Ka Lanakila, Volume I, Number 3, 15 July 1909 — KA UI NOHEA TAKAHONE=SU=I KA HUIHUI HOKU OLINO O PEKINA a i ole O ka Mahina Kau Ahiahi o na Kapawai o ka Muliwai Ialu. [ARTICLE]

KA UI NOHEA TAKAHONE=SU=I

KA HUIHUI HOKU OLINO O PEKINA a i ole O ka Mahina Kau Ahiahi o na Kapawai o ka Muliwai Ialu.

Ka La Hiki Aumoe o Pin-lana-Ho ame ke Anuenue Oili Wanaao o Sana-Hei-Wei.

[Kakauia e Hurricane]

MOKUNA II

Hana-kolohe o Auso i ka Pale Uhimaka o ka Wahine— Komo Hōu Iloko o ka Pilikia.

A e like no hoi me keia hoolaha, pela no hoi ka olelo hoolaha no ka uku makana o iwakalua tausani dala ame ka hoopai i ka mea nana e hoike mai a paa i ka hopu ia ke leanaka nana i pepehi mainoino i ka malama-moku, kekahi o na kupa makaainana o ua aupuni 'la. He mea oiaio nae, ia Auso e au ana i kela po, aole oia i mamao loa mai ka moku mai, oiai ua hele iho la keia a kaumaha i ko ia nei mau kapa, aia hoi, ike aku la keia i ka holo pololei ana mai o ka waapa o ka Jlamuku, me na ipu kukui e hoomalamalama ana ma kahi a ianei e au ana. Aia nae i ke kokoke loa ana mai—a no ka holiolio paha o ko lakou la mau maka i ke kukui, ua ike ole iho lakou ia ianei e au ana mawaena o na auiui ame na haaleale kai, alu iho la keia a hala. hope aku la, aia hoi ka waapa o ka Ilamuku ke niau hele J la no mua. Holo aku la-no lakou 'la mamua a pii aku la iluna o kekahi mōku, au aku la no hoi keia a pii aku ia iluna o kekahi moku okoa ae, a hoike aku la i kana mau mea apau i hana ai i ka malama-moku, me ke noi pu ana~akU e oluolu mai e l\una iaia. Ua mahālo mai la ka malama-moku ia ianei no ko ianei pepehi ana a make ka haole, aka nae, ua hoahewa mai la oia me ka huhu ana no ka wehe ana i ka uhi maka o ka wahine, oiai, ua hunaia ko lakou mau helehelena; a o kekahi no hoi, aole lakou i like me na wahine o kekahi mau lahui-kanaka okoa aku ka malama ole i ko lakou maluhia hoano ma ka palulu ana i ko lakou mau helehelena, he kanawai paa loa ia no keia aina malalo o na kulana haipule, he make wale no ka hoopai. fjKup v anaha no, ua oi ae ka hoopai o ka wehe

ana ika uhi maka mamua o na hewa e ae.) Alaila, hoopuka ae la oia me ka leo ano huhu: 4< He kanalua nui toa au i ka lawe ana mai a huna iho ia oe, e nalo ana paha oe ia 'u no na la elua a ekolu —mai pono paha, ina he moku ko'u e holo ana i kakahiaka o ka la apopo, ina la ua hunaia oe e a'u>

I 'o kau hana pono wale no a'ue manao nei, oia kou au hou ana aku iloko o ke kai a hoea i ka moku e mo-ku ana mahope iho o kela ipukukui omaomao e a mai lu, he moku ia e holo ana i kakahiaka o ka la apopo, anoai o oluolu mai ke kapena e huna ia oe iloko o na pahu kamano, alaila ka hoi pakele oe."

