Ka Hoku o Hawaii, Volume XII, Number 1, 31 May 1917 — KAAO HOONIUA PUUWAI NO KA-MIKI [ARTICLE]

KAAO HOONIUA PUUWAI NO KA-MIKI

Ka Hiapa'iole o ka Pohu La'i Kona Kai Opua —Ke Aiwaiwa Nana i Hoohoka i Lua-Nuu-a Nuu-Poele-Ka-Po ame ka Puku'i Akua o na Paliku'i Eiwa o Heha Waipio i ka Noe —A o ka Olali Nana i lawe a lilo na Leho Kaulana o Kalokunu, o ka Makani Kuehu lepo a Puako. MAHELE XXVII. Ka i Laweia ana imua o Piliakaaiea na Hana Hookalakupua a Ka-Miki. Ka Aha Hookolokolo ka lilo ana i punahele nui na kelii ma na mea a pau. Lawe ia aku la o Ahuena a me na a'ipuupuu a me na kanaka i hapai ai ia Ka-Miki ma kela po, a hoopaa ia elike me ke kauoha a kelii. Kauoha ae la kelii ia Kuehoopi'okala, e kauoha aku i na kukini e hele mai. Kahea ia aku la ua mau kukini nei a oia keia: Ku ana hoolono ana, lono ana hoolohe ana. Lohe ana o makaukau la, o liuliu o lawelawe, o ku'i a holo, o kui a lele, o kui a kikoo mau ka-wa la e e ku e na keiki hookama punahele a Pili-kapu-o-Paia. O Iliopii o Anehe elua laua holo a puni o Kuauli a hoi mai me ka hua i ka umauma. O Kea, o Alele elua laua, holo a ke kai koloa e nu ala i ka hala ula wena o Keaau a ilaila hui na alihi a huli hele mai i ke kapu nana e hoeu nei ka Hinana a me ka opae pii, a hoi mai ma ka hikina o Koa, a ma ke komohana o Alele, a o ka hua i ka umauma e malama mai a lohe o Pili. O Kilo o Kulou elua laua, holo ma ka akau holo ma ka hema. O ke ala ulili ilaila o Kilo, o ka ipukai pohina a ke a'e loa la ilaila o Kulou. O Nana, o Kiei elua laua holo a na kalo pu'epu'e i aina a koe koena la ilaila, kiei aku halo iho i ke kupu ka eu ke kipi o keia po aku la. O Kaholoholo o Heulu elua laua, holo a na kihi o Kohala i ka makani apaapaa i na puu haele lua la ilaila, kiei aku, halo iho ina paha aia ilaila keia kupu e hoopahulu nei o ka po, a o ka hua o ka po la malama mai. O Kaalawa, o Hoeu, elua laua. O ko olua wahi o ka hana ea, e kaapuni i ka moku o Kona mai na Pukolu, o Kaena, o Kane a i ka nui oni o O-u e kiei aku la i na ulei ko-lo o Manu-ka la ilaila. Nana ia na paia, na poopoo, na kuono a me na papa-i hale apau. Ina paha eia no keia kupu ke hoopu mai nei ma na kihi o Kona, a kakou e ike ole aku nei, a i ka la o ka makaua lele na ihe laumeki a papapau kakou he aa ko kauhale, a mihi kakou aohe ole ua noho nanea wale. I ka pau ana no o na olelo a ke kakaolelo, ua huli ae la ua mau kukini nei a holo ma na moku o Hawaii. A ma keia holo ana oua mau kukini nei, ua pau loa na moku o Puna, Hilo, Kau, Hamakua, Kohala a me Kona nei i ka halo ia ke kiei ia a me ka nana ia me ka maopopo o na mea a pau aohe mea i koe. A o na kukini o ka moku o Kona nei oia o Kaalawa a me Hoeu, ua pau ka moku o Kona nei, a ua hui ae la laua a hooholo e pii iluna o na kualono a me ke kuahiwi o Hopuhopu, (oia hoi o Hualalai) no ka ninau ana i kela mau luahine aiwaiwa ia Kalala-kaukolo-i-ke-kualono, a me Hana-kaumalu-i-kanahele. O Kalalakau-kolo-i-ke-kualono, oia ke kupunawahine o kela mau alapa wikani. oia o Kaalapuali a me Kanaha-ha no laua kela inoa haaheo loa o na "Hau o Maihi" i hoike ia mana helu i hala o keia moolelo, a aia ua mau alapa iwikani nei i ka moku o Hina i na pali kui o Papalaua, ina aawa kuholo o Pelekunu i koki o Wailau kahi i a'o ai me Kalaeakailio ma na ike pookela loa o ka oihana mokomoko lua, ha'iha'i, haunalaau a pela wale aku. A o keia kumu Kalaeakailio, oia ka hi'apa'iole o Molokai Nui a Hina a nana i a'o ia Ikoa ka Io nui o Molokai a o ke koa makani puahiohio o na pali kui o Pelekunu i koki o Wailau i na Hono o Wailua.

