Ka Elele, Volume 2, Number 11, 1 September 1846 — Na ke Aupuni. [ARTICLE]

Na ke Aupuni.

i iLAPAĪ.A HOAKAKA NA KE KUI!IN \ .<\0 PA- j .APALA 1 HELU!IELUIA I KA AHAOUELO , 1AWAII, IMUA O KA MOi, A(igate 1, 1S46. (E nana i ka aoao 80.) kahi kula pualu mn Honplulu, he man j neri haumaiia paha, a ua akamai nui ke- . hi poe. I ka vva i hana nui ia’i na kula a kokua likai ia no na keiki a na kanaka maoli. le hiki ke manaoia, ua ne!e na keiki a na \ iikuakane h'aole, a makuahine maoli. I ka la 10 o lanuaii, 1833, hoomakaia | kula no ia poe keiki, ahooliloiao loaiie j >haku a me kana wahine i mau kūniu, a ouohoia kekaiii mau Luna nana e ma- . na. £ia ka inoa i kapaia o ke “Kula Kokuo ; iliu.” Oka manao nui no ia kula o ke . ika olelo Enelani. Ika hoomaka ana ; 26 haumana, ttka, o ka hele mau ke , ohalikeia uu 50 paha a keu. He 88- i , 1 ia manawa i kakauia ka iiioa ma ka bu- , heīu oko kula. Eia na mea a ka poe • amai e ao rici, o ka holuhelu, o ka pala- ■ !a lima, o ka helu, o ka pilimua, o ka pa- | >ala nina, a me ka mooolelo no na AiipuO kekalii poe haumaua i haalele i ke , I la, ke hana mai no i na hana e pono ai. I ikamai no hoi lakou i ka olelo Knela- . No ka mahuahua o na kamalii ma ia 1 0 i keia manawa, a no ka hana nui ana ' a hana i keia manawa maloko o ka olelo , olani, nolaiia, o keia kula kekahi mea ] 1 e pono ai, a ua kupono no i ke A-upu- 1 o ka Moi ke kokua uku, a ke manuo nei e kokua io aku no. Eia na dala i lilo i ka mal ima ana i keia ' la mai kinohi mai he 15,351 nala. 8,275 1 ka waiwai paa o ke kula, 6,746 no na 1 nu, a 330 no na buke, a me ka pepa. 1 na haole kamaaina keia dala, a nana’liil* ku, a no Amerika a me Beritania mai kt> i. Na Stephen ReyuoIds, Escp (oLanui)j ] li mai ia’u i keia inau mea. Oia hui kuj' l.nu.i waiwai no ia luila.

I ka malama o Feberuari i haia aku n< j, laweia he umikumamalua paiia kaikamnhine i oi aku ke akamai noloko o keia' kula, a haawiia ia Mrs. Gummcr fGoma wahine;) i ao iakou i ka humuhumu i na mea c nani ai, a me na meae ae i knpouo i na kaikamahine ke ao, no ka mea, ho akamai kela wahine ma ia ir.au mea. Aia hoi ia Mika loane Poliaku<(Au<lrew Johnstone) kekahi kula pualu, he kuia Enelani. Oia hoi ke kumu no ke kula kokua o Oahu, no na mukahiki mua h« 11. Elua makahiki kona malama aua i keia kula hou. I kekahi maaawa he niau keiki maloko, ’he haole ka makuakaue a me ka makuwahine. I keia maiuuva he 25 haumuna. He 10 o lakou I*e. keiiiei kanaka maoli np, a o ka 15 he makuakane haole, a o ka makuahme no keia aina no lakou. Aia no ku nui o lakpu iloko o ke “Kula kokua oOaliu” i ku wa i mulaina’i o loane Pohaku ia kiila. Mnr hope mai o kona malama ana i keiu Ict U pualu, 7 keikikaue i hele uK.ii i ke kukimii i hoakakaia malalo. a 5 kaikain!iliiiii ; i iiele i ke kula a Goma waliine i oleloia malu na. Aia no i na makua, a me ua kahn ona ka ukii no ke kula ana. O kela kula a Goma wahine i oh leia maluna, ua hoomakaia i Ka l:i 23 o Fdteruari mamua aku. nei. O ua keiki i loia, a mo na keilu e ae kekahi i komo, o kokahi'he kaikainahine haole, a o kekahi he kaikamahine na na'lii. 1 keiu manuvva he 26 huumuna inaluko. Kc ao | mu lakou i ka heluiielu, a- me ka palapala liina. a ine ka helu, a ine ka huuuihmnu maoli, a me ka humuhumu e nani ai, a me ka humuhiunu kii. Na na niakua a me na kahu e uku nei i ko lako'u kula ana. i Aia hoi ma ka Punahoa UeUalu killapni jno na keiki ana misionari; !;e kahri'koiu haunmna maloko, a o I a Impālua o lā16m 'ho j;oo uoho hia« malaila.

