Kuokoa Home Rula, Volume X, Number 17, 26 April 1912 — MOOLELO HOONAUE PUUWAI NO Kuaialii Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua. [ARTICLE]

MOOLELO HOONIUA PUUWAI NO Kuaialii

Ka lua ole o kanaka Ui o ka Papa Lohi o Apua i Puna Paia-ala i ka Hala me ka Lehua.

NONA KA NANI, PM.I KE KUA MaIHNA KE AIO-IMI 1 K\NA i lvo MA na Ai k KI'ALOLOA 0 ia MOANA- Loaa o I lUL 1 KIA KA OIIIA Noiio I KA Mvi.U 0 KA PtK H\Ul ANU ' KA WAI O WaU.UA— KA HI'APAIOI KOK\IK MK \ L\iKLUA NA KOI'UA O HMVaU F!0Vl N N\ MV.\ }Vhl~ imu o kona Hanauna.

E ka mea heluhelu e waiho kakov\ i kela \vaht o ka moolelo e pih am no Olopanakana mau kuikamahine a me na Huihui, a e naaa ae kakou uo na makua o Kuaialii, o ia o Holualoa Kau tttalamalu a me na kaikuaana oua, otai ua uiu ae ke kino o na kaikuaana o Kuaialn, a ma ka nana aku a na maleaamana, o lakou kekahi o na keiki ui loa a kaulana o na Kona ia mau la, a 0 keui poe keiki ahi ua a'oia no iakou ma na hana hooikaika kiuo o la mau la, a ua niakauLui no e like me ka ike o na ku tiut aa lileou 1 a'o t >ku i keva yK)e keiki aln, a o ko lakou īke iue a me ka ikaika i ioaa la la kou, aole loa u 1 lihi launa aku 1 ki ikaik» a me ka m.ikaukau okikakou eueu. Ua hele keia lono ika\k,i a me ka makaukau o Kuaialu a iohe na niakua a me na kaikuaana ona, aua lilo la i mea hoouluhua ia lakou, a e nmau mau ana lakou iko lakou makuahme la Plauinalumaiu. "Pehea hoi oe e kn ole nei i ka pokn o makou e hui iauna a kamailio pu, no ka mea, he make make makou e ike iawi a hui ka mailio pu a ike aku a īke ma',| a no ka mea, ke lohe nei no ka nui o kona ikaika <i me 1 ke akamai ma na ano apau, nolaila, iki makemake inakeu e ike iaja, ahea oe ku lau e hele mai e hui me mako'i?" No keia ninau a na keiki i ko lakou makuahme, ua pane mai ia o Kdumalum\lu uii'ia o kaaa mau keiki "Auhea oukou e a'u mau kei ki, t kn aku an.i au i ka poku o oukou a mai ioiioi oukou nona, e noho like oukou a e nana aku a nana mai, aia a hiki i na Ku ma kai aiaiia ku aku au i ka po kn o oukou e holo mai e hui ou kou, a maha piha he nuino hoi ona makaaia inm i e i)Vlo pi' mai ana meia "

No keia mau olelo a Kauma- "* lumalu imua o kanrjr maa keiki, ua piha loa lakou 1 Va hauoh I ka hiki ana mai i na Ku ma kai ua makaekau na waa X ka makaukau ana o na waa o ka holo aku la no ia o Kawma lumalu, a haalele iho la i kana kane aloha a me kana mau keiki mahope, rae koaa haupu Imua ole ae, eia kekohi mea ke hoohalua nei laia, laia i haalele iho ai a holo aku ai no ke kh ana ia Kuaialn, ua kukui aku ia 10-110 110 a lohe o KLalama e noho ana mawaena o Keei a me Honauttau kāhi l noho ai ka makaula Honaunau. Ua hoomakaukau ae la o īa 1 kona mau waa me na kanaka ikaikaheumi ma kahi viaa a pela no hoi ma kekahi waa, ua holo ae la lakou a hekau mawa ho o Honaunau, a hoomaka iho la lakou e lawai'a hauliuh 'la lakou ro a lele na paka lawai'a, lohe aku la ]akou j hauwalaau o na poe hoewaa o ke alnwahme Kaumalumalu, ia wa olelo koke mai la o Kalama ī kona mau kanaka, e nmau, a hua a pane, aeia mau

