Ka Hoku o Hawaii, Volume XXI, Number 32, 10 January 1928 — TERESA NEUMANN Kekaikamahine Kelemania KA MOOLELO KAMAHAO MAOLI O KONA OLA ANA HOOPAHAOHAO IA NA KAUKA NA KAHUNAPULE A ME NA POE AKEAKAMAI O KELEMANIA (He Moolelo Oiaio Loa) [ARTICLE]

TERESA NEUMANN Kekaikamahine Kelemania KA MOOLELO KAMAHAO MAOLI O KONA OLA ANA

HOOPAHAOHAO IA NA KAUKA NA KAHUNAPULE A ME NA POE AKEAKAMAI O KELEMANIA (He Moolelo Oiaio Loa)

Ma ka pule i hala aka !a o ka "Hiau," ua hoike'Ke aku ia ma— koo i kekahi i»ao uaea piii i kela Ke'amania, oia hoi o Teresa NeunoHun, ae pili aoa hoi i kela uj£u haawioa kupaiauaha e h$kau nei īluna «na. H« eha uianawa uoa i hoopakele ia ai wai kekaLi uiau mai koikoi i liekau ui»i iiOOH ooa, a us liio uo hoi keia oia Rup&iauaOa aua o keia ahine opio uaai keia oiau ujai koikei neai i uit» hoopahaohxo mauii no i ka inauHO 0 kekahi u)>»u Kauki kaulana loa o ua Kula Koienaania. a ua hiki ole ia lakou ke wehewehe i Kekaoi oiea e pili aua no ia tuea. Kai uo hoi o kela mea wale no t aat>, o kekahi mea hoopahaohao loa 1 ka ui umo o keia poe Kauka keu. ]«»na o Keieumnl», a he uiau Kauka uu uo hoi keknhi uiai Auiēnka uiai a uaai kekaui mau wah) e ae o £oropa, ae iilo uei keia w*fcine upio i Uiea hoopahaohao luaoli i ko iakoo ioauao 0 kaua ai wa!e no e ai nei i keia, mouawa, oia uo kela wahi bereno. Uhiiahi a oa Kahuna Koloiika e haawi ai i ko likoa mau Hoahauaui ae hRRwi ia «na hoi iaie oie kd hoopulu i& uae kahi wai- £ ai ana [019 i kdi> me keia ia he wahi puna nuku wale no me kahi wai uuku, a«a, o es mea kupaianaha n" t aole ioa i euii mai kooa mau paone, oia', e kaupaona mae ia ana kona kino e keuahi o ha Kauka e kiai m»kaaia nei i kooa oia aea. 1 kela keia Poalima e hoo— maka ai kona w*iho »na Hoko e, kekahi kulana a ua Kauka e kiai) ioa Hoa, h īu manawa e ike ia ai oealuna o kooa klne ka kahe ana mai o ke kr ko mai koua maka oi&n I a Oj«i kona !«e mni n>i hoi a puaii pu mai la no ho' ke koko mai kona aoaa mai. O kekahi mea knp?i.-1 uaba no nae i ka manao o na Kfi- J huna tapsiaa e kīai nei iai», aele ii li!o keia kahe ana o kona koko i| mea hoopllikia mai i kooa kino. )

