Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 4, 26 January 1912 — KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua [ARTICLE]

KA MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua

fONA KA Nani, Pai.i ke Kua Mahina kf ai.o—lmi I Kana Iro MA NA ALR KUALOLOA O KA Mo \NA-~ loa\ 0 I.UUKIA KA OilIA NOHO I KA MALU 0 KA PllA H\UI-ANA I KA W.M 0 WAILUA—KA HI'APAIOI K 0 KA ĪKAIKA —Ltl~ KUIA NA KUPUA 0 HAWAĪI NKI- HUFI \ NA MF \ POHIHIHI 0 KONA H.VJNAUNA.

laia i puoho ae ai mai ka hia \oe ae, ke mau ala no kona hoo \-\r\za t\o ke'a kaikamahine a ona wahf ai mai iaia ku, a olelo wale iho la no oia iia iho*. "He keu maoh 110 keia o ka aea kupanaha nui w..le, hele ka ioi na helehelena o kela kaikanahine a, kau i ko'u maka, heUa ta ka hewa, e hele akn ana ui e imi i kou wahi e nolio ai, a £ loaa ka hoi kou walu e noho u la'u, alaila, e lawe ana au ia »2 a lilo n'i'u, ina ma ke tai ~ a na ka aina, aole e nele kou loaa a'u ni.i keui hope aku. n laia e noonoo nei no kela kai eamahuie, ulu hou ae !a ka noo 100 iolko malia eia no iloko nei o keia puulu kaikaniahiae a'u i lawe mai nei, a ua hoololi ae 1 koua mau helthelena a a me kona wahi i noho ai, a e pono ia'u. e hele aku e īke pakahi ia lakou." Aole 1 pau ae ko na nalu ana no keu mnu men, ku.ana o Keakakilohi a hoolale mai la ia Kuaiulii e hele e paina oiai ua makaukau na mea apau ao ka hoopiha ana ia haloa { Ua ae aku la ka harui, hele aku la oia a kamau wahi ai, a i kona niaona aoa, ua nm-Mi aku U 6ia 1 kahi kahu. "Pehea na kaikamahine malh hini?" Pane ak»j la kahi k lapuu ka-, hu* "Aohe olelo no lakou i e oluna a nie ldlo." ] hou aku U o Kuaiahi,' " A pehea kou īke aku 1 ko lakou mau helehelena anoi kawaha?"' Ua'pane Jiou aku la. kahl kahu kuapuu "Aohe ano ha, he hauoli ma» " j Ninau aku la no hoi o Kuaialn i kahi kahu "A Q\yai iwaena 0 keia poe kaikamahine ka,wahme ui loa a lakou maj kau n*na aku?" Pane mai la o Keakakilohi: "O- ke kaikamahtne no 1 ka hale mua loa." "Ina pela 'e hele aka aa e nana ia lakou pakahi, a hoomakau kau iho la o.ia T»ia īho, a kau ka "Iwa he la makam'' alaila, hele aku la oia imua 0 kela poe kaikamahine na "HuhuK" laia i hoea aku ai unua o ke kaikamahme mua loa, ua ike mai la kela īaia nei, a kunoU mii la me ks ano ohjJahila 1 ka hopa ana aku 0 leeia k§]kt ui a ka launa ole ana 00 hqi ijke ole ai mamua me kona aahu. aln a me ke ano kapukapu ma ka nana aku, noiala ke kunou, ua kunou pu aku la no hoi keia, a noho īho la keia ma ka nu'a njoena a huh mai la a nma aku la 1 ua kaikamahme nei Ia Kuaialn 1 hoolale pono aku ai 1 kona n*na ana maluna o na helehelena o keip kaikannhipe, he mea e io no kona ui a me ka nam o kona mau heleheleaa, 0 kona niau maka ua hke ""me na maka 0 ka mah'aea, p kona mau papalina, ua like' me k» hua ohia jioho 1 ka malu ka ula uu-uU-malkai. 0 kona wiii ono y ua hele " pa ihlo 0 kona- mai) kue-