1 ka noonoo ana i na mea a pau i ole- * loia maluna, ua manaoia, ina hui ke dala a pau loa i lilo i ka malama ana i keia mau kula, mai kinohi mai 130,000 dala a keu na na haole wale no i uku, a nolnko o keia 110,000 a na misionari Amerika i uku ai. I No na kula no ka lehulehu, aole i lawa pono na palapala hoike no ia mau kula,i| no ka mea, aole i hiki i ka manawa a ke | kanawai i olelo ai e hoike mai, nolaila, | aole e nui na mea a’u e hoike ai no ia mau mea ma keia palapala. I ka wa mamua, komo pu na kanaka ; makua, a me na kamalii iloko o na kula, a nui wale. Nolaila i ka helu ana i na haumana o ka makahiki 1830. a me na haumana o keia wa, oi aku ko kela wa. I ka makahiki 1831 i ka hoomaka ana i ke kulanui ma Lahainaluna, ina i hoohalikeia na makahiki o na haumana, mai ko lakou wa i hanau ai, ua 30 paha a keu kekahi a me kekahi. I ka makahiki 1832, ua manaoia ua hapakolu a keu o na kanaka a pau malo- i ko o na kula, a o ka poe ike i ka heluhelu, ua 23,123 lakou i ke kakau ana. m••■ . • 1 Mai la manawa mai ke emi ana o na . haumana, aka, ua mahuahua ka poe ike j i ka heluhelu, a me ka palapala lima; a ( ua emi no hoi na kamaliii hele ole i ke kula. I ka makahiki 1839 i ka nana ana i na( | palapala ua 16,000 kamalii iloko o na i kula. No ke kau ana i ke kanawai kula ; i ka makahiki 1840, mahuahua na haumana. ; I ka makahiki 1841, o na haumana a 1 pau i kakauia na inoa ma na kula hoole * pope, 17,440, a ekolu paha hapaha o la- I kou i hele mai, a hiki mai paha i ka hoike 1 hookahi ana. He 13,080 lakou i kela makahiki i hala aku nei, ua nanaia kela • mau pepa hoike mamua. I Ua hiki mai na palapala helu i na kula hoole pope o keia makahiki, aole nae i r manaoia ua pololei loa penei nae na pa- 4 r lapala. i n

Mokupuni. Poeao. Poe helu. Kak. Helu. Pala. ain Hawaii, 6,319 3,312 1,517 2,926 1,557 Maui, 4,897 2,587 1,234 2,287 1,004 Oahn, 2,974 1,761 793 1,513 788 Kauai, I 203 625 350 642 317 Huiia 15,393 8,285 3,894 7,368 3,666. Maloko o na kula Kalolika ma na Mc kupuni a pau 1,800 mea ike i ka heluheh 1,000 ike ole, ke ao nei nae, 600 keil | liele ole i ke kula, a i ka hui ana 3,40 lakou. Pela mai ke kahuna pulo oMt kale. O keia mau kula a pau i oleloia malun; na ke Aupuni wale no i malama i ke dal; aka, aole hiki ke helu i ka waiwai lilo i pau loa, no na Mokupuni a pau. Ma ka Mokupuni Oahu, ua uku k j Aupuni i keia makahiki i pau i ka hope i Maiaki nei, $5,438,43 a o ka aie o k Aupuni ina kumu ia la $1,324,56. In ■ hoohalikeia na Mokupuni a pau ma k* nui o na haumana, alaila, ua uku ke Al puni i keia makahiki i hala aku nei $27,442,75. Aka, ua manaoia, ua oi aku ka aie ni j na Mokupuni e ae mamua o ko Oahi l Ma Hawaii, ua like paha ka nui o ka aii ( me ka uku kupono i na kumu no ka m: | kahiki hookahi. Nolaila, aole paha i<I aku ka waiwai a ke Aupuni e haawi ai i keia makahiki mamua o 20,000 dala,ak; i o ke dala a pau i kupono ke uku aku i mea e kaa ai ka aie, he 30,000 dala. n Ua manaoia a hiki mai na palapala ho ti ke no na kula o keia makahiki, alaila, ; ike maopopoia ka nui o ka waiwai i lil r aku, a me ke ano o na kula a pau No ka nui o ka aie a ke Aupuni i ai [ ai i na kumu, nolaila pilikia paha ka hs \ na, aka, aole paha pono ke hookaawale a kekahi waiwai e ae o ke Aupuni i mea a pono ai na kula, a akaka mua ka pono ] na kula i ka poalua o ke Alii. | Aole i akaka loa i keia makahiki k n nui o na kanaka ma kekahi pule-, a ni d kekahi. . ■ Aole hoi i akaka ka nui i ka hanau ;i me ka make, aole i heluia na kanaka pololei. Eia nae kekahi mau mea i hoikeia n u na hale pule.

I ka olelo a ka poe kue i ka pope 70 lakou halepule, a 200 hale kula, kahij lialawai ai na kanaka e pule, hui 270. I ka olelo ana a Mika Makale i ko eou rnau hale -ule 104 Ua maopopo loa ka pono. o ko ke Auni hoomalu ana i ka pule i ke Akua, a 1 « ka hooikaika ana i na kanaka ma na no nui, a ua makemake au na ka mea I ana e alakai ia oukou ma keia Ahaoleloi 1 a, i mea e pomaikai pu ai ka uhane, aj' • ke kino o na kai aka. WlLLIAM KlCHARUH, 1 Kuhina no ke Aopalapalu '