Ko Hawaii Pae Aina, Volume XIII, Number 30, 26 July 1890 — HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili Ka Olah kau lio o na Hilana KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO WOKA RALE KA Emepera o ke kipuka Ili

Ka Olah kau lio o na Hilana

KA MEA I KAPAIA KA OPIO PUUWAI HAOKILA A O Ka Poka Pahu o na Kualono.

" O na me> kau ko'n luhiehn kahiko h&ah&o r> k« Vo» K a v&lU O k* maka s me O k& m»klft l& o k& oihana a." MOKUNa XLIX. Na KOA PELEKANE ILOKO OKA HIWAHIWA —NA &UMOKU J£E ĪBELANI MA KE KAIKUONO 0 Gadeqana. /k N ona la lehulehu walo oko ke aloalīi nolio am iloko o ka liauoli, aia hoi ma ka la 10 o lulai 1575, loaa mai la ia Woka ītare he elele alii mai na Hilana mai o/Wale, a e helulielu ia ua elele la (leta) penei: I ka Haku alii o na Hilana, I ka hai ana aku ia oe i ka lohe;* ano iho la no ko'u lohe ana mai nei, aia he lehulehu wale ona aumoku lrelani a me ko na Farani .e kalewa a _paniku mai la i ke kai kuono o Qadegana. Ua loaa pu mai nei ia'u ka lohe e npi ia mai ana ke aupuni o Wale nei e uku poho aku ia lrelani ma ka puu nui o ke gula a me na waiwai makamae e ae, ake ole peia ua makaukau lakou e hooleie mai ina poka wela, a i ole i kona mau koa paha, no ka liookahe awai ana i na elanui o Wale nei me ke koko o ka lahui, Nolaila; e ke alii ua waiho aku au i ka pono ame ka ole nau e hooholo, oiai ma ko'u hapa ke ku nei au a hoole aku me ko'u wahi ikaika hapauea ī koe, oiai o keia koi ana a ke aupuni o Irelani, me ke kahua kumu ole, he kipi ia ma na kanawai e kue anai ka noho'na maluhia o Europa nei, i knkala ia ma ka la 3 o Mei 1542, e ka moi Uilama o Pelekane, ma ke aloalii o Italia. Na kou makua aloha; Moi Rare.

I ka pau ana o ka Woka Rare helahelaana i ua lota, haawi ae la oia i na hoomaikei ana no na olelo kupaa a kona luaui maknakane, a wahi a na alii opio la me na maka ioena o ka ina | ina nuii kahaha —aole ka paha keia Irelani i lawa aku la no kona hoauhee ia ana ma loka, i hele hou m(ii ai aia ma keia ano, aka he mea nae ia e; ao aku al.iaia a hoomanao iho oia i keia mau liuaolelo, penei: Ona mea kaua ko Woka Rare mau luhiehu, 0 ka make a me ke ola oia ko Woka Rare makia nana $ wawahi liilii aka i ka 1010 o kona poo haakei. Me keia mau olelo aua alii opio la, hoi aku la oia me kana aliiwahino, a hoike aku la ina mea a pau, n oia ka ke aliiwahine Ane i pane mai ai; Au we ! e haalele hou mai ana ka oe ia'u? Ae, E kuu aloha; wahi ake alii opio; e haalele hou ana wati ia oe malalo o ka hana he imi 1 ka pono kaulike o ko kaua mau aopuni, ai na be mea hiki alaila e hoopaahao no aa ia lrelani malalo oko Pelekane malu no ka wa mau loa, ao ka hae kahakoln o ka hoailona liona e welo haaheo aoanei ia maluna o ka lepo o Irolani. 1 ka hoomaha ana iho o W oka Raro i kana mau olelo wka aku H oia no waho oka halealii, ano ka manawa pokole wale no, aia ka leo okao !p a ua alii opio Woka Rare la ke wawalo hele la uia na paleua o ka pa o ka lii Saua Abl>ey.

