Ke Au Okoa, Volume V, Number 8, 10 June 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 118. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 118.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

0 ko kumu miaiouiwi mua i noho inua ino Kupioluni ma Kauwikloa o Mr. Sanuiola Kli ho kuuiuno, u nia Hnwnii ua hoolilo in i Knhunupulo i puu ka homuhema o nn unninu haipulo iiui Knuwulou u ma na wuhi o uo o Koiui Homa. A penei ka olelo u knna kumu i ka malaina o lulni ikuA. D 1824. " Mai loao Kapioluni." Ai ka olelo nna o Miku Eli wuhine ia in, he aloha kona ia ia i kona mai ana. I mai o Kupiolani "Ke ae aku nei au iku maauo o ke Akua, ina manao ke Akoa pel», makemake an e hele a nobo pu me ko Akua, | alaiia, e kauwale au i na hewa. Momua makuu au i ka make, aka, ua pau ia ia Kristo. j Pela i kupaa ai o Knpioluni uia ka mnnaoio i ke ola oiaio ma ka Inui, a ua huli oin me ka hoomaopopo ana i ke ano o kona nnnu. 1 ko Kupiolani holo ana i Oahu, halawai lauu me Mika Rikeke ma Lahuina i ka malama o Augate 1824. Ua i.lelo pu lauu. Olelo aku o Kapiolani, " ua oluolu uu i k3 halo 0 ke Akuu, no ka mea, maluila poino ia'u na hana a ko ke ao nei, ina au e o ua'lii, loho nui i ka lole, i ka ainu, i ke dnla, ] 1 ko kuai ana, i ka moku i kola mea i kein niea, ka 1 ana ka inanao, e ake au e hele e | lohe i ka olelo maikai a Ibhova, a Kvißto, a oke hemolele oka luni. Aoho o'u mo ilaila, aia ilaila ka hoihoi a me ka oluolu o ko'u enai." j Ninau mai o Miki Rikeke ia ia i kona aloha ika hale oko Ak«a. I mai oin, lohe au 1 ka olelo niaikai no Kristo, olioli kuu naau, a kau nui knu manao i ke koko hala ole o Kristo, a hele kuu manao io na la, A lohe au no ke Akua, hele nokuu haau ia ia. A lohe an no ka lani, pii no kuu naau i ka lani. | Pela' noka olioli o ko'u naau, hele uo a hoi hou mai, hele hou no a hoi hou mai, a pela mau no; Ninau niai kela ia'u, i mai, me he mea la | elu» o'p man naan. Hookahi o'u nauu maikai, a hookahi nnau ino. 0 kekuhi naau makemake oia i ke Akna, a pule aku ia ia, 0 aloha hoi ia Kristo, a aloha no hoi i ka olek- a ke Akua, a i ke kamailio i kt. pono; aka, o kekuhi naau, aole ia e makeniake e puie i ke Akua, a e hele i ka la Subati, a me na halawai, Ua ike io o Kapiolani i ke ano o kela Pauku, Gral. $, 17. No ka mea, ua kue ke kuko o ke kino i ko ka uhaue, a o ko ka, uhane Iko ke kino. Nolail», ua ao ia o Kopiolnni e ke Akua, nolaila, kona hooikaika manaka ole, me ka hooi aku i koua mannoio i ka lani mamua o na oi knko o kona nuau. , Penei ka Samuela Eli kana kumu i kana palapala ana mai i ka malama o Nov. A. D. 1826.' " He- makunhine io o Kapiolaui iloko oka Geraela. Aole paha kekahi wahiue uia keia pueaina i oi uku ka hoomaopopo nnu i ka munaoio i ke Akua, elike me Knpiolnni, aole pohihihi iki o kona noho anu, oia mnu no kona kupaa ana, a me koni> aloha i ku olelo a Kristo, a ua akaka miiieana hnna anu, ua hnhoi oia ma na kauoha aha haku. Uu hopponopono oia i kona hale a