Ko Hawaii Pae Aina, Volume XII, Number 45, 9 November 1889 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili Ka Olali kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili

Ka Olali kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

" O tia mea kan» k»'n lnhWm Ka kaliiko U«ah«o o ko kua Kavalia O ka make a me ke ol» .0 ka ia o ka, Kaita." MOKL'NA XIV. KOL'MIANO KA HAi'A KEKO NO KA \VA MUA—HAULE HE LUAHI NO HA HAAKEI. Me he pua kakaka la i oili nleu, peia ka hikiwawe oua poe la i nalo iho ai, ai ka hala aiia o kekahi manawa pokole, hoea liou inai la lakou ua liele a nae iki. Hoike aku la lakou i na mea a pau, ōia ka haanui wale aku no, a no lākoū paha ka mea i hooheno ia e kahiko, Ku ka liki i Nuuanu, Mai alaala i ka ua a ka AVaaL-la.

I na kanaka kiu i hoike aku ai 1 ne ano o ke!a poe a me ko lakou ike ana iko Moi ua ninau mai la o Eomimo, Owai ko lakou alakai a kuikuhi ma keia alahele mauna ? Oke kahuna Batoromio, a me kekahi ona kanaka o kou makuakane, wahi aka pane, a me he la ua luku ia mai nei o kai ke hoea la keia poe inka nei. ,]So keia mau oldlo a na kanaka huli ae la ua hapa keko nei a lioi aka la no kona kakela alii. A iaia i hoea aku ai puhi koke ae la oia i kana o-le me ka ikaika loa, a poha nakolokolo aku la kona kani ana ma kela a me keia wahi o da maa pali la me he mea la o kono okoa aku ana rso i kela a me keia kanaka oka la keia e molia ia ai ko lakou mau ola no ka mea nana e papahi ka lanakila.

I ke kuu ana iho o ka leo o ka o le a Eomiano, ia wa no i wawalo ae ai na paia anoano o ua kuahiwi kapu nei me na leo o-Ie lehulehu s e hai mai ana i ka lohe iko lakou haku opio, eia makou me ba uaauma hookahi o ka liopo ole a hoea aku. Emo ole, aia he lehulehu o na kino e hoopuni ana ika opio hapa keko Eomiano, oiai ua hapa keko nei eku ana me ka haaheo nui, a o kona iiau maka liilii i piba me na manao uilani o ke koa, ke li-o wale la no ia i o a ia nei. Me ka leo malie pane mai la oia: E na koa, ka poe hoi a ko'u luaui ! kuakane i haaheo mau ai no na lanabi!a lehulehu i loaa iaia, ano ka maiiawa ke noi aku nei au ia oukou a pau, e kakoo iho i ka oukou mau moa eLa, a e ku hoi me ka hoi hope ole, a e paio aku uo ka pouo, ka īualuhia, a mo kft haaheo mau loa o ka knkou mau hanfiuua iwaeua o na mamo he nui mahope mai o kakou.

Ko ka mea, wahi hou a ua llouiiaiio uoi, aia ma ke alahelo 0 l;oea mai ai i ko kakou home kuahiwi nei, pnali kaua nni o na enemi, ka poe hoi uona na kapuai a kakou i makemak? ole ai ua iM malihini kuowa e hohi a e ai ku i ko kakou mau pomaikai. Nolailu, ko haawi nei an i ka hoohiki paa, e hahai an ma na meheu o ko'u makuakaue a hiki i ko'u hookahuli ana ia Eutopa holookoa iloko o ke kiimakeu?» wet|* weli ma keia mua ilu> 4 wahi a aa hH r .; keko nei iinua o kona mau koa. Ano e ka tuea helnhelu, ke ike ae 1 a no kana i na olelo paa a ka hapa koko Koiuiano, a he mea iuaopoj.K> ma 1» naua aku, ua ukaU 11 i> oia mahope o m haua lainiwale a kona makuakano, oili kona mau koko awiliwili e kue an% kahi i kekahl a na ke nu o ka e hoike mai i ka i'o ana o ila hapa keko Komiano ta i kana meal.i hoohiki paa ai. j'

