Ka Hoku o Hawaii, Volume XVIII, Number 3, 12 June 1924 — HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui

Kakan ia no ka. pomaikai o ko ka (Hoku Poe heluhelu) KA HAE HAWAII MUa I ka hoea ana o Kamehameha ma Kona, a* hooamopopo Iho la o'm i k& pilikia o fea aiua i ka wi, ai hoea mai hoi keia wi n ka &ina aaamnli o ke ano hoonalaleha o na kanaka i ka mahiai, « aole hoi la— kou i hoolohe i kaua i kauoha ai ia lakou e hawele oa liuia ma ka honaa. Ike iho 1« o K<tu>ebaa>eha i keia pilikia o ka aina, nolaila, hoolilo iho la oia iaia iho i kumu b.Coh%like maikai no oa kanak* e nana oaai ai. Ua hapai ae la oia i ka oihaoa Mahui, a uia i>ahfi koua law§lav?e sna i ra hana mahiai o Kuahewa, oia hoi kela ma!a nui kuahewa mnali ma Kainallo, ae waiho $e» up itt>i keia klhaipal T mahia\ » Ka — enehameha a hoea Waīe no ī keia ia. Ua kahea - akn la o Kanūehaoaeha i na Alii apan, a īna makaaihana jfeaika no hoi o ke kino, a ua hoomaka moa ia ka pa o ka oiai, na ano rr,ahurihua ae le na b*M ;a manawa, a he miea Me ko lakou komo ana IT< «ko o ke kihnpai mahiai. Eia no waiho nei kela p» a hoea loa i kela manawa, I keia manaw* a K*meha'meha *#»# na A!ii nie na ka&aka pu e pa »n« i ke kihapai, se ho< mak» aua hoi k« tfl«hi»i I ka «iti«, u» »!5 ae !* k«k%hi Moko Enkini ma Wai— • mea, K«t»ai, a oH paha ka maka|l»rti 1814. I k« »11 «t>« « keia Imokn me ka pih« i n« waiwāi, ua f hoop*k«!e i« n« poe o ka nioku e - K«nmn«Ml ke KUaio» o Kaoai ia | AMiMm. a ua hoopak#!# pu ia no hoi n« w«iw«i o u« tooku Bakiai nei. U* hoike i« aku n*e keia hm* ua%i(tiui • ke KJ»«ioa Aiii o Kauaū« hoM ka lohe i kela (>na n»oa ka mokn t4t hoi ke KiMina Uukini e noho an» «* Bitka, « nooa hol ka ioo« o Barkoi«tf. ua hoouna mal !t ua Kia«ina Kukini nei i .kekahi a«tMk« Keleiw*n a, nou» kft iooa o K.#p« (Sch»tfffr). U« ku k«i« jfeauak« Keie?o»niH tua KaiUia oia* luu» o fcak*ni Moku i k«iNi i« kou» iuoa o la*)xU. U* hookipa us»ikai «ku u ; K«iueh»ui«ba i kti* Ke<«ai«uut t « ua hoike »fcu 1« ua ( u«i i i u >n a ī ho*a Ui.ai, i Uftw*u *te « «i ka lohe «n* o! K«iu<n«iueha i ke kuam o keia uu«k*i a <e!« h«o> Kc)«aiania. ua aaou'»». *ku U o'a 1 ka K!e!e ia- . K*u*i, « uoi au«| UoUku la u>«i ka wamai o, woeu u, «ii lohe :» m*i hoi ke| a**iaui» u aikai nei uo ke Alii moaiiK. | r« im pn tn»i la keia haole ! ne ma\j pu j d i »tn* n* r*oka. 0« Uw* i«» *k« U \3% K*h i te!a *«i*ai j*«M \ pu ai»i aī no KaW. U» |H i* oi« « K*uaiu«lu uua I Wa«oi*», « ua h«iboi i« ru»i 1« uix U«i«* «i* «aiwM jtto o ka <v - ai*l, hiMNk aom akn U u, [ a te Atlt K«d fh»tweba |>« Kanmn«!ii maonu» o ka hor« iawa nk« o ui hao!f n*U ?U »h<> 1« keu ha«1« Kv% Qi» W*ia>e», Kaut!« a ua k*kuu X U*«« eoua tua U mUU ,