maiuii mo ko kuonoono a hanohano, muikui, a e hnna una no kono lima i kela la keia la me ka maemne nui." ' Oia'kekahi ano o Kapiolnni, a ka poe naaoao i ike ai, a ua maholo lukou ia ia, i kona akamai, i kona noonoo ma ke ano o na hnna ku i ka naanuu elike me na muiun o na wahine ona aupuni naauno. Pelu mau o Kapiolani a hiki i kona wa make, he nlii wahine hana o Kapiolnni. Owai ka mea i holo mn Kaawaloa, a mu Knapehu hoi, a i ike i ke ino, a ine ka haur naele malaila ? Aole 1 0 ka mahalo i ka maikai, i ke kuonoono, i ka noiau, i ka uluwehiwehi, o ka muikai o ka hale me ka hanohano, oka ma.ikai o ka pahale, i punia i na pna nnni me na pua ala, 1 ; o . ka. lanipo i na mea kanu. He knkaikahi loa na hnlo maikai ia manawa, a me na pahale i hoomoomoQ ia e kanu i na pua iuiu aani. aole ma keia paeaina, aole loa hoi ma< ke ma Kuapehu wale no kahi kaulana i\7a e ola ana o Kapiolani, a me i(tt hale hanohano. Ina kakōu i ka hal.e o Kapiolani, , aolo e loua ia kakou e hiamoe apa ma ka moena, o pepa unn, e lealea ann, a e hnrn uno ' kqka}ii hana ponp ole, uolo loa e ike kekuhi , mau hana ponp, 910 flja kpiia alo. Eia ua ha.ua « loaa ia kakou!ii)a kona walii, he haipulē, he halnwai, ho heluheln Baibitla, 116 kul» hai-ano Palapala Hemolelp. A i 0)0 keia ma« inea, e «o aii# i koua niau aialo wuhine' i ka humuhumu pukiki, palnle, wawae; knka, poliki, 0 kuiki nna i na kapa apnna, a me ka hoomaemao liale, a me ku hai nohano oka noho ana. .

Eia no kok»hi mnn huua maikai ia Kupio* lani. o ku )?(H>kipu maikai i na mnliliini, a me kn jioc niiaionni'i, kokou o Kupiolnni i kona n»ft« lio 1110 ka nkn olp i nn maliliim' hf>lo mnkuikni nmKailna, n nm Knnpphn n mu kola wahi koia wnhi « holo makaikai ai na malihini, no ka mea, ho hnpa ka lio ia wn, o na'lii walo no ka poe i loaa ka lio, a o ka pne haolo hnno, oka makemako nna o liolo i Kan, a i Kalimopolo, kokna wnhe no 0 Knpiolani i kona mnn w«a kwilon, me ka nkn;olo, knnolm 110 i kona poo knnnka hoo wan, o malnma pono i kn ni, i ka pnna, n me na moa ft pan o lonn ma ko lmm man ninn nia Kan, me kn 01010 i kn poo hoo wnn, i hnawi mai na malihini'i *-» -īkn mni lawo onkon in moa. Kin keknhi hnna a Knpinlnni. 'O ko knkna Ika poo ililuino, T koknhi niau mnlamn mnmnn elia, mamnn o kona mnke ann, na knnpnni oia ma Knn, a un hele oin ma knnhale o ko poe ilihnne malnila, a ike oia i ka poe ililnine a me kn poe pilikio, noho he knpn, nohe moona, a kokua oia ia Inkou i kona kapa a me konn moena, n hnipnle pu me Inkon me ke nloha a me na wnimnkn helelei, mnnomnno ke olohn o kn nnan o ka poe i hilinai i ke Akun me ka hnnhnn o ka naau. "Ke hooninnno J.a ke Aknn i ka lakon man hana." Hiki o Knpiolani mn Hilo me na knmn miaionan' olnjla me kn olioli, aia o Kapiolani e halnwai-'fin ana me na wnliine, hnipnle pn, he nni na hann maikni a Kapiolnni malailn, hnlo o Knpiolnni mnloko o ka hnlo knlanni o Hilo, paipni i nn hnnmnna he nni ka hnnoli o na knmu oia knla i na hana maikni a Knpiolnni. 