Ko Hawaii Ponoi, Volume I, Number 2, 25 June 1873 — IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa. HE MOOLELO WALOHIA [ARTICLE]

IOSEPA WILIMOTA, OIA HOI O Na Hoomanao ana a kekahi Kanaka Kauwa.

HE MOOLELO WALOHIA

Manao Hoakaka.—Mamuli o ka nonoi āna mai a na Hoa. Heluliel« iie nui, ua oluolu ia no makou e hoopuku aku i ba Moolelo 0 " loseta VVjliajota, " ma kahi i koe [ ka aoopuka atm ma ka nupepn he An Okoa t [oini oirt e kiuo liolookoa aoa.j loa poe henhelu hoi ft pao o keia Moolelo Kaao, no ;akoti na iks hiipa ana i kahi hapa uuku onn, he mea pono ia Kkou ke lawe i Ko Hawaii Pnnoi, i honlawain nku :ii lok'ou liiP ka piha (>orio mai ka " ■pane poo " a hiki ī ka - maiien "e. na .Moolelo ioiln nei. No ka mea o ki hapa uuku u'ale no kn i hoopukaia; « <i ka iiin, ka manonnoa. fi me ka pei>eckue t oia no .a ika pr>!i' o ko uj;'tkon mpi kahi i >-ffliho K n.'iil 'J iix>. : { 11 'pii lioj» o !;* Mo/,una A Ylil.\ - lja iooi.ia ;li(! vi au i na manao hopuhopuiiiula ano t' ( a u t ia!au-aku ai ī ka-pepa ■'ui iīke me ii:Miiea ;a e.liou ki mai :ma e ke poo « -mft ke ek-.o o.ka enoonihonwa : a ia'll 1 haka pono i:k> ai maluna o ua [>epa ner. au hoi, ua iioopau ;ca la ae la ko'u pohihiCi. iip ka mea penei.na huaolein i pana : S\fAFiTA A ME RIDLEV, EKr.TA.-AV /:UVnol" Ālakai JSiui o J)eeQrtuy>rr. Pane hou inni ia o Mr. liidley : Eke ke;ki, no keaha oe i holo ole aku ni e hunwi i ka pepa ? Heaha kan o ku homa wale nei " Ae e hele ©e " wnlii a -ko kini 'puka, " e Lawe oe i i;a pe.pa' w keia kanalia e hantvi i hon haku " " Keia kanaka nnei '" i hooho ae ai ka ka>, me ka nnna huhu nku i ke kin7 puki. Owai ka mea i kapa mai iVu h'» rnm, makemake au e ike ? E poka mai «e mai kcti «ahi i noho ai e keia pueo inaka ula nuniii, tne kou kuka nlaula, a me kela laooho kui maluna o k0a...p00.'.' - Aoie i kana muikn e-na.<> ua meu i puka nei, eu ae la ia mai kona noh.o-ae n,e he mea ia ē hoopuka ae ana i mau huaoleio kauoha « kipaku aku ī ua mau kanaka nei, aka ; ī kona hoomaopopo nm, i.n hnle mai <na ka mana o ke kanawai, nolaiin hoi hou iho la oia e noho me ke kani iho ok« »i. n puka ae lu paha ka manao—" E maalo aēana kona.kuiana'mai ona aku, n Ua loh» aa 1 koiia u ana, a na rt?e hoi i ke icshe ana iho o kona mau■ waimaka hui. I keia vyq oiai au i* hu!i ae ana e hoio e haawi i >,<*.wiiaoai* i kuu haku, ma ka hookupilikii ia o kua mamo no ke ono i hooknum.ihnm ai l,a n e:i kr. 1 puka ; —a<a ho«. aku Ju i i:im huk-i e ,iio ihr> ana t:>.i ;<» ; ,, , tUi L'.l tli ikriNi-. nl :t (i'-i h* ka;l. W;»M llft i t puana .-«>• m tne ku :• o koikM. r> n wn ua •ne liooLuuoii a, u kona irtuu heleoelenn, uo!e iioi e Hn* w ku wn n kn '.oi nnn imu t*ftdann inai, '• Ae e kuu i psi>o jn;t: ni kekahi o ua kauwa ukeii kos lio. " ua makaukau kekaa lio—aka. ke tt:anao nei nu ain kekahi mea e makemake ana e—" " £ ke keiki! " i hooho ae ai o >lr. Kidiey a iaiau mai in i kn pepa mai kuu lima : «ku j " hoinai oe ika pepa ! Inn no'u oe e : keia keiki, e liahau i;o au i ko kua me ka I huipa lio i