ai« kn pono o kn ike i ku 'ma'ka ō ke keiki i Liih»ini(li)iii>. Owai tja nina nana i hapai i.ka manaolana i ka liilini holoōkoa ? .0 knniukunawui a rne n'a kainwi'ni, a.o kn linpai a me ka''tioOhunoliano maoli o ka Moi, a o ke knkna po ao no hoi a a o kn holo nmoli no o ka Mi)i r i ka ininii'i ku hoike ona knlanui. Nuwa'i no hoi iii lilo «lo o.ka naauao . ia miina-. wh h'e lehiinla, uu kaiannn pu e ka_ Moi napa i olelo," be aupnhi palapula k6 a® anpuni." Nawni Ho hoi ia pna ole w.ke kokio, piiii kuTriumeii, pua ka lehua ka iwiula. (AoU ipau,)