Ika pho ana no o Ra la Sabßti, al« mai la no ohi mei koa» wahi moe noai, a noke iho la na Kauka loea o Kelemauia i ks naiia aua i kuoa kino, a me ke ana ana hoi) k« kulana Ikaika o kona kiix\ 10 ka mea i lsaa i« lakou, oia mau oo ka tnaibai o kona ols kino, ae iike uo uie keoa k«Uua i ka mauawa i moe ai oia iioko o kela kulana hiauaoe uuule. Anie no hoi ea»i rcai Kona kanmaha paooa oiamuli o keia ai wale no i keia ai uukulop, ai ka Poakj»hi hoi hoo.oaka mai la no ke ano ola ae o Kela (nau puka ma kona mau lioD9, a pel» pn no hoi kona man vpawae, a pela no hoi keU puka ma kona aoao, I k» heea hou »na no \ ka Poulioaa, alaila. hoouaaka hou no Jca ike ia o iela mau paka kui ma kona mau a uooeimka aku lu oo oia e hiamee iloko o ke kulana ike ole ee nona iho, a oia no hoi ke «nanawa ana e kaeoailio ai i kela mao olelo Awoapia, Va olelo Hebera hoi, a me ka olelo me kn uleio Helene, ae lohe maopopo ia ana hoi e na poe Loea olelo m«i oa Kalanui tri»i o Kelemanla, a hoeiaio »e U oe hoi I»kov, o kona kamailio aoa 1 keia man o'eio, oa ia loe ka maike; io>. - a rr e he ak o kekahi o kefe ni«a I-*bti |«ona Uhui poaoi-

0 na uiea nae aqa e kamailio ana i kela man la ekolu ona e waiho ai ] iloko o keli kuiana noh.) ia uaha e ! kekahi : mana okoa, oia no kouaj kaaoailip aua i na ooea pili i ko lesu hopu la an«, ai kona kai ia ana imaa o ke Kahunaoui am« ka Aha Hōokolokalo 0 ka poe Koua )awe ia ana imoa 0 Herode amfi kona hoihoi hou ia ana irtiua o Pnato. Ka noho ana o fe a Aha Hookolokolō ia ana o leen, iir 1 lohe ia no ka keia kaikamahine I kainaiiio ouko ana i ke kaulike ele [onahana'i hnna ia aku iluna 0 | leau, ai ka kia ana o ka ahewa ia I :luna 0 I*su, ua hoomaka ae la uh wahiue opio nei e uwe, ae kaioailio hoi i kesahi mau olelo hoahewa i ka poe na&a i hana keia haua kaul'ke ole iluna o leau. Kia ka lohe ia nei keia mau aielo apau e ūa Kaūunapule Katolika ame nu Kauka Lapaau like oie. a mawahn aku] 0 ka hale 0 keia wa"hine opb ei waiho aua iloko 0 keia Kulana ka-1 luahao, ua hoea aku ma kahi o ka elua paha t4usani poe i h«>)e mai uaai na w»Ui iike ole mai 0 Kele - uianh e hoolohe i keia aia») meo kupaiauab& a iakou i iohe wale ai. Ha pje hooonaioka hiliaai ole i oa oiaio o ka Baibaia,, oa liio na uiea $> iakou i-ike ai i «i.-a hoopahaohao uo 1 io iakou uaanao. I kinpiii ,ue olelo ae eo iakou he ,juau haua "apuhi wale uo ke'>£," akt., i ka ike maka aua o kekahi poe "hooie Akun'' i keia mau hana ano kam-a-hao» ai ka ūiki ana hoi i keia kai— kawahioe i hoonaauao ole ia oua keia mau oieio kahiko 0 ka Hikioe, ua iilo io no ia i uieu na lakou e kauoailio ai iwaeua iho 0 lakou. t.U kamailio a®< 0 Por l aa Pappfcauann, ua maKemako oia e hoao ia ka ike 0 *a ma&a 0 ua kaikamahiiie »»ei i ka aaauawa e mai ai kela hiohioua inaa uiau ma kela m<»u ia, uta ka houkau ia ana 0 keaahi ipukukui uwiia ikai«a ioa 0 kona oaau ihō-kokui, ai hoea aku hoi ka ikuika 0 Uk ihoiho kukui i ka 5,000. 1 ka hoeA iu aua mai ito o k» Poarliuua, ai ie kaikamahiue e waiho aaa iloko o ,kela kuiana * 'moe — uhaae," na hookau ia ka ikaika o |keia imn.a 0 koua mau maka. * Ua lawa ka ikaika 0 keia | ipukukni e hoomakHpo ai. I ka ike' ekamakao kekahi kanaka uaka' ikaika, aka a.ahope ibo 0 ka l.o»o la aoa 0 keia ikaika 0 5.000 o kela i&ii-kukui-uwiia, ai ka hoi aua iuaij 0 ka ike iloko o ua kaikamuhine nei, ai kR noii ia nna e ua Kauka m»k«» i ka ia aua aku i na kaikamah'.n* uet, ua ike ia Ina h* Wihi mea 1 aku i ka ike 0 kc»Da niaka, a aole no tni oia i hoōmaopeīpo iki i kekahi mea ano e 1 houhana :a aku nialuoa o kona mak». O kana wale tio : knmailio >.e ai. ua' hoopouli ia ka la t ka co:inawa i kau aku il lakou ta lesu haalonā o ka laau Kea. 4 1 ka manawa e kau ana kela ipu-kukui ikaika iuiua o koua mau maka, ua naua akd la koua mau (uuka eue he mea «ele heipu-kukui imua o ka ike O koaa maka, *o ua uaaa maka hoi e uoho kiai «n« iaia i keia manawa, «oie 2oa e hiti ia lakou ke hoike ae, ua ike lakoH 1 kekahi mea anoe paha malaoa o koua maka, aka, ua kaakaa maikai aku la uo koua maka me he mea ala aole he mea e hoao ia ana ka ike o kona m|u inaka. O ka mea mau uo ana e kamailio ai, oia ka hoea mai Q Maiamalama a uaai loko maī o kela ''Maiama. — iam»'' e hoea mai ai kekahi leo kamaiiio iaia, ae hoike ruai īaia i ka hoea mai o kekahi mau piiikia malana o kona kiuo pouoi, a me ka hojika)ka mai ia ; a e hoomanuwauui oia ia uiau pilikia e halawai aun m<S ia ma kela oiauawa oua e hoike fa mai a; na hiohiona kamahao. Ua hoea aku la o Dr. H.L. W«chtei 0 Nnioka i KUemai ia, a ua bftl« lon oia no kahi Kauhale ,0 T«reaa a oia kekahi o ua Kauka ioea ioa ma ka imi eo 4 1 ka mai pifj i «a aa-lplo 0 ke kanika, Ma kaai hakilo po4o ana 1 kf kwlaoa 0 keia wahloe t k* manaw3 e hoea ma i ai | ain ka' ar» }}««.* oua, u-4 h'ki ole 1 ia k« hocm«opof>o i ke ku r au! J ho.-a mai k<tl* ano kupiia-iaiā | la»a o k«ia wahfne o; i-> ! 4

