Ka Hoku o Hawaii, Volume XXII, Number 32, 8 January 1929 — MOOLELO KAHIKO NO HAWAII [ARTICLE]

MOOLELO KAHIKO NO HAWAII

Ai Hoomakaukau ia e J. M. Poepoe ai Hooponopono hou ia e ka Mea nana e Kakau aku nei keia Moolelo Kahiko o na Kupuna o Hawaii nei) Hoopuka hou ia no ka Pomaikai o ka Hanauna hou o Hawaii.

MOKUNA II WĀ UMIKUMAMALUA O KE AU ELUA O KE KUMUHONUA KUMULIPO—NA HANAUNA LAU ALII O KEIA WA

Ma keia mokuna e nana ai kakou i ka hanauna kanaka e hoo maka ana mai ia Wakea ame Pa panui Hanaumoku mai. He mahele ano nui a pohihihi no keia o ka hoonohonoho ana, mamuli o ke kulike ole o na hoolou a hoopili mookuauhau ana a na alii o ka wa kahiko o Hawaii nei i ko lakou mau mookuauhau. Aole hoi oia wale no, aka, o ke kulike ole a paewaewa no hoi o kekahi mau inoa. O kekahi pilikia nui no hoi o keia mau mookuauhau oia ke komo ole o kekahi mau inoa o kahi mau alii ma na mookuauhau alii o Hawaii nei. Aka, o hoao ana nae ka mea ka kau elike me ka hiki iaia, e ma kalakala ae i kekahi mau hihipea o keia mookuauhau, me ka ma naolana e loaa mai ana na kokua mai na poe paa kuauhau o kakou e noho nei i keia wa i mea e hiki ai e loaa he Papa Kuauhau Alii pololei no Hawaii nei.

E hoomaopopo ia, mai ke au mai a Wakea ame Papanuihanau moku, a hoea loa mai ia Kamehameha, Ka Naʻi Aupuni, ma ka mahele mookuauhau pili aina ko Hawaii poe alii, oia ka Wa Umikumamakolu o ke Au Elua o keia Moolelo Kumulipo Kumu honua.

E hoao aha no hoi ka mea ka kau ma keia mahele e kukulu ina Papa Kuauhau Alii o Hawaii, Maui, Oahu ame Kauai. E hoo lilo ana no nae i ke kumu kuauhau o na lalani alii o kela me keia mokupuni i hoike ia ae la ma o Wakea la ame Papa, me ka hookomo pu ana ma na wahi hiki i na hoakaka moolelo kahiko elike me ia i loaa mai ai i ka mea kakau mai loko o na mookuauhau lehulehu i pai buke ia ai kakau lima ia hoi. A i ka hoomaka ana i keia mahele, he mea pono no i ka mea kakau moolelo ke hookomo ma keia wahi i na olelo i hoike ia ma na Pauku 1 me 2 o na Mokuna 2 o ka "Moolelo Hawaii" (1858) i hoike ia ma ka aoao 6 i loaa ai he hookomo ana a he hoolala ana i na manao hoakaka o keia ma hele.

1. Mai ia Wakea mai a hiki mai i ko Haumea make ana, eono ia mau hanauna kanaka. Aia ma Ololo i Mehani kaai e noho ai keia mau hanauna. Mahope mai o keia mau hanauna eono, 19 ia ha nauna. Ua manao wale ia, o ke kahi poe o keia mau hanauna kai hele mai a noho ma Hawali nei, no ka mea o ka iwakalua paa o keia hanauna, o Kapawa kona inoa oia kai hai ia mai ma Kukaniloko no Waialua i Oahu, kona wahi i hanau ai.

2. "Mai a Kapawa mai a hiki mai i keia wa, ua ike pono ia ka hanau ana o na kanaka ma Hawa nei."