Oiai ka leo oka o le o kani w»walo ana, ua hoopioloke ia ko ke aloalii mailoko ae oko lakon hauoil nui, a >velji a lakou i paae ae ai. Ea —ho leo o-le snei keift no ke kukala kana ? Eia anei na enemi ua hiki inai iloko nei o ke khlanakanhale alii ? " Oiai ke a.loalii iloko o keia man nune ana, aia hoi na. koa ke holo ala no ke knea paikaa me ka puahi oui, me ka lakou mau mea kaua ē w«oaoa ana ma na poohiwi, ama ka olelo pokole ana ao, ai<» lakou (na koa) iluna o ko kahua me ka makaukau nui, ā i lmkalia wale no i ke kauoha. Mapiua ae oka malu ana aku o ka la ina pali ooa aina napoo ole nei o ke kukui, (la) ua maki aku la na koa me ka puahi nui malalo o na alakai ana a ke alii opio Woka Bare. O ke ino a me ka loihi o ke oia ka mea naoa i hcu!o!ohi ko na koa Pelekane hiki koke ana aku i Wa'ie, a uia ka wanaao oka la 10 o lulai hoea aku la lakou i ke aupuni o Wale, alaila e hoomanao kaua e ka mea heluhela, ua hele ia e na koa ka loa o ke alahele mawaena o Pele'-:ane a iue Wale iloko o na la eono. Alaila he ulolohi io maoii keia a kaua e olelo ae ai, aka, no ua poe līo— ne, la o Pelekane, ua hooicanftW&"ttui ia keia loa. iloko oke ino ame ka pilikia, a o iā mau pilikia nae,~n»'Vi!o ia i mea ole ia lakou, oiai kela moto o ke aloha a me ka makee aina e lalapa ana iloko o ko lakou mau puuwai mē he pauda wela la.

Ia lakou i hoea aku ai i Wale, e owela ana na Hilana iloko o ia mau minute me na punohu ao o ka uwahi pauela, mai na aumoku Irelatif* a me* Farani mai e paniku la i ke' kai Euono 0 Gadegana, ' Ua panai ia aku ia mau haawina hookahi e ka waha o na pukunialiī mai ke kulanakauhale alii aku o na Hilana no.ka hoouna ana aku ika lakou niau elele ahai lono ole no ka wawalii ana i na aumoku Irel»ni a me ko na Farani, a iloko o ia mau haawinā weliweli komo haaheo aku la nia kba Pēlekane me ka hiehie nui, aua uui ke pihoihoi o ke alii i ka man&wa a keia puali i hoea aku ai, me ko lakou kuhihewa he mau enemi, aka, i ka wa 1 loaa aku ai o ka'lōke ōke alii opiō Woka Rare ia me kona puali i hiki aku la, no ka hoopakele a kokua ana i ke aupuni o Wale, uahauoli a hoolana hou ia ko lakou manao me ka luai ana ae i na huaolelo o ka manaolana; Akahi kakoa a palekana ua hoea mai la ka Puuwai Haokila o na kahua kaua kaulana o Notmehama a me loka.

MOKUNA L. Pelekane me Wale imua 0 ka eHemī, —Irelani me Farani na liona <) KA MOANA. He mau hora pokole wale no mahope iho oko Woka Rare hoea aoa aku me kona pualikaua ma .na Hilana o Wale, ua maki loa aku la lakou imua o ke kahua o ka hana me ba eleu nui, ma ka haawi an v aku ī na kokua i na koa Wala, hui ana ae o keīa msu pn'ali elua, a kue aku kekahi i kekahi, ua li!o ia i msu olai - ikaika e hooaaueue ana ike anpuni o Wale, oiai na aoao elua ua lawa like me na haawina o ka ikaika. E kaui ana na pukuniahi me ka weliweli nui, e ki aku ana a ki mai no ke ola ame ka make, a o na minute oka lanakila he paakiki ia no ltia aoao plaa ke olelo ae e haaheo aua oia mahma oia kulan», oiai na helehelena o ka ikaika ua kwa me na aoao elua, Ua hoao aku na koa Pelekano a mo Wa!e e kaihi mai i ka liin«kila ma ko lakou aoao mai na aumoku hui ia o Irelani * iae ko na Farani, aka aole nae iko ia raau kuko ana. no hoi na TreUni a mo ko na Farani, ua hoao mai in hoi lakou o kaihi aku i ka hanohauo ma ko Ukou aoao, a pela i hoomau ia m ke kaua no kekahi mau la lehnlehu loa. Holaila ua hiki ole no hoi ina koa o Poiokane ame ko nfl Wslo aoao k® komo poo aku iloko o im palena (ka\) oko na Tre!am a roe ko na anmoku Parani

