Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 29, 18 December 1928 — Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) [ARTICLE]

Ka moolelo oiaio o ko John Kaelemakule ola ana (Kakau ia e ia no ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu)

HELU 10 NA KAPU O KA HUMU ANA I KA PA HI AKU. Haalele hou aku la lakou i kela wahi a lakou i lawaia elua ai, i hoea mai la no loko o ka aina, a ka maalo ana ae o na waa hi-aku nei e kau ana o Kaeha me kona Kaikoeke Kaneikim a i ka hoea ana i ke aoa lawaia aku, ao wahi hoi o na auwaa lehulehu e lawaia hi-aku ana na manao iho la no o Kaneiki e hoolana iho ana la hoi lakou ma keia wahi i maa mau ia i ka hi aku ia e na lawaia hi-aku a Kakuhihewa, aka, o ka mea nae i ike ia mamuli o ka hana ano hookalakupua a keia "Keiki Lawaia o na Kekaha wai ole o na Kona" ua kena loa aku la no oia i na poe kaohi waa iluna o na mau waa kaulua nei, e hoe no kahi kokoke loa i a naau, a he wahi hoi i ike mua ole ia ka lawaia hi aku ia. Kuapaloaha no hoi kau mau hana e ke Kaikoeke, aole paha i ike ia mai koʻu mau Kupuna mai he wahi lawaia ia kahi kokoke loa i Kuaau. O ka ia e lawaia ia ai ia wahi ala no ka poo-paa, ao ko aawa, ao ke hinalea, a me na ia e ae e lawaia la ai ma ke kai pa pau, a ia oe ae nei hoi keia holilo ia ae ka kuaao i wahi hi-aku ia. "O wau ka lawaia nui o kela mau waa kaulua, a ua hoike mua no hoi wau ia oukou, ke pono e hoolohe na mea apau iluna o keia mau waa i kaʻu mau olelo kauoha "o ka mea hoolohe ole, alaila, e kiola ia ana e au iloko o ke kai." Mamuli o keia mau olelo a ua Kaikoeke nei, ua hamau iho la Kaneiki, oiai aole oia i a-a mai e kue i ka leo kauoha o kela Kaikoeke ana i kapa ai o "Nihoe-

leki," nolaila, ua hoe aku la na po apau iluna o kela mau waa kaulana no kahi kokoke loa i Kuaau oiawahi a Kakuhihewa e noho ana i ka lawaia aku. I ke kokoke loa ana aku o ua mau waa kaulana nei o lakou i keia "Kuaau" na kamailio aku la no e Kaeha i ka poe apau iluna o ua mau waa kaulua nei o lakou, e ike no hoi me kela mau kamailio mua no ana i koike mua ia ae no ai ka ike ana o Kaeha ua kokoke loa lakou i kahi papau o ke kai alaila, o kona kena aku la no ia i na mea apau iluna o kela mau waa kaulua e lele iloko o ke kai, oia hoi mahope iho o kona hoike malu ana i kela "Pa hi-aku kuahuhu iwi heehoe o kona makuakane," a koe wale no oia iluna o kela waa oiai, ua piha loa na waa kaulua i ke aku, ai ka ike ana hoi o Kaeha e aneane ana ua mau waa nei e piholo iho. Mamuli o ka lele ana o na mea apau iloko o ke kai, a ua hele no hoi ke kai a kokoke loa i na "moo o na waa", ua kena aku la o Kaeha i na poe apau iloko o ke kai e hoau i na mau waa kaunei i uka o ka aina, a ma kona kau no nae iluna o kela mau waa kaulua, a ma ka pae ana aku no ua mau waa hi-aku nei i kahaone ua hopu iho la o Kaeha he elua wale no aku, alaila, huli maila oia a kamailio mai ia i ke Kaikoeke i kela mau olelo.

"Ea, e Kaneiki ua ike iho la oe i ka lawaia ana a ko Kekaha keiki hi-aku, no ka mea hoi au i kapa hoohenehene mai ai o Nohoeleki. Eia kaʻu kauoha hope loa ia oe me ko Makuakane, e haawi ka ia i na mea apau, a e ai hoi na Alii a e ai pu hoi na hulu makaainana o ka ia a ke Keiki Lawaia hi-aku o na Kekaha wai ole o na Kona." E hooko ia keia mau olelo hope loa a e laka mai hoi ka aumakua lawaia o kau mau Kupuna." Me keia mau olelo ua huli hoi aku la o Kaeha ma kela mau aku elua, a he hookahi oia mau aku