I Sa hooki ana iho o Eoumiano i kana maa olelo, wawalo ae la na paia pali o tta ho.no kuahiwi nei me kā leo hooho ona kanaka, e hoike ana ua aa Inkou g nioui i ke koko no ka hanohano o ko lakou home kulaiwi. A i ka pahola hou ana mai o ka meha, ia wtt no o Houmhmo i haawi aku ai i ke kauoha i na alii koae hoonoho a na koa ma kela me keia wahi, no ke paniku ana aku i enemi ma waho ona palena oko lakou home kuahiwi. No ka manawa pokole wale no aia ua maa keiki noho waokele nei o Italia e ku ana me he mau tiga hae la no na ulu laau, a ke nana io aku no, aohe ku-i hao akamai nana e uwehe ka laka puka o ua mau pali nei eiwa. Aka eka mea helulielu e waiho iki iho kakou i ka hapa keko o na pali eiwa e haaheo aaa iloko o kona mau manao haakei, ae nana liou ae kakou nonaliona Pelekane;e hoomaha ala maluna o ke kualapa--1 ka hala ana ao o kekahi manawa o__ ka hoomaha ana o na pualikoa, ia wa i Imawi ae ai o Uilamk i ke kauoha no ka nee ana oka puali maloko o kana o.le, ao ka manawa no ia o ua mau ; liona nei i nee aku ai imua no na pali I eiwa ka pahu hopu, me ka manao o ua alii opio puuwai liona nei aole la na kao ahiu o na pali eiwa i ala mua, eia ka ua kala kahiko lakou la i niakaukau &i, a i hakalia wale no i ko na lio na Pelekane hoea aku.

Ia lakou i hiki aka ai mawaho o na palena oua mau pali la eiwa, ia wa i polia aku ai ka leo oka o-le a ke alii opio Uilama no ka ana aku i ke kauoha e hoopuni ae ike kahua o ua mau pali la eiwa. A e like me ka hikiwawe o ka holo ana o ka uila pela na koa i hooko aku ai ike kauolia, aia hoi ua paa aku la o v^6(d 1 1 ke pani ia me he mtfkaha la, ■ kalaiVia^&3W^f'a'ke alii opio Uilama i olelo ai, ,r aohe makoni ikaika nana e hoohina." Kani hou ae la ka lua o kana o-le kahea e haawi pw mai na powa a i ole, e hoohanioi ia paha ke kokoj aka, ua ia mai la ia me ka ifuaolelo ana enemi maloko oka o-le, ''aole lakou e haawi pio a hiki i ka make ana." * No keia kakai pane i loaa mai ma ka 'aoao o na powa kipi, ua hoolale koke ae la no o Uilama Ina koa e lē!e kaua aku maluna o na enemi, mamuli o kona puhi palua an& ae i ka o-le, a i ke kuu ana iho, ia wa no i haluku iho ai kaupoku o Hanaloi, kapeku ana i ke poowai o'Hinalo, ina tausani koa Pelekane. / **

E wawalo ana ko' lokou mau leo e o ana ke kani ! o na meelala kila i panai ia mai 0 ka lialnln o ko lakou mau kapuai. : A no ka mnnawa pokole waleno, aia hoi, ua lilo ae la ka ; paa o ka papu kaua a Eomiano i iriea "weluwelu liilii, me ka hoauhee pu ia, oiai kekahi poe e waiho ana ika honua he kino puanuanu no ka wa mau loa. A pela i luku ia al na powa a koe ahailono ole, koe nae ka poe i mahuka i ka wa e uluaoa ana, a paa pio iho o Bomiano ka hapa keko he luahi na kona mw inanao haakei.

A lilo ae la hoi ka maluhia o ua mau pali la eiwa me ko lakoa mau lua huna waiwai malalo o na liona o Pelekane.

Ua kaa pu aku ka ahewa ana a ke kauawai maluiia o Komiano no ke kipi a hooholo ae la kekahi hapa o «a alii ona Hilana, e kau Ika roake maluna ona, oiai wahi a lakt>u, e hahai aku aua uooia uiahope o ua moheu o kona luaui makuakaue, iua oia e hoopakelo ia aua. A o ka ko alii T T ilanta hoi me kona aloalii e Uoopakele ijtv oia» malia o loli at> uo palm ke au o ka alaiU, aole auau«i ia e hanjs. 3 ua haua a koua maku«kaue, ke maaimalea a loihi| kona noho ana me lakon. ' A oiai he opio nrai& tw> o Roi»inno| ia tra, uoua ua makiMki malalo raai o. ka utuik\\mat»atim;\J ua lokahi hou ao la na lii o hobpaVele ia ua hapa: keko uei mai ka make*ni?i, a © hoopaahaoiaoiaa hiki \ koua kauaka mak«a aua. ' ■ " ■ ! A e kau pu ia ka im>i mahma ona "Ke keikialii o ltaVia, M a o 'ka hooiliua kalauuu! lu il oka uohoan\ [ o ttatla mahopo ak«( o konn makua--1 hlue alii Kalok*, ; !

MOKUNA XV.