A pela no hoi na aumoku kaua hui o ka enemi ke a'e mai, oiai ka waha pukuniahi ona aoao elua ua makaukau, ' koe » T ale iho no ka hoohaaa ana o aa j alakai o keia » me keia aaao e like me jko laua loea ma ia oihana (kaua) ' oia lofa Ka ke alii opio Woka Eare i hooholo iho ai e hana oia pela i inea e loaa ai ka lanakila ia lakou, Noiaila ma kekahi po pouli o ka ! malama o Decemaba, 1576, lawe ae la x> Woka Rare i kona pualikaua hui ia a boohfkihiki aku la iluna o ūa moku kaun oke aupuni o Wale, me ka ike ole ia ena aumoku oka enemi, a na ka leo uina poha oka lakou mau pukuniahi i ua wanaao la i hai aku i 'ka lōhe, aia na liona o Pelekane ame ko I wale mahope o ko lakou meheu. i Mamuli o keia mau hana eleu a | Woka ltare, ua kaihi hou ae oia i ka j hanohano ma ka oehu e ana o kona mau aumoku ika ieo nakolo oka la- | kou mau pukuniahi, a iloko o na hora | pokole oke ki poka ana me ka eleu, ua hoopiholo ia he 17 moku kaua Irelani a uae 10 o ko na Farani. O.ka loaa ana o keia poino nui ma &a aoao ona Irelani, ua iilo ia i nfba hookahaha i ka manao o ke keikialii iliki, ana ka wela huhu oka inaina i palua ia iloko o kona puuwai na ia mea i booa.iiaaī hou a<i ua mauao ;o ka uahoa iloko oua keikīalii & haawi ae la oia i ke kauoha i na moku kaua hui o kona aoao eki pupa like aku ika lakou mau papa pu i ka wa hookahi.

Ia wa i luai koke aku ai na puku-j niahi aka enemi me ka ikaika, a" no na minuie pokole, ua nalo na aumoku | Jcaua iloko oki pouli uwahi, a o ka olapa wale no a kauwahi pauda ma ka' waha o na pukuniahi ka mea ike ia iloko o ia mau minute o ka hahana. Ua hoomau ia keia kaua me ka hahana loa, me ka ikaika ona pukuniahi o ua aoao elua, a no kekahi mau hora ua kualiilii iki mai la ka hahani oka hooili kaua ana, a iloko oiawā i ike ia iho ai ua piholo he ēha o ko Woka Kare mau moku, ahe iwakalua ko na enemi ke hui ia. ' No na minute pokole keia mao ana iho, ua uluaoa hou ae la ka leo weliweli ona pukuniahi, no ka lua o ka manawa, no ka'luai ana aku ina elele ahailono ole oka make maluna o ka mea a lakou i enemi ai, a iloko o ua hooili kaua hahana la o na aoao elua, ua kukai aku a kukai mai na o-le hoailona no ka haawi plo aka, he liookahi no pane a kela ame keia aoao, Aole ! O keia mau lsukai o-le a me na pane, ua lilo ia i mea na na alakai pakafhio na aoao elua e nauki nui ai, a o ka hooko ia ana o na manao e loaa ka lanakila i kekahi maluna o kekahi, o !' ia ke alahele aua mau alakai la o ka |la wiwo ole e hoohana ai me ko laua j mau aks«nai a piha loea; a o ia ka | kaua eka makamaka heluhelu e nana aku ai, owai la o laua ke haaheo ana i ka lei alii oka lanakila. Oiai o ua mau alakai la, he mau kanaka opio 1 nae wale no i helu ia ma ka papa hi o na olohe kaulana o ke kahua a kaua paha e o!elo iho ai e kuu makamaka heluhelu ma keia wahi.