1 01010 mai kokahi hnnmnna oia kula ia'n o Hoani, haipnle pn lakou me Knpiolani, nwe o Kapiolnni mnloko o kann pnle ana, paipai mfti oin ia makon i ke ao nna i ke knla a me ka hooiknika ana i kn nannao i pomnikni ke anpnni. Oka naauao oinio oin ka mnkan i .ke Akna. Aka, he mai ko Knpiolnni ma kn waiu, a he mai ani, n na pnipai na haole ma Hilo e hoi koke ma Knnn, a e lupnnn ia Ka" nkn Aneru, a na hoi koko o Kapiolani mn Kona, .a ua b«law#i me Knnka Anern. Hoike akn la o Kapiolani i kona mni ia Kankn Anom, he mai aai loa, a na komo ka eha i ka iimanma, he mai make i ike ninopine ia ma na anponi nnanno. Honkaka mni o Kankn Aneru ia Knpmlnni; o kein mai. he mai pono ole, he mni aai, a na ai akn 'keia mai i na aa koko o ka omanma, aole e hiki ke hooln Nolaila, pono in oe ke hnlo mn Honolnln, nia mnlaiia kahi nni o ka poe Kanka, a o ka mea a lakon e manao like n? he pono, alniin, hnna ia oe, ina e mnnao na Kauka e oki i ka wnin oia iho la no.

-Nnlaila, hoomakaulun iho la o Kapiolani e holo i Oahu. Olelo akn la oia i na honhanau, a me nn makoainana i akoakoa i kona la i holo ai i Oahn. " Aloha onkon, ke holo nei an i Onhu no kup mai, aohe akaka o ko hnlawai hon, aia no i kokakon Hakn ina e waiho mai oia, alaila, e halnwai hon no kakou, uwe no oin me ka hple'ei o kona waūnaka." H"oIo oia ma ka moku i Oahn; nana ka poe Kanka Lapaan iana, a hooholo like i koJakon manao, o ke oki poni akn i kn waiu oia wale no ka laan knpono, na hoike raa> na Kanka i ko iakon manao ia Knpiolani, ui ae no o Kapiolani i ko lokon mana^O. Nelailn, ua hoomakaukan iho lana Kauiea 0 oki poai aku laknu i keknhi wain, oia ka hapnnri o kona wniu i oki'ia, aolo oni, aole 1 u ia n.ai, aole i uwe ia no ka eha. Ninnn aku o Knuka Judd ia ia i kaeha, Olnlo mhi oia. "\-Ie eha no, nka, ua kau nkn k;uu 'munao ia Rristo. i kona eha ana makokea no'n noloila,-he meu biki ia'u ke hoomanawnnui. Pela kona panlele a me ka hilipai ana i ka Hako. Mnhnpe iho oia man la, ua loaa ia ia ka oluolu, » na lana kona manao e hele e ; launa. pu me kekahi poe nlii, u ua hele oia e' ,hala waj me na keiki alii opiopio, a ua makenofike j oia e haipnle pu me lakou, , . A lohe, o, Kupiolani, ua lila.oia kekahi alii 0 na'lii o ka uhaololo kau kanawai o ke uu> puni. Hopmakaukau iho la oia no ka holo ana ip» Lahaina i Maui i ka hele aku la oia e ikp i, na'lii a me na makomaka mit)ionari, a no ka nui loa o kona hele, ana i ka wel» o ka J», ua Io»a oia i k/» (nai wela, aole i omo puka tnoi lta pehu ma na maka me ke ita a, ua, nui loa ka mai mo ka pilikia, a «a nalow*le, ka manao, ua moakaku kon,a monao,i ke Akua, Ua waiho mai oiu 1 kana m&'> hona piaikai i mau knmu lioohalike no ko ke ao nei, no k<a inea, keolelo mai nei ka Heinolele. Ua oi aku ku inoa maikui mamua o ka, moa ppni maikai. 0 ka la p liauau ai miimua o ka la e muke aiPela ko Kapiplani make unu ma Honoluln i Ol»Utl.. ' ! ... , N0 JSA. MAKJS.INA 0 K UIKIHEIMAMA HoA- , . , PIWWAHINE, 4 KONA WOOLEJ.O. •.Un make o Kaheiheipalia .00apiliwahkie ma I/Hiohii, a ua hoihoi ia ma k'a halo pohuhe aiku kn .-noi i ai, lja hauausia i k'a 111.8 fl»tt Kuwuipupu 1 Haua, i ka wu p kaua una o Kalauiopnu ma