manīa, aole lo? e hiki i "f£<iu fcā kaolana 0 ?Tu!o!:a XSwebew<>he I keia m*a pol»ibihi e hekau nej iluna o keia wih'ne opio. I kela roe keia e hele hololiolo ana oa kaikamahlne aei tne ke kakna ?a e kekahi wahiue Yiriglui ma kekahi aoao s ao kona makuahl o ponoi no hoi ma kekahi aoao maf, a o:a no hoi na ] la aiiri ka Poalima a ka Poakahi 0 keia me feeia pule, un aao h'ki pO'-io ole iaia kī hel° pololei. oiai, s ia ma koaa mau wawae mau puka kui auo nuaul, a ua ako la oia iUio» o kona makuahlue me kefī waoine Vtrigini. I ka hoaa aoa aku 0 na poe !eht-,lehu 1 ka_hocie o ka makua — kane o keia wahine opio, ua hoao aau la kekahi po& e haawi dala i keia wahine opio, ofa boj he na emi aku ia oia i bope t a ua pane mai Ia me ka ieo kuoo i kda mau olelo. *'Ke hoomaikai aku hei wau ia oe no seia manao kokua ou, ake. aole nae i hekau oiai keia mau ehaeha malunā o'ta nu kuai ia aku i ke (iala." I kona manawa e hele ai os<> koaa mau hoahele iua% i"nau, ua aaiiu ia oia tno ki iele a ua komo oi* i ka uilkini Hm2 eleeie alualu, ae uhi ana hoi keia mau maka 0 ke kui ma mau lima, o : ai, aole oU i m_a|;Jpake no ka laoikeike wale aku i hoailona aioluna o koha.maii lima oie kona wawae. U* uhi ia koua pee me keknhi uhi eleele, ae ike U aku ana ne nae i kekahi maaiwa kela meu eba maluoa koaa lae, oia hoi me hfl mau eha ala i kui mea ooi. Ua ijldo'« kana ana me na lapaau -lehulehu i hui akn me īa, a aole no hoj oua kut i ko lakou nana noil aaa Ike ku — lam» o koua kiuo. Aole «10 hoi he w6hi ano hooio iluna o.keua ano, ak& t he auo T>a«baa kuua aao, a aoip no hoi ooa pule piuepiua, »ika t i kona manawa uae e i)ule ai i ke Aku3, e kamailio aku aua uo Uia, me ka leo hilinai oiaio, ao k&na pule ai;a ho? ua like uo me ke ka mailio mao'i aku no 1 kekahi mta e hlHnai paule'e ia ana e ia. Ao'e |oa ona makeiaake 1 ke kapa īaj aku be * ~S a/ut, * ~Qiat aka, ua like, no me na wahlne opio e ae nu- o , kona ialiui. j 1 k» manawa e k<*maiiio aua oia, me kekahi Hauka I«tpaao aua 4 hilinai uul as, ai ka nieaa aaa ako 0 ke J£auka ki» uo koua cja»4o £eia kx*4aaa oas e h<;kau nel keia mau ano kupiiaoah"; iluaa oaa. ua, paue mal la oia tae ka lea auo haanaa uo, ! **Aole I maopopo iki ia'u keka-, hi mea piii 1 keia, kaikauia— hine aue naaupo no wau, a he uui ua nae? i hiki ole ia'u ke hoooiA-i-Popc\ Ae, bc khuleha oia mau, mea i hiki o!e i ko*u puuoil ke hoakaka aka, He nui no hui' oa mea i hikl ole no ia kakou ke' hoomaikeike aku I keia manawa. ■ Mahope «iku paha e hiki ai w ka.j kou k® hoomaopopo ia mau mea. t!i ]