**0 ke kanaka i hanau ia me ka puuWai koa, Ete pa ! eki!a ia 110 koiia niau la. ' O ka hakoko aua me ua niea kaua, O kona la ia o ka lealea. ! 0 na kula ualahalaha i pulu i | iia kulu hau o ke aunioe, jNa kabua 1 enaeaa me ka uwahi pau da, a me na kiheahea koko. Oia kah\ a ua vrivro 010 la e oniu ai i kana meAala kila. Knight Boug. Oiai, uo ko alil opio Hiki o IroUnk aohe olena ana nona, oiai ua kwa oia »e īa haawina o lta ike e hiki ai ke olelo ae he Hona oia no ka moaua, r, o kana papa hoonohouoho kaua tuo&4a i ae !a ia vra. ho papa ksua moana ia e hiki ai ke lawe pio 1 ua mrkn kaua Walo. ; Aka uo ke alii opi * Woka Kai e uia ka kaua o makaikai rku u' uo ktwua mau haoa imua o ku waha o koua lua k«j«ipau. I 1 ka maimwa a ko k ik'uvu Hiki i lawo ho ai i kona kulana kaua moaj.\a, uo ka r\Hnnw;\ elua, oiai ka waha o ua | pukuui M o kona mau auiuoku kaua liui ia o hiai mai aua i ka lakou uiau

mea make, oia pu ka manawa a ,uei Woka Eare la i haawi ae ai i ke kauoh!a i Jwna mau aumoku (maloko o ka h&e lioailona. kaua.) a jiū koke aku ia,kouma ki awīwi p.o ka aoao laln o tit!u aumoku oka enemi, a e lav. r e hoi i kp lakou kulana me ka makaala loa. O keia kuuoha i baawi ia aku la, ua hooko ia ae la ia e na aumoku o Walp mahope iho.o ko lakou ki papa like ana i ka lakou mau pukuoiahi no ekoiu manawa, a na ka pouli o ka uwahi e halii paa ana iluna oka ilikai ua la mea i hoonalowale ae i ke kulaea nee kaua oua mau aumoku la o kp alii opio Woka liare. , Mamuli o keia mau hana akamai a Woka Bare, ua hookuhihewa ia na aumoku o ke keikialii Hiki. ua pau ko lakou mau enemi ika make a i ole piholo, nolaila ua hooki iho la ka lakou mau ki poka ana, ao na lno huro no ka lanakila oia kai pahola ae maluna o ka hokua o na ale ia manawa. Aka iloko oia mau leo huro o ka hauoh ua hoopaiwa nui ia ua poe Irelani la me na Parani i hui ia mamuli o ka uina fi»kolokolo ana aku o na pukuniahi lehulehu me ka ikaika loa, mai na aumoku aku o na enemi a Takou i kuhihewa ai ua pau nui i ka mako/ - ■

O keia j»b-o la-woi&wo » iiuuiole kaaa ana a.k\i a Woka E&io looka liikiwnwu» ua hoopoino ia Le leliuleliu loa o na aumoku o ka enemi, a mamua ae o ka loaa ana i ko na Irelani aeao he majia. wa e luai mai ai i ka lakou luau mea make. ua pili e aku la ko Woka Rare mau aūmoku ma ka hoao o ko na euemi aumoku. , Ina aumokn Pelekane me Wale i pili aku ai ma ka aoio o ko na enemi mau aumoku, haawi koke aa la o Woka Eare i ke kauoha no ka pii ana ak^ 0 kona mau koa iluna o ka moku o enemi, a iioko oka manawa pokole, aia lakou e hou ana, e_pale ana, a e hahau ana no ke.ola a me ka make, no ka hoopokole ana. ua hooili ia keip kaua he alo a he. alo me ka hahana. iloko oia hahana ua kaihi haaheo ap la na Pelekane i ka lanakila ma kp lakou aoao, mamuli oke auhee ana o ua li'elani ame na Farani no ka hoo; pakele ana i.ko lakou mau ola iho. , A pela iho la 1 hoopau ae ai ke keikialii Hiki i kona mau manao haakei no kona manao no ke hoala hou oia i ua hana la alaila, e pau poo pau hiu mai ana oia i ka Puuwai Haokila o na Bilana. 1 | Mahope iho oka pau ana oke kaua» 1 ua hoi aku ia o Woka Rare a me kona j pu&likaua no ke aupuni o Pelekane, n<!) ka hoomaha kona mau la a me i kana wahine iloko o ka liauoli, ahiki i j ko laua mau la hope.

Ka Hopeka. | Ano, aa hiki mai kakou e na hoa kuwili o ka inoolelo eehia o Woka.liare i koaa hopeua, a e pau aua k> kakou ike hou ana iain, h3 Emepera mj> ke Kipuka lii no ka wa mau loa. ke haawi akia nei o Woka Rare a koua mea kakau i ke aloha i na yoe pau i kilohi a i hoouuu iho i koua mau kuliiuia. Beoj Knapa. !