\vaa? Ua niiKui 10 aku la no nakanaka o Kalama pe!a "A hua a pane?*' O ka pane i loaa nu» ma ka *oao ona hoewaa u He mau waa keia no ke aluwahme Kaumalumalu ke alnwahine nui o na Kona nei Ua pane mai ja na kartaka o ko Kalama mau waa- "E hoolana īho na waa malaila 1 ili aku kekah» mau i'a na oukou la hoolana ana īho o na waa o ke aliiwahme, oiai, aia no oia nia pola oka waa kalu i moe ai, )a pili ara nr> o nd waa o Ka lama ma ka aoao o na waa o ke aluwahine Kaumahimahi, »a paa īho la 1 ka hauhom na waa a me na heewaa i ke kaula, a hoihoi lamai lae na kanaka o Kalama no uka ka ama He wa nae keia no ka pioo nui o na hoewaa oke ainwahine, aole nae e hiki la lakou ke ont ae, oiai ua paa loa iho k na lima o lakou i ka hauhoia, a ke noke nei lakou i ka uwa, aole nae e hiki ua lilo Ukou i mau pio na na kanaka o Kalama aia ka palena o uka o ka. ama I ka pae ana o na wau īuka, ua hapai 3a aku la na mau waa nei o ke alnwahme a me na hoe waa ona a komo īloko o ka halau waa. I ko Kanmalumalu puoho ana ae, ike iho la oia eia oia ilo ko o keia halau nui kahi 1 noho ai a e ku ktai la ana e na kanakao Kalama, a dmau aku la o Kaumalumalu i na klai "Ea, eia La wau ihea, a nowal keia hale nui a ka launa ole a'u e ike nei?"

Aohe he pane mai o ke loai 1 keia mnau a Kaumalumalu, a no ka hoolohe o!e mai o na kui no keia ninau, ua ku koke ae la oia iluna meka manao e ho!o iwalo o ka ha/au a kahea aku i mau kokua nona, eia nae, 'iaia leu ae ai e ku iluna, ua koo īa. mai la oia me ka laau palau a Lna aku la a haule hou iluna oka nu'a moena, a waiaau ae la oia me ka leo nui a hoomaopopo iho la oia, ua lawe pio ia oia, a kulu īho la kona mau waimaka E waiho kakou la Kaumalurtialu ma pela, a e nana ae kakou ia Apua a me Kealakomo Ia laua 1 moena ma ka po a KLaumalumalu j haalele aku ai \ na Kona, ua loaa īho la ka hihio moeuhane la Apua no kona ike ana aku 1 ke kaikamahine i ke kau maluna ona waa a me ka hopuia ana a laweia no o ka aina me ka hoopaa pio la ana. j Ua ala ae Ia o Apua mai ko- j na hiamoe ae a hoala aku la la Kealakomo 1 ke ano o kana moe uhane J I ka lohe ana o Kealakomo no keia moeuhane a kana wahine no keia pihku o ka laua kai- ( kamahme, ua manao io īho la ( no oia ua pilikKu 0 ka laua īa wa o ia no ko laua hele jana imua o Moeawakea e ninau | ai īna he uiaio.