nu'lii 0 Hawuii, in Kuhokili 11 mo nu'lii o Muui. oku wa-no ia o lilo i.p.a kft nu 0 Haiin, n uie ksv puu knua o Kuuiki i na 'lii 0 llnwnii, u o Mnhihololiinn ke'lii kiuuinu 0 F\.iu a ine kn pmikiuiu. la wn e noho nnn 0 Koounmoki) mn, mn Hnu» mnlalo o Mnhihololimu, a »10 nni nn'lii o Hnwnii e nolio nha ma Huun, u he ninn knnlnnu o Hnnn i ku wn ► ihiko. okn pakn 11 nkn inea i knulnnn ui o llunn/o ka nalu o Puliolo 1110 ka wni nuuu o Kiiinnka, o ku huopuuwni o Wniohiiiu, o kn lole moopn mni n kn wui 0 Knina, 0 ke knlm li n ku luu o ka «man, o kn nwalunlonu o Lnnnkiln, okn nioinonu okn o Pnekahi, oku poi ono o Kiinknhii, o nn opihi momona 0 Knwuipppn, o ka uhu pnlupnlu inoinonn o liunooo, o na puna kupnlu mo na ilio nnhu mnka, nlohn no nn'lii i keln ninu olnolu, i hoopuluiu <<ku nn npunkou, kn uu wnwnhi ilu* na o ka haln, kn hala mni Wakin a Honoka -

I ka wa i hoi ai o Kaluniopnu i Hawnli e ike me Kapena Kuke i kapaia o Lono, ua pau ko Keeauoioku ina noho una ma Haua, aua boi uku na'lii i Huwuii. Oia ka makahiki i hoi ai o Keoaumoku ma a noho jna Honokua i Kapalilua, a mahiilu i noho ai 0 Ke. eaumoku ma, a uee aku lu i ku hema i kekahi wn, i Honomalino, a i Milolii, me kanu wahine me na keiki. He alii o Kaheiheiinalie, no ka ohnnn knhaulna, «ho moopuna na Kalanikuihonoikamoku a penei 110 ia: 0 Namnhana i Kaleleokalani ka makuahine o Kaheiheimnlia Hoapiliwnhine, ke kfrikamahine a Kulaninuiluiilioiioiknmokn ke keiki a Kalauikeliikauhiloiiohonnu a Kuma a Kulunikaulieanuiokumoku ia ia Muui. 0 Keeaumoku ka mnkuakaue ke keiki a Kumaiku a laua o Keawepoepoe, aka, ht poolna o Knhoihoimalia, uu kaulann , oia na /Knnokaa, o Kuwapoole ma Pihohe Kawaipnpa kahi i loaa ai, a he alii nui 0 Kaneleoa ilo-ko-o Koawe/ 1 .ka hauni anu ia Kaheil'iei'malia, be kuikamahine oluheiuhe nukunoka, a i ka 12 ma' knhiki, ua pii ao. lu ka uui me ka kiokie, n hala paha he 14 u'he 15makahiki, ua papapu ke kiekie o ke kino me ka muikai, ua keokeo ili maikai ka ili, a ua mohaha maikai na mnkn, a ua hou ka inoa o Kaniu, ua kapn hou iaaku no o nu kaikamahine imi hale o Keeauiiioku, o Kaheiheimalia a me Kaahn-' I ka 15 makahiki 0 Kaheiheimalia maho pe iho o ka ike mua an'a 0 Kamehameha me Vunekoura ina Kealakua, oia ka mukahiki i hoao ai o Kaheiheimalia i kana kane mua, he inoa makuakane no-nona, 0 Kulaimatnamahu ka inoa, o ko Kainehaineha kuikaina, no ka mea, hookiihi o lana makuukane o Keona, o ka Kaheih&m'alia kune ia o ka wa heu ole, a opiopio o. ke kiuo. 1 ka A. D. 1794, i ku lu 160 luiai, o Mfluli ia la o Kāulua ka inaluma, he la Sab«ti kahiko ia. Hanau ka luuu keiki nnikahiapo he kaikamahine, ua knpaia ku inoa o Kakahuikaaouokapuoko, o Kekuha 0 Ku ma l«ua o Lono 0 Kekahaulnohi o Mano (o be kaha o ka aoao 0 Kamehameha ke ano).