MOKUNA III KA MOOLELO O KO WAKEA MA NOHO ANA MA KALIHI KA LOAA ANA O KE AKUA ULU O KAMEHAʻIKANA

O ka olelo ana, elike me ia i hoike ia ma ka Pauku 1 i lawe ia mai ka "Moolelo Hawaii mai o 1855," no ka nee ana o ke kuauhau mai a Wakea mai, a i ka make ana o Hau mea, oia no hoi o Papa-nui-hanau-moku, wahine no hoi a Wakea, he eono ia mau hanauna kanaka. Ua pili no ia i ka hoonohonoho kuauhau i hoike ia ma ka aoao 34 o ua Moolelo Hawaii nei (1858.) Oia Papa Kuauhau, oia ke Kuauhau Nui o Ulu, i hoike mua ia e Davida Malo maloko o kana "Moolelo Hawaii" i hoolaha ia ai ma ka makahiki 1858. O ko Hawaii Mookuauhau Alii ia. E nee ana ia mookuauhau a loaa o Kamehameha I Ka Naʻi Aupuni.

Aole nae i hoike ia ma ia mookuauhau, a ma kekahi wahi e ae no hoi oia buke "Moolelo Hawaii" a i hooponopono ia ai e Rev. J. F. Pokuea, kekahi mea e pili ana i ka make ana o Haumea. Ua maopopo no nae o Haumea, o Papa no ia.

Ma ka manao o ka "Moolelo Ha waii i hoike ia ae la, e hoike ana ia, aole no Hawail nei o Wakea ame Papa, oiai o kahi i noho ai laua oia hoi o Ololo i Mehani, he wahi ia i ike ole ia ma Hawaii nei. Aka, e ike no me ka ka mea kakau i ma nao ai, no Hawaii nei no o Wakea me Papa, oia hoi o Haumea, pela no oia e hoao nei a hoolaio ia manao ma keia mokuna, ma ka hoo maka ana i ka nee mokuauhau ana mai a Wakea mai.

E hoomaopopo ia, o Wakea ka piko i hui na welau kuauhau elua o ka hanauna kanaka e nee ana mai a Lailai wahine mai ka mua, a e nee hope ana hoi mai a Kamehameha I aku, ka lua, a pili ia Wakea, ke lawe kakou i ko Hawaii kuauhau alii, ma keia hoonohonoho ana. A o Wakea no nae ka piko i paa aku ai na maawe kuauhau o na hanauna alii o kela ame keia mokupuni o Hawaii nei. KA Moolelo o Wakea O Wakea, oia kekahi o na keiki a Kahiko, oia o Kahiko lua mea me Kupulanakehau, kana wahine. He ekolu mau keiki a kela mau mea, o Wakea ka mua, o Lihauula ka waena, a o Makulu, i kapaia no hoi o Makulukulukalani, ke kanaka i olelo ia ma ke mele.

Huihui a kau i o Makalii- Paa "O kanaka opeope nui Paa na hoku kau i ka lewa." He mau inoa okoa ae no hoi kekahi o Wakea, oia o Kapapanuiakea, elike me ia i ike ia ma ka mele Kumulipo, a o Makia a hano hoi kekahi inoa, elike me ia i ike ia ai ma ka pule a Kamoawa ke kahuna. Ma ka Davida Malo moolelo hoi ua olelo oia o Lihauula ka mua, o Wakea aku kona hope, a e Makulu ko laua muli. Aka, ua hoike mai o Aberahama Fornander ma ka aoao 112 o kaua Buke I "Ka Lahui Polunesia" O Wakea no ko Lihauula mua, a o Makuu oia no hoi o Makulukulukalani ko laua muli. Ua ike ia ma na papa mookuauhau o Opaukahonua, Hulihonua, Kapapaiakea me Puukahonua, o Lihauula ke keiki mua a Kahikoluamea kane me Kupulanakehau

wahine o Wakea aku ka waena, a o Makulu ka hope. Aka, ma ka mookuauhau o Welawahilani i hoi ke ia ma ka aoao 187 o "Ka Lahui Polunesia" Buke I o Wakea, ka mua, o Lihauula ka waena, a o Makuu (oia no hoi o Makuu i ka paia i kahi wa o Maukulu ka muli.)