E hoomaopopoia nae, aia maluna o kela moku a lana nei e ukamailio nei, ua hoea-mua aku la ka Ilamuku no ka huli ana i ua wahi kanaka kolohe 'la a o ke kupueu hoi nana i hoonahoa ka wehe ana i ka uhi maka o ka .wahine, ka mea i papa loa ia ma ke kanawai oia ai*\a, a pela hoi ka mea nana i pepehi ka malamamoku, a mahope iho o kona halawai ana me ka nele, ua hoonoho iho la ka Ilamuku i kekahi kanaka iluna olaila no ke kiai ana iua moku 'la. A oiai no ua kiai 'la e nanea ana i ka holoholo mamua o ka oneki me ka ha-lo ana malalo o na palekai a iluna no hoi o na kaula likini, ua elemimo iho la no keia mahope o ke kikala uhekeheke o ka moku a ku-Ko ana iloko o ke kai, a au aku la me ka ike ole ia mai. Oia au ko ianei a pili iua moku 'la, ,a pii aku la keia a kau iluna, (o ke kanaka kiai nae i hoonohoia ai, aia oia ma kekahi aoao mai o ka palekai), o ko ia nei ninau aku la no keia i kekahi wahi sela e holoholo ana: 11 Au]jea ke kapena o keia moku ? 9 9 <f Aia no i uka, oka malama-moku wale no koe," wahi a ua sela moku nei me ka huki ana ae i ka laulau o kona papale ili aila melemele iluna a nana pono mai la ia ianei, aka, ua pane koke aku la keia: "E hele hoi ha oe a hai aku iaia, he makemake au e kamailio pu me ia. M Hele aku la ua wahi sela nei me kona kuka aila loihi me na kamaa raba nunui e ueha'i ana e like me ke ano mau oia poe, a hoike aku la i ka malama-moku no kekahi malihini i makemake e kamailio pu me ia, ua oluolu mai la no oia i kona manao, nolaila, ua kauohaia mai la keia e hele aku. Ia ianei nae i hele aku ai aku ana imua o ua malama-moku la, a i nana mai ko iala hana, ua pulu ko ianei kapa mai luna a lalo, o ko iala ninau mai la no ia: <£ He pio anei oe i pulu ai kou kapa? Ae aku la no hoi keia me ko ianei hoike pu ana aku i na mea apau ana i hana ai, ame ko ianei noi ana'ku e huna iaia. I ka lohe ana nae o ua malama-moku nei, ua nui loa kona hauoli no ka make ana o kona hoa malama-moku, aka, ua hoahewa loa nae oia no ka weheia ana o ka uhimaka o ka wahine; a oiai he moku kona e holo ana ia kakahiaka, ua ae mai la no oia e huna, eia nae, ua kanalua loa oia no ka huliia mai i kekahi la ae, a oia kana i olelo mai ai: Ina e loaa mai ana oe iluna nei o ka moku i ka

la apopo, alaila, e mai ana ia he-wa maluna o'u no ko u huna ia oe, a e hoopai ia ana au i kekahi hoopai kaumaha, no ka mea, o keia mau hewa au i hana mai. nei he make wale no ka uku hoo'pai. A*eja hou, aole loa e haawi ia *mai ana ia'u kekahi palapala ae holo mai keia awa aku. Eia paha ka pono a'u e hana aku ai*, e haawi aku au ia oe i kekahi waapa hali lio nou, a maluna oe o laila ,e holo aku ai a hiki i kela taona nui ma o aku nei he eono mile mai ianei aku, a ina oe e hiki ana ilaila, alaila, o ka pau no ia o kou pilikia a loaa ia oe ka palekana, no ka mea, aole e hiki i ka mana o keia mau kanawai ke kauhihi aku maluna ou; no maanei wale no ia. ,J Mahope iho o ka laua nei kamailio ana, weheia mai la ko ianei mau kapa pulu a hookomoia mai la kahi aahu mehana, he mau lakeke hou me kahi lole wawae ekeeke aoao, a he wahi papale kapu pumehana no hoi. Loaa mai la ko ianei waapa hali lio kohu kapu auau manoanoa pohekeheke, o ko ia nei kau iho la no ia a holo aku la. Aole oia i mamao loa mai ka moku mai ana i haalele aku ai, ike aku la oia i ka a mai o ke kukui o ka waapa o ka poe e huli ana ia ianei e holo pololei mai ana mamua ona, »a no ka hiki ole iaia ke kapae ae ma kekahi alahele okoa, mamua ae o ko lakou la hoea koke ana mai, ua haalele iho la oia i ka waapa a au hou aku la iloko o ke kai. Luu-a-ea, luu-a-ea, a puoho ae la keia ua mamao loa mai ka waapa mai o ka Ilamuku, aohe ike mai o ko lakou ala mau maka nunui ia ianei oiai ka pouli e aaki paapu ana, ua hou aku la keia i ka āu ana no mua. Oiai keia e au ana me ka hoomanawanui, pili aku la keia malalo o ka hope o kekahi moku manuwa Pelekane e ku ana, apakau ae la ko ianei mau lima a paa ke kaulahao o ka heleuma, a oiai kona mau lima e lalama ana i ke kaulahao, ua kamumu ae la o lalo o ka moku i ka onou ia o ko ianei poo e na auiui ale a hookui pu me na epaepa o ka hoe, a na ia mea i kono aku i na poe o luna e nana ae malalo o ka moku no nei mea nakeke. I kiei io iho ka hana, e lana ae ana keia malalo me he wahi poo ikaimu 'la, a 'oia ka lakou i ninau iho ai, aka, ua pane ae la o Auso me na huaolelo maopopo: 4< He makemake au e ike i kc Kapena, a me ia au e kamailio ai." Kauoha koke ae la kekahi o na aliimoku i ke koa kiai e ku ana i ka uwati e hookuu ia ke kaula hoopakele ola (life line) no ianei, a e huki ae hoi a kau iluna o ka moku i hiki ai iaia ke hele e kamailio 'pu me ke Kapena. Ia hookuu ia ana aku no o ke kaula, o ka loaa koke mai la no ?a o ka piko o ua kaula nei ia iala, a huki ia ae la keia a kau ana iluna o ka papa oneki ua hele a ku-u-lu-lu i ke anu, a ua hu-hulu-i'i okakala na lau lihilihi maka. Ua pulu ko ianei mau wahi aahu mai loko a waho, a ua peno no hoi mai luna a lalo me he la ua lokua wale e ka ua lilinoe o Ililo. A no ka make-