Ua hoomaka kona kalepa ana iwietoa o na Alil ene na kanaka o Kan&i, ho kana mau waiwai kalepa h6fi Uwe'aku ni i Kauti>, na pau ; ka 151.5 i ke Alii Kaumualii. ai kekahi poe Alii e ae no hoi o J Kauai, oia hoi oa pu paoapaua, a me na ptt kanpoohiwi, a rrv na lako pkntla a poka hoi, ao ka waiwllpanai ho; ma ka aoao mai o ka poe Kauai; oia ao ka **laau ala," ai ike iar hoi ma ka iuoa he •'lHalii. 5 » Ia m»n 1« o keia haole Kelemania 6 ooho kalepa ana ma Kaoai, ua kti nial la kekahi mokn Ruksn! neoa ka inoa o li Kiiluoa 0 keia moku he kaaakolo mau IHkiai Kodiaka, ai hoouna ia mai keia mau kaeaka Ilikioi e Ke!a Kiaaina Rnkini. no ke kokaa pu an* i ka noho an» o Kepa ke kaeaka 'Kelemaula ma Walmeā, Kauai. Ua hpi aeu la kela oaoku Ruciutl me ka hoihoi du ana i na waiwai ol ka moku ili, a me ka lawe pu ana! 1 na laau dia i lilo iaia tna ke] kuai ana o kela kemaka Kelemauia me o Kaaai. & ua noho iho ia boi kela poe kaaaka liikini ia Kauai, he inaa kane me ka lakon man wahine. Ua hoohana i» aku la keia poe Haol* Kelema- j uia e kukulu papu ma ka nuku oj ka muliwai o Waime*. j w 0 &a aīauao o kt!a ana $' ' keia poe Uikim me na haole Kutsioi i nnoo hou niM lakou., oia uu ta manaO" «'ni e lilo aku ana o Kauai i aiL» no ea' • " " 'T> r ' • \ Ku&ini. I keia manawa no hoi e noho nei' kek poe Rukini me Kapai oae kēlal uuau Eikioi» ua kū aeU ! Hon> lului he elua mau Hoku Kukioi, uoaa iaoa o Makala ai uoho Kapen« j k hui t K&pena Long 4 ao ka lua oj ka uioku he ki*a-ya 4 a T uehe i Kapeua e kek&hi Auitrha t j a ua lioea, aku Ia ka uui o ua Luina| o keia uaau oioku Kukun i ke 90 j ka uui. | Ua r.oho "iho la keia 'eh ulehu o; keia poe Kukiai tu» Hooolulo* hooma&a ko lakon kukulu aua mau hale uo Ukou, a n« iho !a i kahi e kau ai ke laknu uiao. pu kuuialii, t ua htx>pihs pu ln . |hm keU naau hale o u* poe Ru-j kini nei i n* '!ako"k»u«, . I* mans»w* hookahi no ua ku—) ■kulu ae U lakuu I pahnhae eola— koe, a huki &e la i ka H»e Kukiui aiaiuua o kela pahuh«e. a m» ka huouiaopopu ia aku ua manao ihe U ao keia poe Kuklni $ I««re lilo i ka aina no lakou. I ka aha o na iaakahiki q ka uohu «oa o Kamehiuieh» sb» |llaw«;; keia haua ana ® k«ia poe |£ttk.i&; i keia haua aao pakih« | ,aMs« a ua Uw» U »ku U k«uj liiMM a h«*a io al««, :aUila, iu»outta t»«i t» ,s>U &u*b.iinofcu, UiumaUeiheU K«i4M««a, Kao4«iokk.> aiue u«*u, a a»« k* UvUko pa ia aku. ua 4o« lahalehu, «i iako. «a«i i ua iue« kau« o ua * iL&j Uaa«4 aku U vna i ke j *«U iM« Alii, « h«i« a kaujt alu ij m k« km »*i fetla 4u»uU % a* hiookune *ku hoi U4«m o«ai «,* au>a ak.o- , U» ten io aku uq kaia oua| <Mu i * ua U. k«l* * ua>akutu| <«« U «» i tStau& uu, t* Alu nan H tute, a «m» tt *«% «oa \ tu| IP» kwuiki ««i»!»* $ keU ai koKM Inn tw ktva b»t\a : &«Ut»uae%» «n*Am i hola «i| »,>>* h\ī o kt A'i» K««u*&*u»eb* ; u *lo at m* iaioo, j k«k«ht oVo o ke4ahi' '«»«« I lll>Q t |J« lis«vsf!,> >» U Ha** o> t *a Ut *n* »■ «* a«i:«La e | C*ai;u a mi r 4 h«o'v: A utdka jlv ua t t%4 w ot*tt U \UWi t \t\t fct^L*

