Ka Hae Hawaii, Volume 2, Number 4, 22 April 1857 — MOKUPUNI 0 HIVAOA. [ARTICLE]

MOKUPUNI 0 HIVAOA.

Aia no keia' mokupuni ma Latitu 9° 34* Hema, a m« ka Loahu 138° 04’ Komohaoa mai Fatuiva aku. 0 Mohakani ka moku iwaena o laua. 0 Hivaoa ka iua ona moko mahuahua ae. He moku loihi e like me Molokai, e moe aku aoa mai ka Hikina a i ke Komohana; he emi mai oae paha ka paiahalaha o Hivaoa, mamua o ko Molakai. He aina maikai oia; me he kaupaku haie la kona mauna ; i kapaia o ka Naoe a me Heiani. Elua ona Lae oi loa, o Makafeaua ma ka Hikioa, p Tiutiu ma ke Komohana. I ka oaoa aku ia : Hivaoa mai Fatuiva aku; me he puhi Sa e mpe ana iwaena o ke kai. He aina hui o na mea ai; oia ka ulu, ka niu, maia, |o, k»lo, awala, ape, ka Mahe ;! ka hei, me ka uhi. He aina waikahe, me na waipuna e kahe mau aoa. Ue aina wela ke kupono mai ka la maluna iho : he aina ua no hoi. Ue oluolu i aa maiama aaikai. Eka

makani mau ma Hivaoa , oia o Kekunkona, mai ka Hikina Hema mai, a o ke Toloau, mai ke Komohana Akau mai. ,Vu kanaka m<i kekahi mou knhaieai o Hitaoa. MaUila aku nei makou i ka malama o Mei. a me lune, a me Sepetemaba. Ma na kahawai i liele la e mukou ; ua ike mai ka lehulehu o na kanaka, a me na 'hi, a ua launa me lakou me ka oluolu, 'a me ka hookipa maikai mai. hiahaieaio Puainau. Aia malaila na kan« ‘2Slt, a o na wnhine 2.)7, oia 546 na kanaka nialaila. O nu ahi malaila; Ouhoaei, Papahutoua. me Hoemoea, Tcatanui, Nuilale, a me Tahitona. Ouhoaei ke alii i mnlama i na kumu Pope ; a ko noho nei lakou me ia. 0 Hoemoea ke alii i makemake i. na kumu no Oahu mai, a ua hele o Rer. Jame« Kekela ilaila, « launa me kela alii, a ua launa aloha mai ; a na hoomaka o Kekela e kukulu i h«le nobo; a hoi mai oia i Fuiuvu e imi i moku e kele « e noho i Puamau. He kahawai no ia roa ka Hikina o Hivaoa. Muluila e hele aku i na kahawai malalo aku. ,yahot, 49 kane, 51 na wahine, oia 100 na kanaka ilaila. Elua aln malaila. 0 Vabin«nui.ine Mohi. Moluua 47 na lyge, 36 na wahine, oia W na kanaka iluila. nilua alii malaila ; o Tahiaieena me Taaefitu. Eia ma ia mau kahawai o James Hieknell e helo nei, a ao i na kanaka ma ka lu Sabati. Hanaahi 58 na kane, 34 na wahine, oiaW na kanaka. Elua alii ma ia wahi. 0 Tinitapeta a me Tohu(ete. O Tohutete ke alii i kahea mai ia ma Fatuiva nei Eia no kana olelo ia Puu (hunona a Malunui.) “ E lawe mai oe Mitinari na’u, o na Mitinan a olua i lawe mai no Oahu mai. Makemake au e pui« ia leh'»va, a e hoolohe i kana kumu.” Hiki roai keia leo ia makou, kuka makou ; a hai mai o Hieknell i k<ma inanao, oia ke hele i kela leo. I ka la ‘20 o Mei, 1856, holo aku au ro« J. W. Kaiwi, me James Bicknell, maiuna o ka waapa, a ma ka Ja 21 pae aku nakou roa Hanaahi. Halawai me keia alii a kuka m« ia : a ua maikai ke noho o Bickneii roe ia. A ua haawi kela alii i apana aioa oo Bicknell, a ua hana oia i hale ma kala apana aioa; 30 kapuai ka loa, 16 k« Uula, a ut holo ka roanao, e noho mau aku o Eieknell roa kela kihapai; aole e hoi hou ma Fatuiva. Hiki hope mai nei ka Bieknel| palapala U makou ; e i mai ana. “ Ke mau oei ko Tobutete me au.” Hanapaaoa 187 na kaqe, 160 ot Wihine, 347 na Kanaka malaila. O na a|ii aalaila, Kamaounui, me Teteapu, me Taap«mo«oa. He kaikuono o Haoapaaoa, iloko o kt lioa; he akea mawaho. O kt mtktoi oo waho mti kt raet e maikii ole ti ot moku ke noho ilaila. Hanalduua 54 oi ktne, 40 ot wahine, 94 ot kanaka ilaila. £lut alii mal.iila ; Fatatete a me V«iauet. O VtUuet ke tlii i ooi mai ia'u i ko’u hiki aoa i kona wahi; e i mai ana. ** E ooho oe i kumu nt’u ma keia kahawai.” Ua ae ak« oo au e noho me ia. A mahope iho o ko'o hoi tnt it nei; ut hti mai 0 Eieknell, ua ptu ko’n hale, oa keU tlii me kekihi ktotka oo lit«i i haoa, 36kapeai k« |ot, 1 12 kapuai kt UaU. A k« ktli oei au 1 moku « hele aka *i iUiia. A i keia ano U tbo nei, ua lohe mti wau, ua y4Hkia k«U tlii *