mea e maknaln iki aeaioe; '' «laila pii aku ln on i ke ke&na nni o ka haie me ke aioha hoopa papaie ae i ka haku. i so!e i wehe loa ae ika papale ; a haawi ■ aku la t ka pepa ia ia n.e ka olelo ana, " Owau no o Mr. liidley o kuu hakii—ka hoa o ka Huio Sapafita me Ridlev." I ka wa i hnlawai pu ae ni na inika o ka naku poino me keleihi k-in-aka e iko e komo ; āna me ke, knpn o ka oihana 'inakai, a rna-' mua ae hoi o k,i wa i hoolaona. oi?!o iku «i ■ u * kanaka noi me ua haku ia, aia hoi, i ik'e aku 1« «u e kulnna hope aku ana oia, me ■ he mea la ua loohia hikiwawe ia oia me ke-: kuhi kui'na ikaika, a lioliolo koke ae h hoi i »a hinhiona o ke knnmaha i kona mau papaiina. Aole i emo ua no ia oia ia »a a peahi wikiwiki mai la i ka makai j e heie aku iioko oke kee'na uwai, Ao!e i' cfno kani inni Ia Ua heie o oa keenn nei. a hoio aku la kekahi kauwa ukali kaa lio ilai- j Ja, ooie i haia ka minute hookahi puka hou n.ai !a oia nie ke kahea nna. •• Auhea o K-mele ?" oia kekahi o na haiawahine o ka ! haku waiiine. Vla ia manawa no hoi puka ī uoai la o Lmele ma kekahi aeao o ke keena nui, a hoio wikiwiui nku la ua kahu lio nei ; ionaia. Ai ka oielo nna aku a na kahu i iio nei, ike aku ia a« i ke ano e o kona ntau hiohiona a hoomaka iho lae owe, aka, holoi ! wikiwiki ae 'i, a h..!0 ioo aku U iinna md \ ke alapii. I ka hoi hoii-ana mai o ke Jio, kamailio ae la oia i ke kanaka kiai puka. " Aole anei keia he hana ino ? Aka, ua ike eia no e kakou, Kauoha mai uei.-ka haku kane i īa'u he makemake oia e hoouoa aku ia Emele i konn haku wnhine la, me ka hoike malie «ku ia ia i ka lono ino i hiki mai n<j), i o!e ni aia e hopukopualulu īdo." Wehe iu mai ka puka oke keena nina i keia manawa a heea inai la ka h#ku kane i* v,-« me ka'okalMa • Mr. K<:dV-v. I a

!le ua laoku U a L'eokeo ei«ke me l:a pepa, a puka'mal la-ka luoa a ka Makai Nui «u- k*' kaliea mai i kekahi o kona inau kaiiak.i. " E Tome Aukiiia ? e noho oe mauiiei. Aia ka pepa. a ua oloio inai rvei hoi Ua haku nei e leaa uo īa oe ka ai maanei u ihv na nno e ae a pau e ljke me ka mau." " E hoomaikaiia ka haku, - ' i pane mai ai 0 Tonie Aukina nie ka tyehe nna ao i kona i- papale " Aole o'u kaualua e looa (uin iir'u ka noho'na oluoin maanei.' ■". Mai hopohopo oe oo Tome," wahi a i llidley i ka haku Ravenahila ; " he leanaka j noho malie keia, —aohe puni kamailio wale iaku ia hni,;—aohe no hoi ona hiaai nui no !na kaikamahine. Eia wale oo koua wahi ! hewa, ina nui loa ka wai ona e waiho ia aku ana imua ona, e inu aua oia a ona loa. No* i laiia e pono oe e kaooha aku i ka mea nialai ma mea ona o kou kiekie, e lawe pu i ke ki !o kahi waiho «-!a we iav E aloha auouei e kuu haku." Mo keia man huaoielo i ain aloha ae ai -ma i kona linia. a pii «e ):t iluna o ke knn. a holo aku h. Kain:ii!:o ae iu ka haku Kavcnahila i ke : kauwa ana ī-kahen aku ai e k»)■■■!