KUAHAUA ALII NO KA MALUHIA,—I' LKKAWK MK NA HILANA ILOKO O KA PANA HOOKAHI. I ka manawa i liooholo ia ai o ka hoopai malnna o Komiano e lioopaahao ia oia, waiho ia aku la oia malalo 0 ka malama a mo ke kioi ana a kekahi hapa o na koa. , A o ka ohana alii hoi mo kokahi liapa q na koa haalele mai la lakou i ke kahua hoomoana, no ka laa huna kahi 1 hoopaa pio ia ai ka ohana alii o ītamalalo o na alakai ana a ke kahuna Batoromio,' 3 like me kona ike, oiai kahi koa nana lakou i pailata mua mai ai aole e hiki ke lawe ilaila no ka mēa aole loa lakou i ike ia wahi e like me I na mea i hoike mua ia. | : He nui na kikee, ahe lehulehn hoi | na akeakea ma ke alahele e hoea aku ai i ka ipuka o ua lua huna nei, a ma kela me keia wahi o ke ala, he nui wale na ono ana kii oaohi o ka ohana alii e hoonuu la, aka oka Lialaainuii nae oko lakou mau ieuko oia no ka i hoea aku i ka hopena o ka lakou hana. No kekahi manawa loihi ko lakou naku ana iloko oka hihipea ona lau nahele, uiu lioea aku la lakou ma kekahi pali kuhoho, kekahi hoi o na kakela kuahiwi o Ntba, malaila i hoomaha īho ai ka huakai. j A aia hoi ma kekahi o na oawa o ua pali la eku ana kekahi ahua poliaku iliil nui, a o kahi hoi a ke kahuna Batororaio i pane mai ni o ka ohana alii, Oka %»ka kela i hoopaa ia ai o ka ohana alii, aka aole nae kela o ke panī maoli, aka aia malalo o kela mau maopu wai e haule la īho aia ilaila ka ipuka maoli;

1 A"ka, oka mea mua nae a kakou e hana ai oia no kope ana ae ina pohaku liilii a me ka liookahe ana aku i na mano wai ma kekahi aoao, i loaa ai ia kakou kona mau pani puka me ka raaalahi. : 1 Ua lilo na olelo ake kahuna i mea nune nui ia iwaena o ka ohana alii, no ka hta ole 6na noonoo i laa i ka mea nana i hatta ua lua huna la, a o ke alii opio Uilama, maheīa ae la ia i na koa no ka hele ana o kekahi hapa ē hoohuli ina manowai ma kekahi aoao, oiai kekahi poe no ke kiola ana ina iliili. Ua hooko īa hoi ke kauoha alii me ka hikiwawe, aia hoi e waiho lahalaha ao ana ua mau pani la mo ko laua inau nanaina e hoiko mai ana, he manoanoa ko laua e hiki ole ai i ke kolopa nneune ke olepe, aka he mea ole nae ia paa i na lima kona hao o Uilama ka mea nana i hoolilo aku ko laua paa i mea ole, a o ko laua mau liopena, he mau apanapana i noha liilii e muu mokaki ana ilalo b ke kahawai, oiai ua l hiu palaka ia. ae la laua e Uilama a I olokaa ia aku la ilalo.

Ika hemo ae o na pani puka oua ;lua huna ala, puapuai mai la na ea poiopolona mai loko mai, a oia ka na alii ;i hoomanao ae ai ua paa paha ka poe i hoopaa pio ia ai i Ka make.

Nolaila komo akn ta lafa>u iloko o ua lua huna nei, a ike 10 fh<* la lako\t

he mea oiaio ka I«kou i haupu saua ai

a puai ae la ua lmaolelo hoino so na haua puuwai eleele a Keba, aka, !s9 niea makehewa wa!e no ia, oiai, aofe e hiki ia lakou ke hoihoi mai hou i ka aiea 1 hiki ole ia lakou ke hana, e like aia ka kiki 010 oka hooluu eleelo ke ioli i keokeo. Ao ko kaumaha me ka luuluu oia ua mea i uhola iho inalun» o l&kou, a 1 fea hdla ana ae oia mau hlnwio», qr oaiama i» he »nain« hoomaikai loa naahma o ko lakou w«u heana a waiho ia aka la Ukon © mo© no ka wa mau ioa e hiki *ni i «*i o kela la nui 1 weliweli.

O AwalwM oloke oua lua 'm»v. !a, ua lawe iv ( i* p °* lioo o Fe!ekaae, a p»®»"' i* k* wa ha 0 ka Hta tne waiwai nni e uiee k iloko o opu (ohaaa alii 1 make.) Mo&noi ua wiā &« I* ka huakai alii i ks home ka kela o ka «IMi o na pa li eiwa, me ka ls pe pw a6* i na waiwai i lawo pakaha ia on* p?e powa i* A ik« p«u aua huli hoi aku !a k* ha*ksi ino k» kahua ho omonna me a* h«n«"e ! kiMMahn o fc* * mlwai.