ua lawe loa aku la oia no ka Halau ae mohai kanaenae ana i ka uhane oo Keuwea kona makuakane e nona hoi ka iwi hoohee i hoolei ia kekahi i ke kai hohonu, ai iho hoi i kumu niu i na "papana" ma na kai o Hawaii nei, a o ka lua o ke aku ua lawe aku la hoi oia na kana wahine, a o ke kaikamahine hoi i ke Alii Kakuhihewa o Oahu." Ua hoohele aku la wai i keia wahi moolelo pili ole i kuu ola ana, mamuli hoi o ka hoike ana aku i kou poe heluhelu e "Kuu Hoku Maikai," mai kuu home aku o kou mau la opio i holoholo ??? mai kela wahi aku i laha aku ae keia pomaikai i ko Hawaii nei poe hi aku a puni o Hawaii nei. Oke kumu no hoi o kela mau hana hooluhi a Kaeha i kona Kaikoeke, ua hana o ia i mea e ku ai kana ??? no kona kapa ana iaia i kela ano inoa hoohenehene. E huli hou ae kakou e kuu poe heluhelu maikai e heluhelu nei i kekahi mau mea pili i kuu wahi moolelo o kuu ola ana. O ka lawaia me ka "Pa-hi-aku" ai lawelawe kahiko ia mai na Kupuna lawaia mai ai lawaia la hoi me ka haaheo ma na kai lawaia o ke kai kaulana o "Haleohiu" ma ka aina o Kekaha, oia ke ano lawaia haahea loa o keia lahui, ai lilo hoi kela mau kai lawaia i kahua paani lealea loa mai ke a mai o na Alii o ka aina aloha o kakou, ai lilo pu no hoi ia ano lawaia i mea manao nui loa ia e na Kupuna lawaia o keia aina. Ua lilo no hoi ia ano lawaia i mea ao ia aku e na Makua lawaia i ka lakou mau keiki mahope mai o lakou. Ua ao mai no kuu Kahuhanai Paukaula iaʻu. Aka, ua loaa pu no hoi iaʻu ka noonoo e hakilo aku i ke ano lawaia ana o na Loea lawaia oia mau la aʻu e lawelawe ana i keia oihana lawaia. He elua aoao e hapai ai ke aku ma ka aoao akau kekahi a ma ke aoao hema no hoi kekahi. O ka ia e hapau ia ana ma ka akau, ua kapa ia ia ano hapai ana he "Ekea", a o ka ia hoi e hapai ia ana ma ka aoao hema ua kapa ia no hoi ia ano hapai ana "He Ama", a ua kapa ia paha pela oia no ka aoao o ke "ama o ka waa" Ia makou e lawaia ana ma kela koa kaulana o "Haleohiu," a ua uluwehi no hoi ke koa kaulana o Haleohiu i na auwaa lehulehu, a o ka lawaia no hoi ma ko makou waa, oia no kuu Kahuhanai Kaaikaula, a owau no hoi ke keiki kaliu o ko makou waa, aole no hoi i loihi iho ka lawaia ana na ano komo iho la ko makou waa i ke aku, a aole wale hoi o ko makou waa wale, aka ua komo like no na waa lehulehu i ke aku. Ua huli mai la no hoi ka makani kamaaina o ua Aina kaulana nei o na kona, oia hoi "He Eka ka makani e olu ai," ao ka hohola ae la no ia o ua poe o na auwaa, ae huli hoi ana no ka aina. Ia manawa kuu Kahuhanai Kaaikaula i kamailio mai ai iaʻu e hi aku wau ma kona wahi o hope o ka waa, no ka hooholo ana i ka waa o makou, a hoi mai la hoi oia ma koʻu wahi o ke "ka iu." I kela manawa nae oʻu i hoi ai mahope o ka waa o makou e kia ai i ka waa o makou, a oia no hoi kahi o ka "lawaia" ua kena aku la o Kaaikaula i ke kanaka ma kahi o kahi e ku ai ke kia o ka waa, a hoomakaukau ae no ka wehe ana i ko makou pea, ua hoomaka koke mai la no ka au ana o kekahi kumu aku mamua pono o ko makou waa alaila, o ke kena koke mai la no ia o Kaaikaula iaʻu e hoolei i ka pa i ke kai, a aole nae e pa i ke kai, aka, e makaala loa i ka hopu ana mai o ke aku. Aole i pau.

F<i* oo po« h honhli ; , m%\ o*l i 1« m&nae u ki fc*i |a«e f | oMi o P«l« i kcn« hoat m»m V* H«kleop«omnu i kek»hi • ft»i« mi oul« 'ho. Ei* no pihi k« m K«qU Peie c „nu)io m*l n«l iMte . o •• hiki *i p«,tia !%fev koo k« h«al* i ka bi«mOe IM • h» «»hioe H 3 o*aU—kajwa* % H«Uma«9ian % M