•> Emele : " E lawe oe ) keia kanaka i ke keena o na l;iu".'a, malailn e haawi in ai kana ai-ina ka* hi pnknukau okoa oku nae e ku ana ina ke kh.' Hahiii aku la o u:< o Tonie Aiikiua mohope o ke kaiiwa. a aole nu i ike i ka laim mau hana-aku. iloko o ko keenno nn kauwa. Kauoha oe ia ua haku.nei e weheweheia ke kan, a pn inuiie aku m oia iluna ma ke alonui pii; manno au i pn palia i ke keenn o knna lede wanir,«>. Pela ;ho la ī Iriki inai ai ka makamfia o iw kikeke pomo i ka hnie o Kavena* hih, a Inulaha ne ai-ka lono i na pepeiao a pau : ua hoonaa mai la kn nmiki mun a ke kanaua. ninluna n l.i waiwni o ku (;hana e anai in ann. . Uoko n kokalii iiian io;ina>va e ae o ia lii, nmi a Kaie Lineiona i lohe-mai ai au, na ka mea kahepa wainno Eket« keia'hoapna 1 nn - waiwai no ka a:e. Elua wale no (ausant paona ka ai»> me na hanen' keu ehiku, he wahi puu dala uuku wa!e,no i ka manao i> koknhi, no.'ka inea. he hoku metj'aina nni keia, n ne !?ui l.oi ka. ioaa. aka aoietiae ia ia ka niana e hiki ai ke oln i ua mau lona la 0 kena mau aina. ua pau kahiko i ka inora'ki ia, a'un ku'apapaiiui nei iioko o ka'aie. I kekaiii U «e hiki hou mai h o \]r. Kidi.fiy. a kumaiiio pu ne ia.me l;a haku o makon, 'a w? nn p.iia'pala koi aie hou ekoiu. No ka mea, i ka wa i !fioSaha koke ai ka iono ua hoopaa ia ka wawai o ka haku KavenahiJa no ka aie, ia wa no i iiiki koke mai ai na ke-na-hopu waiuai n k»>ln n me 'keia mea a-ie-'nn.leo-kot i ko hkou mau knleonn iho. M«»Kl .\A XIX. K: Ka.\aka 1 HOON'OHO 1A MA' AI, l:ok/> o ko'u mau hoolauna ana no keknhi niannwa i h:ki ai ia'u ke !iijomfiopojio pono i ke ai>o n k>: iu-n'ifi'i i hoonnhoia mii at. Ao!e ir.a nm i nooinnii.-.o i," '{nnak» keknhi »'u 1 iiii'n i ti u i,i ;ii... (.i" ■ :Vir. 'l'om' l Aufi:'i'l. I ;i |li:iii|i|i.- i.ni tikll 'iin. ril»! I.n n.'' t 11 p::u I. Mr. lii li'Uiai r:e r«t i k« haku Kaveii3hila ina ka ia niiia o kona iiiki aqa ir;ai. Aoie ma kauaka noho malie, —he kou a ke kanaka ko'u launaole o ka waha ; e luki no ia ia ke knmailio.a po ka ia ina he kahaka kekaiii nano e hoolohe ka&a oielo. O kekahi no hoi ia o na kanaka kapalu |aunn ole, aole e hoomaemae pono ana oia ī kona kiuo iho : a ma na men e piii ana i ka ai a me ka inu ana aole loa ia.e poioa iki no ia mau mea : e poloii mau ana oia a e makewai pinepine hoi. lloko o kela a me keia hopaiua hc.ra e ike mau ia ana oia e nau ana i ka berena me ka waīu pa 1 », a i ole ia me kekahi mau mea ai e ae. A ' e ka mea heiahelu, e kakala mai ia'u no ka hoohele loa aku'o kuu man oielo iua no nn rnea e piii aris i keia konnka.a ke hooki nei au i ke kamaiiio ana nona. Aka ua hiki mai keia inau hoomanao ana ia'u no ua kanaka nei no kona lilo ana he m.ea nune kamailio uui iā i inwaena o na kauwa iloko o'ia mau la inea. L'a i):ii niua aku 'nei au 'e hiki inaii- m»i ana na poe aie ī Knleiona Haie no ke koi a me ka hoopaa ana 1 na woiwai no ko lakou mau poho ; —oe, o keia poe e hiki māu mai nei, oia no nu poe kalepa o ke kulaoakauhale iiio a me Eketa, lia hiia pu mai la no hoi ka lono ua la(atT ae la na poemea aiema Ladana ī ka hale noho o ka haku o makou ma ke Wuianakauhaie aiii, a pela hoi i ka hale noho e kokoke ana i Kikemona. Pela iho la i hoomau