kue wawie, a o kon«» paukukino he puipiii a k.)law;ik'.i;i, he pali ke kua mahiua ke alo, aohe wahi hoohātahala a ka manao a hi-" ki la hoi ke neina aku i keia ui 0 Nuumealani, a na ia mau mea 1 hookomo aku iloko ona ka makemake a i ole o kahi poe e ae no paha o keu mau la Ia laua e nana aku nei kahi i kekahi, he mau minoaka 1 pahola ae malmu o ko lam m.ui papalina ma ke ano liooh«ii me he niea la e urne h'ke atia na manao makemake o kekahi i kekahi, koe nae ko laua papa leo ana j Ia laua e noho himau nei, a ! a ka minao Inohnoi iloko oKu aialu no kela ana i ike ai nn ka moeuh-me, a ke hoohahkelike l.iin«? helehelena akaku me na heleheleni o ka mea e noho ne' 1 o kona alo, ua like no ahke me Limu-nui, akahi no oia a hoomaopopo, o ianei ao ka ka'u 1 īke ai ma ka moeu hane i keia kakahiaka laia no e nalu nei no keia nanl ana e ike nei im'ia o kona a\o | ku ana o KeakaMohi me ka mn 3 ka hana, a pane aku la i kana hanai me ka olelo ana aku | "Ua hoea mai U he elele mai du mau nnkua mai, a ua makemake loa ka elele e ike i kou he 1 lehelena, a me ka nmau pu ana mai nei'i ka ula e poka nei ma- 1 waho o keia hnle, a oia ka ou mau kupuna i hoouna mai nej īa'u e hai aku īa oe " Ua pan.e mai la o Kuaialii imua o Keakakilohi "E kii aku oe 1 kuū wnhi hoa inu wai lehua īa Ohialele, a hoaahu iho oe irke kapa hulu manu oo me ka papale mahioie, me ka iaau palan a lawe aku oe īmua o ka ēlele, i e alelo aku* oe īa kuku, tna 01 x ka laua moopuna A na ka elele īa e nana mai I j ke o ka moopuna a Apua ma,.aikea hoi aku a hoike aku la Holualoa ma, aole no kela he elele.pono, i olelq hou aku ai o Kuaialu, aka, he eleie hakilo no kela no'u, a e hoea mai ana no koe o.na manao lili aloha. ole o aa,makua o'u no'u nei. Ia manawa, ua puka hou aku [a o Keakakilohi īwaho, no ka hooko ana aku ī ke kauoha eliia ī.kuhikuhua aku ai e apela no oia i hana ajku ai īmua o ka elele a Holua loa ma no ī kuhihewa ai o ka moopuna io no keia a Apua

ma. I ka hoea ana aku o kahi kahuameleahi keiki, ua lilo ic no i mea no ka elele e kuhihewa ai, a nmau okoa aku la īa Keakakilohi a me Apua. IC O ka moopuna io no l<p<a a olua, a keiki hoi a na alii o Kona?" Ua ae aku la no o Keakakilohi me ka hikiwawe i ka ninau a ka elele, no (ka mea, ina oia ( lohi ana 1 ka haina o ka ninau £ ka elele, a e kaa e ana na ka pane, aoko lakou pone no īa 1 ka elele, a ke apuhii i nei oia e lakou nei. Ua kilohi 'pono mai Ja ka elele a iwlnpopo no nn k° o ks

