Kuokoa Home Rula, Volume IX, Number 14, 7 April 1911 — KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI. Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii [ARTICLE]

KA MOOLELO O KA KAMEHAMEHAI.

Ka Na'i Aupuni o Hawaii nei

KA LIONA O KA MOANA PAKIPIKA

a o Ka Hi'apaiole ma na Kahuakaua o Hawaii

Olelo hoakaka Ia wa 1 hooholo aku a\ o Kamehnmeha 1 korta waa kui-loa i kahi e a mai ana ke kukui, a īke ponft dku Ia oia Ika a mai o ke kukuf. I kela wa ī emi ho v re aku ai o Nuuanupahu, kekahi alu mat Kau mai, a pela no hoi me Kaleimamahu no ka maka'u 1 ka moku, oiai ua īke aku la lakou ia wa no luna mai o ka moku keia kukiu a lakou e ike aku nei. oke kumu oke kuemi hope ana o ke ,- a mau aln, oia no ko laua lohe ana no ka pepehiia ami o ka haole e na kanaka o Maui. Akā, o Kamehameha nae, ax)le oin ī ike Ika maka'u, ua hookokoke loa aku hno kon.i waa i ka moku o ka haole Ia wa i nana mai ai o Kapena Kuke 1 keia \\?a e holo aku nei me ka maka'u ole ame ka wivvoo!f, o ka waa o Kamehameha e helo aku nei a pih ī ka moku, ua hoopaa aku la oia ī kona waa ira ka poao'o ka moku, a pu aku la no oia iluna o ka moku. Ua pii aku la no hoi me ia vluna o k t i moku, he elua o kona mau hoe w<\a, a he mau alu no hoi l.uui O Nakuielua(k), moopuna a Kulukulua o Htlo ktk, lu, a o Kamehaiku o Wamialu kekahi, he kaikania i an.nn<i ke-a no Naeole, ke kah': hanai o Kamehameha ī kon i ni iu la opio. No ka nui loa o ka makemake o Kapena Kuke 1 ke kulana koa ame ka wnvo ole o nei kanaka īli makue i kau ai iluna o ka moku, ua au'a maoh oia ia Kamehameha e moe īluna o ka moku, a ma ka wa a ua Pai'ea nei ī makemake ai e hoi no uka oka aina īke ahiahi ana He niea oiaio, ua moe 10 no o Kamehameha īluna o ka mr,kvi ehke me kela kaohi ana a Kapeua Kuke Ike kakahiaka ana ae, ua hooiho aleu la ka moku no Lahma, a hookuuia ke alu e hoi īuka oka an.a Ua heaahuia ke ahi me ke kuka ulaula kane-kopa, a he kuka hoi īa oke kulana alihikaua moana o Pelekane* 0 kona mau ukah hoi ame na hoe waa he umikumamaeno ko lakou nui, ua hoaahuia no lakou me na lole luma o luna oka moku Uahaawipuia ia «Kamehameha hccksht pahikaua oi-lua, elua j>u panapana oke au k?hiko O kona mau ukali hoi, ua loaa la laua na pahikaua aoao r a o na hoe waa he pahi pelu ka lakou. I ka hiki pono ana ae o ke alu mawaho pono~ aeo ka nalu hai o U-o, ua īke mai la na kanaka o tUca o ka ama īaia me ke pahaohao nui oko lakou mau noonoo. Ia wa ī holo ae ai ka 10.10 a bhe o Kihekili aine kona pa e alu apau no keia mau makana i loaa īa Kamehameha, īa wa ī kani iho at kana u-hu, a pane ae ia oia i keia mau huaolelo: Kukuni ī ke alo o ka~moku, E wela kaulu o ka maka o ka la i Puna-e-a. Alaila, kulu iho la na waīmaka o Kuhekih, a, pane la ota ī keia mau huaolelo* "He opeope kau i kahi e Kalani, He mau laai haele wale īho no, I Malelewa—e, Ua noho a ea-ea t ka Pela o Kakae, O Kalant-Nui-Lani Mehameha ko kapū, Nana e kui t ka hono o na moku, o—e0 —e — a—net—a." Lohene la na'ln apau i ke> olelo a Kahekih i kaukau ae ai, a īke pu aku la nohoi lakou tke kulu ana mai o kona mau waimaka ma kona mau papalioa ahi, ia wa no lakou e uwe ai. HoomaopOpo iho la na'Ui mawaena o lakou i ike mua ole t kalawelaweia anaonaikoi ī loaa mai ai o Kalni- Nui-'Lant- Mehameha- i ke- kapu, he keiki ka ota no Kahekili.