Ia laua i oili aku ai mai ko laua hale aku, lohe aku la laua \ ka leo o ka manu ulili i ka alaAla mai a lohe pu aku la laua i ka owe oke kai, a na ia mea i hoopuiwa ae i ko Luu nonnoo, oia ka o k.i laua moopuiia uo akahj iio ,j hiili hoi m,ii mai ka mkh, a awiwi aku |a ua ni.uuua o ko konio ,\na o ka nioopu»,! iloka o kuna mau hal.ui, l» lauae ku aua nia ka p.»eluniHi, ike aku la laua nei i ka moopuna i ka pu ana niai no kona n\au halau Kahwhoa aku la o Apu.i nu ka pule ana imua o ka l.uu moopuiia t mea e tnahu tn,u ;u ia laua E Ku ka Laui lele ka hauli, He hauli koo-ku koo ka lani, Laai aln kapu o na po o Lono, He lono he hauli, mauh lele, Lele kj oili, lele ka noonoo, 0 noonoo ae o Kane a KanaIoa ( Ua laa ke kanaka ua anana, Nana mai eKu kapu Akua e o-e Huh mai Ja ka moopuiia a nana mai la ina kupuna a ninau mai la 4 Hao wale hoi keia wanaao o olua e kuku ma?" Pane aku la Jo Apua. "Ae» he hao hoi pahs, he hoike na ka po, » ko makuahine ua paa i ka hopuia, eta la īwaena aku nei " Ika lohe ana o Kuaiahl, ua olelo koke mai la 1 na kupuna e komo aku lloko o ka halau, o Kealakomo ka mea i komo aku, a noho īho la no o Apua ma ke kipaepae malalo aku o ka nuu I loa no la Kuaialii a hemo ka maio wai, hume kahl maloi maloo, a haule iho la pama, oia haupa hoi ko lanei a piha kaj luaoka mama, akahi no a eaj ae kona poo īluna a nana pono mai ia ī na kupuna a nmau mat la: ; "Heaha la hoi ka olua ī olelo mai nei no kuu makuahme?" O ka pane koke mai la no īa o ke kupunawahine me ka pihoī hoi, a haha'i mai la i ke ano o kana oaoeuhane ehke me la a ka kou i ike ae nei mamua. j

Ia lohe ana o ka moopuna i keia mau olelo a ke kupunawa hme, ua kulou īho la kona poo ilalo a liuliu ea hou ae la kona poo iluna, a nana hou mai la i na kupuna, a pane mai la. "Auhea olua e o'u mau kupu na na mea nana i hanal la'u a nui aohe no hoi he puu o ka [olua malama ana ia'u a ua nui au a ua ikaika no hor, a ua moa. no hoi ka'u pulehu. O kuu mau makua aole a laua manaai ia'u, he keiki make au ina aole ko olua ahonui, e o'u mau kupuna aloha, aka, aole nae au e nana maka t kuu makuahme, a e hele aku ana au ona ke ano e imi laia me kona ike ole mai ia'u a me ko'u īke ole aku īaia, a e ninau aku au ia olua: "Heaha la na hoailona paa mau i kuu makuahine I ike ai au j ke kau o ka hoailona, a ena laila aku au e kipa aku ai e hakeka me ka mea nana na hana lima nm hilahila ole maluna o kuu makuahme?" Ua pane mai !a ke kupunawa hine. u O ka hoailona paa mau o ko makuahine a maua e aku ai i hoailona, eJua onohi, a e pili ana no kekahi ma ka aoao 1 o kekahi*a me hookahi anuenue Je pio loihi ana 1 i na ann waihooluu like ole a o ia na hoa īlona o ko makuahme." | "I na pela ua pono ae U, e ( hele akuJolua olelo 1 o'u mau hoe waa la Kuikahekih a me OUpakauila e hoomakaukau mai i kuu waa nui nona ka loa be umi ana na, a he eha 'pio ke kiekie, a