I ku hanau ana o Kekulmuluohi ke kāikailialiine makahiapo u Kuheiheiuialia, kii niui lu o Kamehumoha uana Ne koiki, ne uku oia nu Kumehumeha no ko kuikumahine, uole na Knlaimuinnhu. Aka, aole ho ue o Kaheihei nialia, aole ona mukemako 0 haawi i kana keiki i\a ka niea e, ua nui kona aloha i kana k'uuo pouoi i ke alo, huuwi uo oia i ke keiki iiu konu mokuukahe na Kulaimumahu. Aia ma kuhi mele a K(iheiheitnaliu, aia maluilo, kona kupuu tne ko nloha iu Kalaiihamahu' n 1110 ka lauu kaikamahine. Q kela wuhi mele o"0 Wele iluna ka maln lani a ka uu." Aolo pifhn oūkou i mauao uo e he hana kaape aku na hana a ke ao, aia ka, o ke koko oka liona ka inaua. (Ko hoo)al\a rnai uoi k.o kukau hunuhuua moolelo Hawaji, he ma' knukane oia juo ka lnlani Moi mao Kekuanuoa la, e lilo ana ka paha ia in.)

Eljma pahu a eono pnhu makuhiki, mahope ihp P.ke kaua i Kaipulaoa mai ko Kaheiheiiuulia ana m« Kulaimamahu. Ua lilo ae la o i wuhine oikelukela 0 ku nui a ka wahine inaikal, a uo ka nyha ana 0 kp kino i ka hanuu keiki, o ke kukilakila 0 ka wahine kiekio, popoi kumolio ka lua ka puaa o Kohulu, i ke ku o ku wahine 0 Kuheihoiiiialia, iloko oia mau la, ua kaili ae la o Kamehameha me kalaWe li : lo 0 Kamehnmeha ia Kuheiheimalia i wahihfe hoao paa nu Kameh'ameha, mai ke alo mni 0 kPna kaikaiha o Kalnimamahu. Hoehaa nō hoi ka hana. ' 1

I ka lilo uua o Kuheiheimiilia i wahiuo ha' Kmiiohuiuolui, ua kiipu loa, un lilo i pnlaniu a oia ka'wahioe i kē nlo, a houo o ,Kaheii)6imalia i WHhino pouoi nu Kamehumeha. Du hoohnliihnla 0 Kuahumaiiu i ke alolia, e 'nana i ka moōlelo o Kaahumani). I ko laaa noho paa ana he.kane s he wahihe, na loaa mui kii U»ua 'mau. keiki ekolo olua kaikamuhĪMe, a hookuhi keikikane, o kekuhi ua 'makei. oka inoa o nu keiki. p . Kamohumeha Kupiiaiwn, o Kamehainohi» Ke-k-uaiwookuluni, u uie K.uhOuuoku Kiimu. {MU i pau).