moopuna a Apua ma, ua pane tnai lā oia me keia mau olelo: j "E hoi aku no hoi au a hahai I aku i na makua o ianei, a na laua no hoi ia e noonoo iho no , ka laua mea e hana mai ai, oiai nu ka'u ike, ua like no ko ianei ui nie ko na kaikuaana, aole hoi haanui olelo a ka ( poe olelo e hoi ae nei a olelo ae 1 <imua o na makua alii, o ianei,' he pple wawae ka ui o na kaiku , aana i ko ianei ui. Ua puka no jhoi ka ula o ka ui o ka moopu- 1 na a olua mawaho o leona hale, j a no ia lono ke kumu o ko'u hoounaia ana mai nei e nmau pono aku ia olua, a e ike pono i kona nui a me kona ui, a ua ike pono īho la hoi au ī ko ianei' ' ano, a eta au ke hoi nei, a o ko-' na huh hoi nui la no ia no na Kona Ia wa i pune aku ai o Apna ia Keakakilohi- "Ua pono kou hana ana mai Ia laia nei, a kuhi kuhi īho la oia ia Ohialele i ke 1 kmlke loa me ka moopuna a kaua, o ka lua o ka'u i mahalo nei, o kou pane koke aia ae 1 ka ae īmua o ka elele, a o ka'u ' e noonoo ana o ka hoole aku, 1 aole keia o ka moopuna a kaua ma ua oī aku ka hewa lo'a," } Ua pake aku la o Keakakilo-' hi u Apua | I "Aole na'u keia mau alakal, aka, na ka moopuna i kuhikulii mai nei īa'u, pela au e hana ai i kuhihewa ka elele, apela wau 1 i hana mai nei iaia nei ī kumu . e pakele ai o īanei, a ehoea mai ana ka koe o na manao hli aloha ole o na makua nona " | Na keia mau olelo a ke kahu ī hoopii ae i ka maina wela iloko o Apua no kana kaikamahi- 1 ne (Kaumalumalu) a hoopuka ae 1-1 o Apua i keia mau olelo- I l "Xna pela ko laua manao, e kauoha koke ana au i na makaa' linana mai kela pea a keia pea o 'o Puna nei, e makaukau na ma(maka kaua, na koa kaulana ī ka ( hakihaki, ka oo ibe, emakaukau ( na ala maa, a o kahi e kn ai ma I ala maa i Kauweleau, na ala kaulana, oia *hoi, na ala paa o \tauweleau. Ia Apua e nui nei ka leo, ala no malaila na makaainana kahi i noho ai e hoolohe a me na kukini pu no hoi. I loa no apau na olelo a Apua 1 o ke dki hnai la no ia o na kukii ni mama i ka holo ana ma o a maanei o Puna me na leo nui e kukala ana 1 ke kauoha a\n, a ke lohe la na makaainana i nela leo kukalt a ra elele. Ina elele kukini i hoea hou mai ai imua o Aoua, ua hahai i aku la no hoi lakou i na mea a s pau a lakou i hana ai imua o > na makaaina, a o ka hakalia wa > Ie no koe o ka hoea ma! o na pu > kaua a me na puali kaua īmua 1 o Apua. I ka lohe ana o Apua ī keia i mau hoike a na kukini, ua lelele L ae la kona houpo anq pihoihoi, ■ no ka mea, aole oia 1 manao i mua o keia mau olelo ana ona i Ljolelo ai e lilo ana ia i mea no i , na kukini e holo koke ole ai e I . kukala no keia mau mea ana i i olelo ai, eia nae, ua lilo la mau jolelo ana i mea no keia poe ku- ■ kini e holo koke ai e kukala no ) ( ka makaukau kaua. II Ke lohe pu nei no hoi o Kea- - kakilohi 1 keia mau mea apau a j Apua e kamailio nei a me na 1 i hoike a na kuk/ni, a ua pane| - aku la o Keakakilohi, 1 j "Nou no ka hewa i ka wiki- - wiki e ī ka olelo me ko kali ole .1 a lohe pu ka moopuna a kaua, e alalla, olelo ka olelo, malia he a mau olelo no ka ka moopuna, a a eia nae, īa oe ka hoomakaukau o mua ī ke kaua." a Akahi no o Apua a ike i ko- ' aa hewa, a pane hou mai la oia; e "I paha au pela no 3 kuu piha. ukiuki mai ne na kei-