• makaiikau īa, alaila, kii mai i i kuu the ia Kawakeloa kuu l laau paUu īa Hoopnkele a me ' kuu pohaku nua*- ru Kali.ukala 1 ni, a e makauk.ui oiua u\,\mua . o kuu oili au,i aku n\u ka h\!e 1 aku uei." I'.* p.uio kok(> u\ u h o Apua mt' km uuui ololo' "l\,\i uo e helo i\oi\holo jh\ u\o ke kanik.i uu\ .i me ke kau.ik \ īki ke k.ihu a u\e na i\\i\k.\,un.viu\, ulul.i ho> pah.i ikoia uiai kou l\rlo .ma, e kuu nioopuu,\, n.i k,\ uioa kana ka o!o palu n " Patie iu.ii Li ka iuoopuna ī na kupuna "No'u nei, ua hw.i au a ukm he ikaiki t nolaila, o hele koke aku ohia e hooinak.iuk»u i ka waa a lana i ke kai " I I k<> lohe ana o na kupuna i keia kena palua a ka laua moo'puna, ua hooko io aku la laua īa hana t Ua hele awiwi aku la o Kealakomo a na hoewaa a hoolale jaku la e -«akaukau laua i ke-o no laua na hoe a me na me» ( holowaa apau | I loa rto a lana ka waa ī ke kai, a auamo mai la na kanaka he unu t ka laau īhe a Kuaiahi jarnekaiaau palau a he umi kanaka ia, ka pohaku maa he unu kanaka no hoi la, E ka makamaka heluhelu, ke ike ae la oe i na mea kaua pua nahele a Kuaialu, aia a he umi kanaka e hapai ai, alaila, hiki ka !aau ihe, pela ka laau palau ame ka pohaku maa, au eka mea heluhelu e hoomaopopo iho ai i ka lua ole o ka īkaika a me ke aiwaiwa hookalak'ipua o kana mau hana Ika makaukau ana o na mea apau a muu iluna o ka waa, ua uhi iho la ka noe ka ohu a pouli ka ama, ua īkuwa ae la ka leo ona manu, kui tho la ka hekili, a olapa mai la ka uwtla, a kani ma\ la ka leo o ka moa. la wa i oih mat ai o Kuaialu me ka īke oleia e na mea apau, a kau aku la maluna o kona waa, a o ke oki aku la no īa o na hoewaa o Kona ka pahu hopu Mamua nae o ka haalele ana iho o Kuaialn i na kupuna, ua ka.uoha"iho lao la e makaukau lakou 1 na meaai mamua o ke kupwno ana o ka La ī ka 1010, a ua lilo keia kauoha a ka moopu puna i mea hookanalua ia Kealakomo, aka, no Apua nae, aole ona manao e hooko ole ī na kau oha a kana moopuna. Nolaila, ua hoolaleia na atpuupuu, na aialo e makaukau na meaai o kela a me keia ano ntamaa oke kupono ana o ka La t ka 1010. He mea oiaio, ua maleaukau na meaai mamua o ka wa i makemakeia.

No Kuaialu ma hoi, 1 ka hala ik ana aku mawaho o na kai ohee, ua lalau \ho la oia 1 kana hoe a olapa pomuniu ae la ilunaj a kauoha aku la 5 na hoewaa e uli i ka laua mau hoe, a e paa a paa i ole e haule, 1 10-i no apau la kauoha, ua umoki iho la oia i kana hoe, hookahi mapana hoe mawaho a hookahi no hoi maloko o ka waa, ua hke ka holo o ka waa me he malolo s la ka lele iluna o ka ilikai, a o ka hatia a na wahv hoewaa, o ke ki puu wale iho no. I keia mau "mapuna boe no a Kuaialn, 'kaalo ana hkou nei mawaho ae o ka Lae, i ke kolu a i ka eha o na mapuna' hoe, ike aku la keia i ke kau palua mai o na onohi ma kahi hookahi a me ke anueuuee pipio ana mai kahi aoao a kahi aoao o ka halau a Kaumalumalu e noke nei i ka uwe tio na hana hoohua o kohu oie a Kalama, a e noke alaikekoi ia Kaumalumalu e aku i kona niau papahna nohea e muki jki aku hoi o Kalama,