n" ka hana i kana nioopuiia, a ua pau paha kuiiH mana'» mi'u, . ‘ . *.. Taher Pay) IPi na kane, lil _iva w.ilniie. 1TT na karf*ka malaila. O na alu nialaila, n iV;tiv, ine \ aatete, me I aiihi. nie l'u'i, ;i me l , nli* H le. ' Elua aiii i makemnke i iiii inikiiūii i. U l'enlo a ine Paheleio. Ki' linna ni'.i o i’ulieielo i luile nn J. VV . Kaiwi..innlaila'niaiin ika in.ilaina o Mei a liele l|.,u Kai.u i i ka m ilania p Se()eiein:iba ae nei ; a ke lianaia la k"iia hale e n-'ho ai. Aia a loaa ka.ni"k'i. e luie no oia ilaila. C., ji.au ae la n i k ihawai i liele ia e makou, a iii' iia kaiiaka : Ile inau kahawai i koe ilalo akii a hiki i ka lae o Tiutiu Aole i ikea mai ka imi <> ,na kanaka iiia kela kahawai keia kaliawai,. Uiiiioinnin. Ile lehiilehu na kanaka malaila. ■' U l lohoii. ke alii ilnila ; ua inake iho nei nae oia ■ U Honomenu ke awa kumoku inaikai, hne kaikuono (loopiio. He liil'u na nioku ke ku inalaila ;,..he one maika'i niauka, ho iuii ka uwala ilaila. Uia kahi iiioho ai n Mi MilL, kela haole wali'ahoe i holo T Ain,eri ; ka ; no keia kal awni kana wahine. 0 kona inoa kanaka o, Pa|»u, he huole . ino oia ; he pepehi kanaka «ia. Kiuliu. Aole kanaka ilaila, he lae wale no..: () ka mea i oleloia no kela wahi. 1ka wa e make ai na kino o na kanaka, a haalele ka uhake i ke kino, a hele paha ka uhane i o milu la. Aia u a.ka Lae o Tiutiu e hele ai : Maluna aku o keia lae e hele ai na n a-l ne ; a i kekahi moku uuku iloko o ke kai, oj Motuepeepecatua ka inoa. ■ A 6 kahi e lele j ai ka uliane ilokn oke kai ; o I ahapatiiuiu-| hane : Hele ka uhane i o niilu, 0 na inokupuni a piui o keia pae aina, ina, e make kekaln kanaka no Nuuhiya, me Ua- ' pou, Uahuta, Tahuata Fatuiva, a me Hiva-, oa, hookahi wale.no walii e hele ai na uliane, o lakou : aia ma 'Piiiliu. i llikmii 1-25 na kune, 120 na wahine, 273 na kanuka malaila, O Puhapu ke alii wahine malaila : oia no hoi ke kaula nui o kela moku o Hivaou; aia na kanaka malalo o kana wahahee ana. I koiu mau mahinn ae nei; iluila oJ. Hieknell. Ua makemake kela alii wahine i mikinaii; kauoha nui mni oia ia makou e hele ilaila; n e hele tuia paha kekahi o Hiakou ilaila, mahope oku. Ua manao wale makou ; eha tausani me na hnneri elima, oia ka pau loa o na kanaka ma Hivaoa. He poe kunaka lehulehu loa malaiia. He .wahi pilikia no nae ke noho na kumu me lakou. Ina ua loan i ke alii hooknhi ke kumu; aoje makemake oia alii i kana ■kumu e helo aku e ao iAiu alii e aku a mo na kannka; o kona miinao, iaia wnle iho no. Ua like ka lakou huna me na haole pio a iakou i hoopakele ai. 11 Eia kekuhi hana ino ma Hivaoa, oja o ka puhi rama, a me ka inu rama. 0 na kanaka ui, na wahine, na kamalii, mennelemakule; pa ka inu raroa, ame ka hana rama. Nui ka liakaka; pepehi, ooki me na pahi; a pepehi me na pohaku,. v ' Oia na mea a’u e hai aku ia oe, Meko’u aloha ia oe u me na misionari a pau, ma ko Hawaii Pao Aina. Na 8AMUEL KAUWEALOHA.