Me he mea la, ua hana ia kela mau mookuauhau i hoike ia ae la, ma ka hoolilo ana ia Lihauula imua no Wakea ame Makulu, e na kahuna o ke au kahiko, oiai na olelo ia ma ka moolelo kahiko, mai a Li hauula mai i loaa mai ai ka oihana kahuna, oiai hoi ka oihana alii mai o Wakea mai ai. A ua hana na kahuna i keia hana i mea e lilo ai ka oihana kahuna i poe no ka oihana alii. No ka mea e pili ana i ko Wakea olelo ia ana no kona hana maoli ana me kona mau lima i ka Paeaina a Hawaii nei, ua hoikeia ia mahele ma ka mokuna I o kela moolelo i kaahope ae nei. Ua hoomaopopo ia ma na kuauhau ame na mele kahiko, eia no ma Oahu nei kahi i noho ai o Wakea ame Papa. Aia ma kekahi moolelo kahiko o Hawaii nei, ua ike ia ko Wakea a me Papa noho ana mauka ae nei o Kalihi, a pela no hoi ko Wakea ku kulu ana ma Waolani, Nuuanu ae nei, i Heiau. O ka inoa o ua heiau la oia o Kawaluna. Ua olelo ia o ka heiau mua loa keia i kukulu mua ia ma keia paeaina. Aia ma loko o kekahi mele kahiko i hoakakaia ai keia noho ana o Wakea ma Waolani ame kona kukulu heiau ana malaila. A penei ua mele la.

Ke iho no hoi ma kai nei o Kalihi, he ola no ko laila, a pela no hoi ke iho ma na huli o Koolau, he ola no, aia ma ko laila mau ka hakai. O kahi i ku ai ko laua wahi pu pupu hale, maluna pono no ia o kela kaola pali o Kilohana. Ma kahi o kela puu ano haahaa ma ka palena luna loa o ke alanui e hele ia nei e na kamahele makaikai o keia au. 1 kekahi la malie maikai o ke kau, oiai no laua e noho ana ma ko laua wahi pupupu hale, elike no hoi me ka mea mau o ka noho ana o ke kane ame ka wahine, ua huli aku ia o Papa, oia hoi o Haumea a nana aku la ma ka huli Koolau, a ike aku la i ka waiho kahela mai a ke kai o Mokapu, ma Heeia-kea ono ae la ua Haumea nei i na lau limu ame na hua alamihi oia mau aekai, a o ka manawa no ia i liuliu iho ai ua Haumea nei e iho ilalo o na Koolau i ka lawaia. Olelo ae la oia i ke kane. E iho ae au i Koolau i wahi inai na kaua. O koia nei iho aku la no ia ma ke alanui pali, e moe ia mai luna aku nei o Kilohana a hoea ilalo o Luluku ma. Aole keia i iho no kai o Mokapu, aka, hele aku la keia a hoea i Kaneohema keia huli o Koolau a hiki i Heeia, a hoea i ka lae o Kealohi. Oia kela lae mawaena o Heeia uli ame Heeiakea.

Oiai hoi ka wahine o Haumea, i hala aku ai no kaua huakai imi ola ma na Koolau, ua hele mai la o Wakea e huli i mau wahi launahele, na wahi maiʻa ame ia mea aʻe e pono ai ka ai ana iho me na wahi mea makamaka hou a ka wahine ke hoi mai, mai kahakai mai. Oia hele ko ia nei a loaa na hoiʻo, ka uhi, a ike aku la keia i nei ahui maia a ka nui launa ole. Ua hele ao hoi a oo pono. O ko ia nei oki iho la no ia. Iaia e oki ana i ua maia nei, ua loaa pouo aku la oia i na kiai o ke alii o Kumuhonua, a pa-e ana ka leo o ke kiai,

"Ahaha, loaa pono ke kolohe." "Auhea?" wahi a kekahi. "Eia la, ke oki nei i ka maia a ke alii"

"Ina pela, ea, e haukoa aku no lima i ke kaula, a e kupuna wawae a paa. He puaa kena na ke alii, Kahaha! Nana no paha hoi ke kolohe i ke kii i a maia a ke alii. Eia ka o nei kanaka ka mu ai maia e pau nei ka maia a ke alii o uka o ke kuahiwi. Kauwa make loa oe ia makou." Aole pau