hikiwawe mai ai ka holo kapapa a ka poino iluna o ua ohana nei. Aole o kekahi hapa wale no o ka waiwai—aka o na waiwai noa pau o ua haku nei ma na wahi e ae k& i hopuia e ua o ke kanawai. Ua noho mau loa kn haku wahine maioko o kona 1 keena iho, n o haku kane hoi, he kakaikahi loa !;ona mau manawa e ikeia ai mawaho o ka hale. Ekolu pule i hala-ae la noahope iho 6 keia hoopaaia ana e ke kanawai, hoopuka ae la o Mr. Rout-etede i kona mau kuleana aie ht» aneane e umi taugani paon.a, u o keia hoi ka huina nui o na biia aie he lehulehu &oa i lawe kuapo mai ai« lilo noha. Hookahi puio mahope iho o ko Mr. Bousetede iiookomo ana mai i kona mau biia oie, hiki m»i la kekahi loio rnai Ladiioa maī, * ma ke kokua ana o ka mnkai nui, ua iilo ae Ir ia ia ka mniama ana o ka nmn no na moraki ana he nui. No'aila i kn pau nna o'ka maiama hook«hi mai ka la imia mm i hoemuiuia ai na T! 5- u.i l!io siki: !a nina a me jio >vs>-

wai pili kmo a pnu iloko o nn 'ima o k«» ba- j nawni, .a he lekulehu wale hoi fca poe \ l»U- j loana iloko o ua niaa waiwai nei. j : Aka iloka o keia nianawu aole he wabi i huaoleio hookahi i kaenaiiio ia no na mea e pili'- ana ia uiakou na kauwa. Aole ho» he j olelo i hoopukaia mai la makon ,e haalele : a ! " »o -ko niakou inau uku hoi. he nui nn maln-! ttin i haU ae-me ka loaa oie iruni o knu wah»' _ uku. 1 kekahi auwiua la, oia hol, eliena hebedo-1 ma 1 hala ae la, oa hookahah'aia au i ka ole- j , lo ana mai a ka niea kiai puka e hele ako e j ! nana i ke kaa o Mr. Bousete<ie e holo aiaij aaa,ai ke kuana ibo o ua kaalama kapu-j i ka pa, kahea mai la oia ia'u. " E losepa,e ; hele aku oe e ik? heaha la kana mea i naake- ! make ai?"' Holo wikiwiki aku la au'a hiki i ka puka i ; pa, olelo mai ia o Alr. liousetede ia'u. " Ua i kauaha mai ka haku Ravenahila ia'u e hele j uiai ia nei, e holo cw j e li.naku ia ia no'u." t Alokai koke aku la au ia ia i ke keena ; hookipa, n liolo aku la kekuhi knuwa i "ka ' hale īluna e hai aku i ka htiku K»veuohila j no ka hiki ana mai o Mr. Bousetede. lloko l ' n kekahi mau minule pokole iho mai !a un | ' haku nēi me na helehelena haikeu ano e i 1 kahakahaia ihina ona. Ike komo aua īke 1 keena hookipa, ho mau palia ka io-i ihi o ko laua noho ana e lumailio pu. hope iho o ia manawa puka māi la lauaelua n.niloko niai a hiki i ka puka na o k;i hale,: a kau'ao o Mr. Bouseteile iluua o ke oiai hoi ka h:iku Ravenahiln e kunou aloha aku an» a huii hou ae la e iioi iloko o ka hale me ke ano hoihoi ona heleheleoa. Ma keia mea i loaa ni i na kauwa kekahi inau manao hoolanalana he mnumea ku i ka mai-: kai paha.ka laua i kani.'uiio ai. I kekahi la an kauolia :i<- la ka haku kane e hoomakaukauia ke .keona o VV;ih< r. no kn ni"a o hoi nioi ana oia. Ma Ua auwma i:i ponoi o i.i In, hiki mni lii o Mr. Waltur nn ke kaa lio a i kona lelo niin iho.ilnlo, ik»! nku in aniu ia a me konn inau heieholenn :i pau. A ! e na i ini ! nain kona'anoe ! Mailo a Inkahnka poiio ole kona mnii rnaka. a i ka nana aku ia in mo he inea 1a lie UMiiUinnainalua niakahiki