A mahope iho, ua hoolāle mai la o Holae, ke kahuna i ka Moi oHawaii ame na'ln i kQe'ihomeia,e panee na waa, 01 moe ka ale. oke ano o keia mau olelo a ua kahuna nei i holke mai ai, he mea ponō ke hoi lakou no Hawaii oiai ka wa ua maluhia. Maanei e hoike aku kou mea kakau mooielo e ka mea heluhelu. Ma ke kakahiaka i haalele aku ai o Kamehameha īa luna oka moku, elikfc me ka mea 1 hoike mua ia ae nei v , oia no ke kakahl.>ka a Holae, ke kahuna hoolale mai ai īa Kalaniopuu ma e hoi no Hawan, a ma ia wa io no lakou 1 huh hoi aku ai no kahi a lakou i au mai ai Ika moana-kai o Alenuihaha ame.Alenui Kawahawaha, O Kamehameha pu no hoi kekahi i hoi pu aku no Hawan ma keia huakai. Ia la no a pa, a ma ia po no a ao, i ke kakahiakanui pae akn na peleleu oua Paiea nei Ike one o Kaiakekua, ma Kailua, Kona, Aka"b, H.iwan la po no, hele aku la o Kamehameha ame Hoiae ke kahuna a hoea 1 Laaloa, a loaa aku la o Kaukoko (k), ke kumu a'o koa a Kuhaupio ame Kukalohe (k), a Moana |w|. A oia ka Kamehameha "Pahuku''e a'o ai i ke kaua "Hau-na-maa"' ma ka luna, a pelapu no hoi me ke kaua "'lhe makmi ma ka lima akau, ke kaua i hikuia ai na Pnpii ame na Alapa ī Kakanilua, ke kaua hoi i hele ai na koa o Oahu nei a lehia me he poe lawai'a la lka wai opae O keia kanaka o Kukoko, oia ke kaa-kuua kaulana a Ekm-Nu, ka makuakane o Kahahana, aln aimoku o Oahu nei Ana keia kanaka i hoolawa loa aku 1 ka ike kaa-kaua īa Kamehameha. 0 kahi nae 1 a'oia ai o i keia kulana kaua, ma Halawa no ia, ma Kohala, Akau, oiai mahope koke iho no eua halawai ana o ua Paiea nei me Kukoko, ke kumu a'o ame Kukalohe jk j, ka mea i hlo i hoa hakaka a paio hoomaamaa no ua Paiea nei Aka, ma kahi nae o ko ua Paiea nei i hoohlo nui ana i kona minawa ma ke a'o ana i ka īke kaua ano hou ua Jilo aku !a oia 1 ka lealea heenaiu Ika lohe ana o Kekuhaupio 1 ka ua Kamehameha nei kumu a'okaua mua t keui hana a kana haaai, oiai e noho ana o ua o Kekuhaupio nei ma NapOopoo, Kona Hema, ua hele mai Ja oia 1 Kohala a loaa ka hanai e beenalu ana. Ia wa i olelo sku ai o Kekuhaupio me ka maka'u ole ame ka wiwo oieimua o ua hanai nei ana. E kalani e' E pau keia ha«a au Aohe keia he hana ekuaioe ī ka moku Aka, e hoi oe e a'o ike kaakaua." I ka iohe ana o Kamehameha i keia mau olelo a Kekuhaupio, o kona ku ae la no ia a hoi aku la me kona kahu kumu a'o kaua no hoi I keia wa ī hoomaka ia ai ke kukulu ana ī ua pual\ koa nei. Na na'iu ame na mikaamana- "ke kanaka nui kmo lawakua, ame ke kanaka kmo niau " Ota hoi he Oopu O keia ana kanaka, he "niau" he poe kanaKa pilalahi lakou, a o ko iakou moa, he "Huna-lele." O kahua kaua ī a'oia ai o Kamehameha ame na koa ona malalo ona alakai ana a Kekuhaupio ame na mamika-kaua, oia o Kaukoko ame Kukalohe, ma Ainakea no īa. Ika hala ana he ehiku anahulu o. keia a'oia ana o Kamehameha ame na koa, ua lawa maoiika makaukiu iaia ame kona poe kanaka ika lawelawe ana t na kuiana kaua a ka poe o Oahu, oia ka maa Ihe makiei ma ,ka hma»akau, a o ka hauna maa hoj ma ka hma hema. He ike kaua hou keia i loaa i ua Paiea nei. Aole hoi ke kulana kaa-kaua 1 maa 1 ko Hawaii poe kaua, ua loaa mua no la iaia. Nolaila, ika piha makaukau ana oua Paiea nei me keia tke 5 ua hoomaka koke iho ta no kona wae a hoonohonoho pono aha Ika puaii ona koa ona. Aua mahele 13 hoi keia poe koa ma na papa ehke me keia, me ka hoonohonoho īa ana'ku maluna o kela ame keia papa, he mimaka-kaua, oja hotka Ahhikaua. Papa i —He Hunalele. Ao £alawa, po Halawa, Kohala Akau, ka oia poe. Papa 2 Huelo-Ku. 0 Puniawa, a no Makahapaloa Hilo mat ota. Aoka mamaka-kaua m o keia pee. Papa 3 Kona Hema. O Honohi ka mamaka-kaua o keta poe. Ane wahi kanaka ke ia no M.kalawena Kona Akau. ' Papa 4-Ihe Makini. . O Kukalohe, ka mamaka kaua o keia poe. He koa oia mai Kona Akau ra ai, oia hoi mai Laaloa mai. ' oka huma ona koa, na'ln ame na mamaka-kaua, he eha lau. Ua iike keia me 1,600 poe kanaka koa, a o Kamehameha no ka ahhikaua nui maluna o ka puali koa holookoa. A mahope mai, ua makemake īho la o Kamehameha eholoiHtlo, nolaila.ua haawiaeJaoia i ke kauoha i kona poe kanaka e hoolana i na waa kauiua ame na ~kialoaikekai. Oka piha o ke kaulua Twaa hookahil he 80 a 200 kanaka. J> De Ika makaukau ana o na mea apau, 1 ka po o Kane ;ka inalama o Welo, haaiele iho la na auwaa holo moana oua Paiea nei no Hilo. Ama ke kakahiaka jiui o ka la o L ° no > P ae aku la na auwaa apau i Hakalau, a l ui aki] ame na kanaka me na kaikamahine ki-ke hala o Ua hookip.aia ke alii Kamehameha e ke kama-aln wahme Liko-a ame ke alii wahine Keakealam o Hilo ame Kahipa, ke kaikamahme a Kanekoa, ke alii 0 Ham a lr„ a Aia ma Hilo, īa wa kahi i noho ai o kekahi alii u„ a -i ' "Moi o KahahTwaT. "ŪT akP keia aln e Kahekil. . Uilo no ke kalai waa ana Kahekili. ana n °