O ke kumu o ka hele o keia mau alapa e a'o hou a nui ka ike i "NA" ko laua lili no ka mea nana laua i kupee a paa loa ma kela po poina ole maloko o ka halau a'o a Lehuula kela kumu a Ka-Miki ma i kupee ai a kakou i ike ai ma na helu mua a o keia moolelo, a e ike hou aku ana kakou i ua mau alapa iwikani nei a me Ikoa ka laua aikane, ke ahi kana o ke alo alii o Oloku'i a me Kama-lo i hele pu mai me laua no ka hooko ana i ka laua olelo paa, e alualu ana laua a loaa kela keiki nana laua i hoohaahaa, a e ha'iha'i ia oia a pokopoko. E huli hou aku kakou a nana i na kukini e holo ala iuka i ke kualono iluna o na pae puu o ke kuahiwi anipeahi o Hualalai. Ua hoea mua aku la ua mau kukini nei imua o Kalalakaukolo-i-ke-kualono, a ninau mai la ua luahine nei i na kukini. Malihini la? ae; malihini i keia uka iuiu ano meha kanaka ole a Kalalakaukolo-i-ke-kualono i noho ai a kamaaina i na hono o ka moku o Kona mauna hauliuli kupolua i ka la'i la oia. Alaila, he mau kukini olua? Ae. O maua kekahi o na keiki hookama punahele a Pili, kelii kau kui hono i ka moku nana e noho alii nei ka moku o Kona kai opua i ka la'i opua hinano ua malie la, oia. Lohe ua luahine nei, o kekahi keia o na kukini a Pi'iakaaiea kelii nui o ka moku o Kona, a maopopo iho la no hoi ka manao o ka hoea ana o na kukini. Ninau hou no ua luahine nei. Huli i ke kupu, owai ua kupu? "O Ka-Miki," wahi a na kukini. Aole ia ma keia mau kaiaulu, wahi a ua luahine nei. E hele aku olua e ninau i kela luahine o maua, ia Hanakaumalu-i-kanahele, a malia ua ike oia i kena kupu. Huli ae la ua mau kukini nei a hele no kahi o Hanakaumalu a i ka hui ana ninau mai la ua luahine nei. Heaha keia huakai a na kukini a kelii i hoea mai la i ke kualono nei? "He huakai e imi ana i kekahi kanaka a kelii i makemake loa ai e loaa a lawe aku imua ona e hookolokolo ia ai no ka make," wahi a na kukini. Owai keia kanaka? O kona inoa i loaa ia makou o Ka-Miki. Kahaha? O ka moopuna kena a Kaulu-henuihihikolo-i-uka, kela luahine piha aiwaiwa. He aiwaiwa kena he ahi kanana a he hi'apa'iole, he alaihi kalaloa e pau ai na lima i ka ekeeke. Ina iho la i ka wao kahi i noho ai, i kalamaula, o Kaukahoku-i-ka-maka-o-ke-aouli ka hale alii o ua luahine aiwaiwa ala me ua moopuna hi'apa'iole nei. Eia ke alanui a maanei olua e hele ai a hoea ilaila, a ina olua e hiki ea, mai kamailio olua i kii mai olua e hopu a lawe aku imua o kelii e hookolokolo ai, o make olua. E olelo olua, e hele ana olua e huli i olohe pookela o ka ike a me ka ikaika, i punahele nei na kelii, a i ninau mai i ka inoa o kelii e ha'i aku olua o Pili, Piliakaaiea, o Pili, Pili-kapu-o-Paiea, o Pili, Pili-nui-ku'i-hono-ka-moku la. A i ae mai ea, a olelo mai, aole oia e hiki ke hele, aia a he auamo iaia alaila oia hiki imua o Pilikaaeia. Ae aku olua alaila olelo aku olua, a hiki ia olua ke auamo, e hoi olua a hoouna mai i kana-ha kanaka ikaika o ke alo alii na lakou e kii mai a lawe aku. E hele olua, i hele ka hola i'a i ka la, a i kuu ke aho a ke lawai'a i ka malie ua maokioki a malino ke kai. O ka huli ae la no ia o ua mau kukini nei a iho mai la ma kahi a ua luahine nei i kuhikuhi mai ai. A i ko laua komo loa ana mai iwaena o ka nahele ohia loloa, olelo aku la o Hoeu ia Kaalawa. O ko kaua hoolohe i na olelo a ka luahine, a o ko kaua pale i kela olelo, pehea la kou manao? O ka'u e noonoo nei. O ko kaua hoi aku a imua o kelii a hoike aku i na mea a ka luahine i olelo mainei, alaila, e olelo ia mai ana kaua i ka hooko ole i ke kauoha a kelii, a e pau mai ana ko kaua ikaika ole a pela wale aku. Eia ko'u manao, e pono kaua e hoolohe i na olelo a ka luahine, oiai ea, ua lohe pono aku la no kaua i na olelo ana i a'o mai nei ia kaua. (Aole i pau.)