hoo al;u knMia kīiinLo, m?.iivm D konn. nno a'o i i-k«? mu:t >u w >n iioko o iifi in'i.nmu eiv;,iu i.hain ;hi ! ' WOKUNA \\ K\ Palapai.ai 1 k-ekahi U ne ike ia aku|ia ka Leele Kayenahiia e iho iho ana mai iena keena mni a i ke keenn hookipa o laln, n o ka manawa nuin no. hoi ia o kon i ike. ia. wia mai ka nianawa niai i hoo'iiaka ai j;a hooinniu <n nna 0 ka-hale e ke kanajgflfea kainko ia n-a me kn nahu hoohem iiene wale no nao ia aahu iiani in'i'walio nku o l[« kino i like'me" he kiipapsu make |b. rnp na ihaka haikea.n imiio ano e hoi. Ala l.'a auwinn la ae hiki inai ia o Wr, Jkiufetcrle i ukuli pu ia mni e konn wnhi io a ir,e ke kamahinn. He hnplun hom walo n>> ka loihi o ko lukou iannn ari » a haaloU; !><hi tnai la ika haJ»i; ai ko l'ikon >va i* helo a!cu ai e kau iluna o ko-kan ua uknli |)u ia akii lakou e ka liaku fiavoriiihila a me <e keiki. E kalele ana hoi o i.na.lima o We keiki Walter. Nolaiii rna ka hoomaonopo ana aku i keia mau helehelena oluolu i l-mlana if, mawaena o ialeou, me he mea |a ua hoala iiou ia ka noonoo ana no ka hoopalau mare mawaena o na keikiMa kekahi la ae, hiki hou mai la'o Bous«tede, a ua noho liuliu iho oia a hala ka hora okoa. Aka, ona kanaka i hoonohoia mai ai e Ua Makai Nui aole i pau ko lakoo noho ana. Ma fee ahiahi o ua h nei, kamailio' malu mai la o Kale Lineiona i kekahi mea ano hou i ka i ana : " O ka hoike ana mai nei no ia o Mr, Walter i?avenaliilo ia'u. elua la i 'kpe e mare ia ana oia ine Miss Bous« tede. Maanei no e mare ai ma ke ano malu loa. Aole he mau hoaai e poioai ia ana e hele rnai no ka ahaaina mare, n mahope koks iho o ka mare ana, e holo koke aku no na mea mare i Torekue. Aole au e hoike nna i keia mea 1 na kauwa e ae a pau, no ka mea, aole au i manao he makemake ko Waltcr e hookaulana lea aku i ka lohe. oiai oia «i halmi mai ana ia'u i keia mea. M " Aiaila e hookaaia ana kn paha na ai6*a pau, a e pau nna hoi ka noho ana o oeī mau mak«i i$ nei?" pela aka la tu. "He hauoli nui ko'u ke ike i keia loli hikiwawe nna ; 0 ke kulana o ko kakon haku," " Aole o'u kanalua no īamea, aka nae, he kanalua iki ko'u no ko WaltP]r ae aku e mare ia,-i mea e hoopakele ia ai kona ohana i ka pomo, No me na helehelena ano kaumaha auanei i hoike nai ai oia i keia lono a'a i hoike aku nei ia oe. Aole no hoi e haawi mai ana o Mr. liousetede i kau wahi silina hookahi. ke ole f>ia e ike e i ka mare ana, Nolailn, e mau nna no ka hoomalo ana mai o ke kanawai a hiki i ka wa e maopopo lea-ai ka mare ia ana—a la wa hoi e lawe mai ai oia i ke dala no ka uku ana. Aka raai noho oe a hoopu-a «ku i keia lono 1 kekahi o na kauwa e ae.'' Ua haawi aku U au i kuu ue ia Linetona, a nolaila, ua noho pouli pu wile no na kauwa e ae n pau o ka hale no k» mea nui a na haku e manao nei e hooko. Ma kekahi la ae hoi. hiki mai la o Mr. Kidiey me ka luna kudala pu. Mai £keta mai lai»a i heie mai ai e hoomakankau no na niea pili ike kudala ana im waiwoi pili kino ; no kn mea, ua hoopaaiu iloko o na la ekoln mi m iiop» »ho e kodnla ia ai ia mau 1..A :