ka hoike a Dr. H-ppolit? Bernhdtn o ke Kuia Kauka kau — lan& 0 Faranl, ma kona Uuli noi? ana i na moolele pil! i ka poe Kristiano i pahi ia i ke ahl, ai hana īa na hana hoomainoiup ma—» luoa o i«kon 00 ko lakou hi!iaaj haioule, ua hoomaop py ioa oia, o kekahi 0 kela poe i hoomaau ia.'ai k* o ut eha hoomainoiuo 00 e hookau ia ana iluna o iakou, ua ike ole |oa lakov» i na thaeh«, oiai, ua laaakila ae la na *'M«aao llhane" maluua o ,ua ehaeha a! boaia ia mai hol e kekahi bili nnl ni'.l a e paulele nui aua Ua nlo loa aku la ko lakuu hoo— naanao ana maluua o kekani mea, a» pcina l«aou i ko iakoa mau ehaeha siaō poaol." Ma ka manao o keia Loea Kau — ka 0 k'.la £uia Kaujta kaulaua o F«racl, a ia uo la aoo hllinel iluna o keia kaikamahlne opio, a mauiu'i oka ikaika loa o keU ano hilinai tluna on% ua haoa mai la ktla hili*3ai (luna 0 kona noouoe Kanaka, a »jh; ia iho la auu kanaka e ka jkalk« o ka hilinai ahane." • Hemii na meo e hoopahaoha'; loa ta 'iei ka lehulehu o kekf,bi poLora o Kuropa i keia mei karuatii»o pili 3 ke "Kaikam&hioe £Iua«1t»« o ke!a wahi kanhal- o K<>n - jj«r«rtuth co& k» Mokuaiua <? £<- P .lw *h* hoi o Kels - [ KA lIOi'KNA