Rukioī t ua ano pihoihoi iho ia ko takog aianao, a ua hoauūa koke aku la lakon I ka, iohe ia K.amehameha ma Hawaii no keia haua kaili aina o k,eia poe iuele Ru — kioi. I ka hoea ie aoa uo o keia iono la samehajweh&, a mamuli oo o kona auo wlwo ole, a aae k&.nana ole aku esa oia ke kue nei i n& mekaainana o kekahi Aūpam aol ae 4 ' aka, ua wae koke ae Ia oia m Kalanimoku, a me kekahi inaa Alli malalo aku o keia AIH Kaianiaaoku, a md ka hoolako pu aku i aa koa * u&loeloe ai ka hakak<i aoa aku o teia do« oue keīa poe haole komohewa wale. Ua hoouna aku la o Kamehameha ma ka waiho pu'aku ao nae i kauoha ia Kklaaioaoku. **k hele o« a hokake aku i kelft poe paote p&ka-h» aina» ae hana aku do nae me ka oluulu i* lakou, qq ke kaoa uiai* i:U]IV aku me ka lima *ka t i epai ao hoi ltkoo l kou leo ieaaoha jxq ka Ja.Mle!e iho i aina» al&ila» kipaka aka no ia lakou me ka hoepoino i ko. lakoa ola-' 7 Ua hoolohe io Qo o K&lanimokn |i na olelo aoa kona Alii Aimoku* .a ua hana io aku ?a no oia me |ke a ua kauolu no i keU pee Hukini e haalele ibo !a Oahu* ae Lele aku mal kd Mua aku u ka Moi Kamebameh» 4 ao ka hope ua hoi _£»U btua maikaī a keia Ali u« !antk':a ao me ke V'l? o ke k<->ko o kekahi aqao "me kfkabi ao.ao. He £nua oaauao oia'oll no kel'a lnna aui o Kaaaehaa:eha. qī«? 4 ina paha ! h ?iPs}lac- ia ke ela j se!ī j>3r ;alua, ala'la., o ke koxo no p4aa. īa . □ Kamehhmeha kekahl k aaa ,ma kek'k Aupuui ol i6 o ta liko I aa rte* kava aiaaiua ,u koaa. I a uu*iu ,ao I IhocpAtele ae uo i ke Aup.uo': o K*me*'.aoieba oiai ke k:uio au* aiu. iloko o ua hihia me na oiaoa ViIpanl auawaho ,:ku o ko;ia *ra;il Au |paul uuku- .naa ao ;s aa ka — Ikau o k&ia ap e h.>caiaopōp. 1 -a aI |i ke say Lea KaUU;Q* ktla M-I |o kekah'. .ka Meau» Ta [kipika. C* i*e pa ae la uo Lo |kiiao'.i 1 kot*i auio Uop.'» ole uo 1 ta p*io aku 4 1 aa lakoa i kue mal 1 |kaua uiau toopoui-pyno oialkal auaI Hd poofc«I» uiivH keia K&— polīona o ka Polua^aU» I I ka hosa anf sku o Ualauloioku ji Hoaoiuiu mc ua Ai ■ooua ,pu U EU6 ia, ua hc'.t «ku U c : -a t I tatoailio ol«kuu ai« k<U p*>e b«o'e Ikuiuo&iwa. a a>ahope v ua ku&a . uaaikal aua. v f uiauou'.l ao vka ,ike a,ua £>4k«. e ke a poe b#c.lt ,i 44 4 ua un.k-:e* o ,JbLaj*t;iu»o4u w* ui*u l>oa a'.l, ; ua ikwu 1« *;.>• wakau o ,kda iiaoU, a ua ae j'«Uvio Loa |OMu u «*kvu k k i<? .h* |U U*4iu a uo «.<k«b; I !ka )rae« aoa ak« e» lvn*ar'mo\3 lt He«M>Uai«i o? i h<K>«aa pa |ta «ae U ua *tu \% t llt%flNiUk> o)<boIh me k :ia jx>c a m»Vr* oi \uk& |t»aftat iti, k V > o %.a |tt« ih wat o \«t» iv-€ V»v»!t |( t« »»' »»ō|i v* .»« m*Vf* o | ttaa hva « |«« **h> i »*€&.* <s pe* *04 ;Qal« a »vMo -k\i «k« %*&. | l** bt«Mt tti3 la *«a VvX>ket< .a e Tt? ■ * V\> 4 v v !tUI; 4« Uk.** r," K «a% o» % jk*U &*)*•*«**. t ;,eitc n*-A '**» (wV«n fceli *** «ki> « a&ela , * W«aka, aa aka lt luk poe ilMumi * ii* « i Akn ,U «*U;o v. it [X Vo-.A * k< lUW * t*«* i ***> "--U- •