oiai ua hele kona maaao koi koi a pii pauma Jke ana o kona makemakeno Kaumalumalo a Kamalumalu e noke Jd 1 ki hoo lo a me iu olelo nonoi haahaa c hookuu aku jaia e hoi no kona waln i ike aku ika m?ka o kana aloha, he kane a me k,uu m,ui keiki. 0 kei.i mau olelo apaii a Kati »»al»imalu e nonoi neī, he inea ole loa la i keia kupueu a lok(>, iho tuii wale aua hoi e noi mau nei la Kaumalumalu, o ko'u īke wale aku no hoi la i ka niu h?o--hao 10 monioua o Puna, alaila, hooleuu aku wau ia oe e hoi, a ua paa loa Kaumalumalu 1 ka hauhoia iloko oia wa a laua e noonoke nei i ke kamaiho. He lohe ana ka laua i ka owe o ke one, a kapalulu ana ka waa a puka ma kaht aoao o ka halau oiai ka waa o Kuaiahi ua komo pololei aku ia ma ka puka o ka halau, Ika wa no nae a ka waa e pahee nei a puka ma kela aoao oka halau, ua ike aku la o)a be wahine e pupue ana ilaio ke alo, maopopo koke iho la eo iaia o kona makuahine no la, nolaila ua lalau iho la no oia i kona ma kuahine ana i manao ai oia no ia, a hookau iho la maluna o ka pola o kona waa, ia wa no i iele koke iho ai o Kuaialii īwaho o ka waa a holo aku la oia ma ka īhu oka waa, a panee hou mai la no maloko o ka halau me ka ikaika nui a lana ka waa iloko o ke kai, a kauoha aku la i na hoewaa e lana malie lakou malaila. Ika wa a Kalama i īke mai ai me kona mau maka ponoi i keia mau hana lua ( ole o ka ikaika a neia keiki opiopio i heu heu ole ae kahi umiuim a me ke kaili ia ana o kana īpo ana hoi ī manao ai o kana ipo ia a hooluolu, eia nae, ua hlo īa upu ana a me ia kuko ana la manawa J mea oleloa. I ka wa i lana hou ai ka waa iloko o ke kai me ka hikiwawe toa, ua ku koke ae la o Kalama iluna a kahea aku la me ka leo nui weliweli'

"E ke keiki lapuwale e, e ike 'anaoei ke kowihwih īa o ko J kania-i e a'u a kiloi aku 1 ko ki no i mea kupalu mano na o'u 'mau kanaka." j Lohe aku la o Kuaialn ī nei jiTiau olelo a Kalama, aoielo aku , Kalama. | I nui ko ikaika, pakele oe he opiopio aaln aohe ma|kani Kona nana s kuiai a hina īlalo." Ia wa j hoio koke aku ai o Kalama e ku ī kana laau īhe i loko o kona halau a holo: mai |a me kona ikaika apau a pahu ! mai la ī kana īhe ma ka opu o Kuaialn me kona manao o kana i pahuna no la hulapu ma kela aoao. j J Ia lele ana mai o kana ihe īmua o Kuaialii, ua hapai ae Ia o Kuaialu i ka pola o kona ma-' ]o iluna, a lele aku la kana ihe a haule aku la i ka moana kailipolipo, o ka )ua hoī o kana ihe ua hopu ia aku la e Kuaialu a hakihaki ia īho la a liihi iloko o ka poho o kona hma, Oi noke hoi o Kalama ī kona ike i pahu'a, lalau ka maa a wi! liwili mai la imua o kona hoa paio, ua lilo nae ia mau mea a pau i mea paa.ni wale no na ua eueu nei a kakou. Ike kokoke ana mai o Kalama imua o Kuaialu, ua pane mai la oia ī ksia mAii huaolelo: "A nui ko īkaika, ola oe, hapa ko ikaika, make lua oe ia'u. Aole ī pau pono mat īa mau hua olelo 1 ka hoopukaia mai eia, ua loaa aku la oia i ke pa'i mahanahana ake keiki, a lele ana 1 ka lewa a mailaila iho haule 1 ka hoaua a kaka na wawae.