ki aloha ole a kaua. 0 laua no! hoi kai aloha 1 ka laua mau kei ki, a o kakou no hoi kau aloha j ka kakou moopuna. A nawai no hoi ka htkiw A \ve oka olelo, n'o ka "inaina mai." la lakou no e nunui noi na leo, hoea ana V.i moopuna imua 0 n* kupuna, a ninau mai U: "Heaha ka oukou e wa olelo nei?" Huh ae la na kupuna a ike ae la i ka tnoopuna,a kukuli iho la o Apua īmua oka inoopnna, ua hele na helehelena o ua kaeae.rn«i o Apua a pn ka ula ina kona mau papalim, a o kona mau maka, ua like mo ka ula o lalapa o ke ahi, aohe wahi j ui ole, a ma ka nana aku a na kupuna, he ui io no e loaa olei ai ma Puna apunt, a ī ole ma| Hawan Kuauli holookoa no, a 1 j ke kupunawahine e kukuli nei | imua ona, ua ninau īho la ka moopuna i ke kupunawahine "He waimaka aha keia e kuku, a heaha keia pilikia o kou?" I "He waimaka no ke aloha īai oe e kuu moopuna, aohe no he pilikia i keia wa," wahi a ka ke kupunawahine ī pane aku ai 1 ka ninau a ka moopuna, aua olelo hou aku la o Apua imua o ka moopuna* "O kekahi o kumu kulu o ko'u mau waimaka, oia no ka hoou-' aa ia ana mauiei o ka elele mai du mau makua mai e nana a e' hakilo i kou ano, a oia kekahi mea nana i hoopaila mai ia lokoi j'u no ka inaina ī ou mau ma-' kua, a olelo ae nei au e hoomai' kaukau no ke kaua, a oia keka- ! hi mea au e ike mai la i ke kulul o kuu mau waimaka no ka nui no hoi o ko'u aloha ia ee e ku\* J m<Jopuna, i lei makua ole ai oe, 1 hookahi no ou makua o ka eheu 0 na manu. j Na keia mau olelo a ke kupu nawahine imua o ( k4 moopuna,) ua lilo io no ia i mea ehaeha i ka kakou eueu no na olelo a ko' na a pane īho laj oia i ke kupunawahme me keia mau olelo aloha: j "E kuku, ehke ma kou hanai pauaho ole ana ia'u me ke kunu 1 kunu ole a ua oe ia'u ma na ano apau, aohe o'u 1 puu aohe kee, ake pii ae nei ko'u nui ame kuu īkaika, a'u' no e manaolana'nei, e ola ana no ou mau iwi palupalu la'u ne' ko moopuna. | Nolaila, e hoi, mai kaumaha' ka manao, i na no ka mo ka o'u 1 mau makua e hanā mai ai no kaua, he mo aku nohoi ka kakou, a lele mai la oia a honi i ke kupunawahine, a hoi mai la o Apua no kona halau kapu. j I keia wa a Kuaialn e ku nei j iwaho oke kahua akeamamua, pono o kona halau, akahi no a īke na aialo a me na makaainana ī ko lakou Haku Aln opio i ka ui a me maikai, a ke noke wale la no lakou īa lakou iho ī ke kukaliki, ka haanui wale īho, a ke lelele ala kekahi poe o lakou me ka hauoh, no ka mea, no lakou a īke pono 1 ka nani oko lakou Haku me ko lakou manaoio, o kahi keiki e holoholo mau nei mawaho o na hale oia la ka moopuna a Apua ma a Haku Alu hoi o lakou, eia ka aole oia, akahi no ka oia a hoi mai, a he mea kaao ia na lakou īa koena la a.po A na Apua i hoopau ae- ī ko lakou mau manao anoe, oiai o a'o aku ai īa lakou penei me ka olelo ana aku. "E na ohua o kealn. Akahi ho oukou a ike pono i ka hanai aln a kakou. O ka'u e olelo nei ia oukou, e noho oukau me ka maluhia loa, a mai kamaiho kekahl o oukou nona a e pani ko pukou mau waha, a o ka mea e hoole ana i keia kauoha, e ku oia a hele mai keia aku.