Mahojaihoo ka hoomahft iki ana no kekahi manawa, ua huli hoi loa aka la lakoa no kai o ke knlanakaūhale alii, me ke keiki alii Homiano i hoopaa pio la. A iwaena o na hora koliq o ke kuluaumoe i hoea aku ei ka huakai iloko o ke kalannkeuhale aUi, aia boi na wahi a pau ua kanlawela me ua kukai, a o iia pipa alanui ua piha hookeke me ua kanaka, e ake aua e Ike ika poa nana i hoopakele ke aupuni, a luku hoi i na powa, ua koliu kalaia maoli no ke ano. E hatelioe anā na leo huro iloko o ka lewa, ao na eaea kani e hone kapalili ana lakou iloko o ia. mau hora o ke kolu aumoe, a ua hoomaa ia pela a hiki i ke ao ana. I ka hoea ana mai o kekahi la ae, aia no ke alo alii a me ke kulanakauhale iloko ona ohohia haaoli, no ka haule ana oko lakou enemi nana i hookaumaha ia lakou no kekahi maa la lehulehu i hala. . Aka, ua paluo, a pakolu loa ia ka lana hauoli oko lakoa mau manao ohohia ika wa i pnka aku ai ke kuahaaa alii ma na pipa alanui e oleīo ana pe» nei: I ka hora 12 ponoi o keia la e kukaIa īa aku ai ke kaahaua alii no ka maI luhia a uae ka noho'na kaikahi o Earo- | pa holookoa.

Uilama. Halealii o Italio. Emoole aa laha ae U raa kela me keia wahi o ke kalauakaahale e* ia aaa ka haioleloaUi no ke kukala ana i ka o Europa, ma ka hora 12 ponoi o ia la. I ka aneane ana aka e hiki i ka maoawa i hai ia malokoo ke kaahaaa alii, aa piha knioeki mai ln ka pa alii a haaka la mawaho me na •kanakn, v mai ka poe maka hanohaoo a hlki ī ka o#ā haahaa no ke ake e lohe a e īke ina kaeaea na lakou i laka na powa, a ma ka olelo pokole ana ae, o k« lua ia ona ta maka kanaka nui i ike ia ma Italia.

I ka hiki aoa ae i ka naanawai ia wa i pii maiia ae ai ka bae Kalaanu o It*lia ilana oka pahū bae iloko oaa leo haro oaa kaoaka, ai ke kaa ana iho 0 na leo haaoli o ka lehalelin, ia wa uo 1 oiii palelo ae ai ko Pelekane hae Kalaaou maluoa o kona pahu hae. I ka hae alii o Pelekane i palela ae ai ika makaoi, wawalo hoa ae !a leo huro ona kaaaka, a i ke kau ana iho o ia maa kapinai...leo, ia wa i pii ae ai ke kola ona hae kalauna, ka hae kaiauna hoi o na Hiiana, iloko o na !eo haro o ke ohohia. Maanei e ka mea heluhelu e ike ai i kaua, he ekolu waie no mau mana uul nana i makia ee ka oieio kuahaua he u mana ka iokahi," e like me ka heike a aa hae alū ekoiu a papahi aku la iuna o Europt» holookoa i ka lei gula o ka maluhia, ka uiea hoi i hana ole ia e kekahi mau ''Poo kalauuu" iīoko o ia au.

Noluila e aui Uou ae kaun i hope a nana aku no ka aiaoHW» o ke kuahaua maiuhia, ka moa hoi a kn opio Uilama ioleio ai ma kaua leti psne i ke kaka1* kaua a kona hanau mvtu (oiai o!a m» Pelekaoe) ma ka oi ame ka ikaika o na mea kaua e papahi al ika lei alii o ! ka hauoh«mo.

Oiai na hae kaUnno like olt> ekola e welo liaftbeo atia ik? ahp lan tn»kani, ow ko !akoo man hiohiona nani, »i» li(H *a oili mai 1» ohnna nlii »m» kaUi i hookaawale ia no lakon, ma!ai!a Uko« i ku ibo ai, oiai ke a!ii opio TT»iam» e pii waa ilaoa o ka *te-o i hooma kaukania.

Ne-i wawalo ho« m> ia %a lew* tae br !eo »*-!-« oka lehwleho, »I k» n»A» tt>ft iho, «a wehe mai Sa ke »Hi opio ika haiolelo knkaU aalohia, mft hope iho o ka p*« aaa o »a hoomaik«i &a& &ke k&haua Bftt<yoailo io* maua lani. B o» lii. ft makMinMi*, walil » lTil*n>a, ka poe hoi oo Ukou ka lepo 11 hookaumaha i* e na lima o kft me» pakaha. a me ke kipi; a o ka aioa hoi i hoohanini ia ai toe fco !*koti toan koko eleele 1oj» e hiki ole »i kehotoi ia AtKv, i keia 1» ua hiki mai kakoa i ka hopeei o i* man kaumaha a ehaeha* a «]« kak«« ke holo nei malnua o ka hokua o k« aaa, nxa o ke koko» ana mia <» oa l«ci, Aofe i $11,