| Ua ae aku ia na makaainana] a me na aialo nokeia mau olHo] a'o a Apua ia lakou, īwan.i'i i o 1 keia anaina kanaka ,e ku nei, ua ilre pono aku o Kuaialii, a»a he k.inaka nulihmi e noho hoekeptte niai ana nia kahi mamao iki aku, i hoomaopopo okia kona' ano, a ua tke niaopopo mai la ( no na? ua mal\Kini nei ! ko Kuaialii ano, a olelo īlio la ' oia iai.i iho no"Aole io no i ka \\\ a koe aku o ka \n o na kaikuaana, na Ulo ko lakou ui i halii pale wawae no ui, e hoi ana an a hookaulana aku i ka'u wahi ai mua 0 ke aloaln o Holualoa ma' no «ka ui o keia keiki a laua." E waiho kakou i ke'ia wahi mahhini, a e huli ae kakou a na j na no ka elele e huli hoi la imua 'o na alii o Holualoa a me kana | aliiwTbThi _ me alu" no ka hai ana aku ī ke ano o ka moopuna a Apua ma. laia ī hoea aku at imua o na 1 aln, ua hahai aku la no hoi oia 11 ke ano, ka nui a me ka ui no ' hoi o ua. moopuna nei a Apua (ma apau no hoi kana hahai ana, ™ ninau mai la o Holualoa: "Aole no anei e loaa mai ka ui o ka maua mau keiki, ua pane aku la no hoi kahi elele* "Ae, he wahi oi iki waie no nae ko lakou nei ui i ko kela." } Ina pela, ua pau ka hoolohe «ma ī na olelo haanui, a i hiki i hou mai na lono e ho\ke hou mai ana no kona ui, o ka holo no ilaila { ike pono j I ka hala ana he anahulu Ia a i ko lakou noho ana, hoea ana ua *wahi kanaka nei i īke pono ai i j ka u'. o Kuaialn, a liki paupaka ana īmua o Holualoa a me Kau ] malumalu a hoike aku la no hoi lehke me kana 1 īke ai. ( Ua hlo hou na hpike a keia I wahi kanaka i mea e hoouluhua ' hou ai īa Kaumalumalu ma, aka t aole nae hiki ia laua ke hooiaio mai no na olelo a keia wahi kaj naka malihmi, a ua paa ka majnao o Holualoa e holo kino no |kekahi o laua i ike pono ī ka , oiaio. I 0 ke kumu nui o neia inaina ,o na makua no kahi eueu a kakou, oia no na lono kukui -aku t īmua o lana no ka ikaika o Kuaiain no ka huki ana 1 na lau , waa he kanaha no kai o Apua mai ka wao nahele o Kahoiki 0 keia mau lono la apau la i . lawe īa aku īmua o laua e na |poe hoonuinui olelo, ua hooiaio ~iano īa mea, me ko laua manao, ina e mau pela ka ikaika o neia ■ keiki a laaa, he mea maopopo e pomo ana keia mau keikl a laua 1 neia moopuna a Apua. | Oia ke kumu nui o ka pioloke o ko laua noonoo a oia ke ku i mu o ko laua hoouna mau ī na ' elele imua o Apua ma e nana i ke ano oia keiki a laua, a ke hoomaopopo ala oe e ka mea he luhelu i ke kumu o keia mau makua e hoouna nei ī na. elele, a o ka eu aku koe o na kmo nunui o laua, a e īke ana kakou ma keia hope aku. E huli hou ae | kakou i hope e nana i ka hana a Kua'*aln a me na kaikamahme I nei o Nuumealani. ( Ia Keakakiloh; i puka aku ar īwiho a hana i na hana akakou

ji ike aenei mamua, ua noho ko 1 koolua vvale iho \a no laua malo ko o kela hale o ua kaikamahine noi e noho la, a no ka ekonni ole o kahi i kekahi, kupn ae la ka nwoao iloko o Kuaialii, n\alia, he ike no keia kaikamahiine ike konane, ua lalau aku la jOt\» i ka papa konane i kalnkajhaia iluna o k„i papa pohaku la hilahi i hana maiauia kupono no ia lealea me na >li;h keokeoa me ka eleele. Xka ike ana mai o ua kaikamahme mal'hmi nei i neia mea lealea o ko Jakou aina, me ka manao i kona aina wale no la e hanaia ai la hana ka mea hoi ī lehia ma ia hana, a no ka minoa ka ana īho o ua kaikamahme nei, ua hoomaopopo iho la o Ku aialii, ua īke no ka keia kaikamahine ia ano lealea. Aole i pau