make o ke alii o ka moku manuwa nona ka hiae hoailona liona e lohe mua i na olelo a.keia kanaka lioosahaohao noonoo e ku āku 'nei imua ona, nolaila, laonoi mai la oia ia Auso e hoike aku i kana mau olelo

makemake ai no ka hai ia ana aku i k<i kapena. Aka, pane aku la o Auso me ka leo ano hookuo< imua oua alii moku J la: <4 Aole pono e hai mua aku au ia oe i ko'u manao, he hana hoohaahaa ia i ke kulana hanohano o ke kapena. He makemake au e'hele- aku oe e hai i ke kapena, ame ia no au e kamailio pu ai, nana e hoapono a e hoahewa mai ia'u." Ua ano okalakala ae la ke aliikoa no keia tnau olelo a ianei, a no ka piha kuaki a uluhua loa o ua Wahi aliikoa 'la, ua hele okoa aku la ia a hoike aku la imua o ke Kapena no nei kanaka malihini kupanaha o ka au ana mai iloko o ke kai i ka po pouli, a no kona nonoi pu ana mai hoi e hui kamailio pu me ia. Ua ae mai la no ke Kapena i keia manao o Auso, a ua oluolu no hoi oia e lawe ia aku imua ona me ka huli mua ia nae o kana mau mea kaua, ina paha ua huna malū oia i kekahi mau owau (pu-panapana) no ka uwa'u ana i na papalina iloko o kona poli Hoi aku la ke aliikoa a nonoi aku la imua o Auso no ka haawi ana mai i kona kino no ka huli ana e like me ke kauoha a ke Kapena, a ua ae mai la no hoi oia me ka malaelae. A mahope iho o ka nee ia ana i ka huli, pau o luna, pau o lalo,-pau no hoi na keena pouliuli o Aipo, ua alakai ia mai la keia imua o ke alo o ke Kapena no ka hoike ana i kona mau manao huna. Mamuli o na ninau hoohuahuālau a ke Kapena ia Auso, ua huai pau aku la oia i na mea apau ana i hana ai, aia hoi, he mea e ka hauoli o ke Kapena no ka make ana o ka malama-moku ia ianei, no kona hoao ana e hana i kela hewa ino loa ma ka hoolilo ana mai ia ianei i wahine, aka, ua hoahewa mai la oia no ka weheia ana o ka uhi-maka o ka wahine, me kona i ana mai he kanawai ikaika loa ia ma ia aupuni, he make wale no ka hoopai, a o ka elua o na hewa koikoi, oia ka pepehi kanaka. "Aka, M wahi aua Kapena 'la i hoomau mai ai i kana kamailio ana: u No ka pili o kau pepehi ana ika mea pololei, nolaila ke mahalo nui nei au ia oe, a ke ae nei au e malama ia oe, a e noh6 oe maluna nei o kuu moku me ka lanakila. ,, A pau na olelo a ke Kapena, kauoha ae la oia e hoaahu iia, o Auso me na lole maloo, a e hookomo ia hoi me na lole wawae liolio o luna a nunui puha'ūha'u o lalo, me ke palaka kohu lakeke' a-i nunui, a e haawi ia hoi iaia na mea ai apau ana e makemake ai. Alaila, lawe ia aku la keia mamua, a hookomoia iho la i ie kapa manuwa, e laa no oe o ke keiki ku £oje ke .kulana imua a i hope, a haawi pu ia mai la no hoi iaia na mea ai o na ano apau." A maona ae la keia, o ko ianei liaule aku la no ia hiamoe, oiai ua oki mai la ka mehana o na mea ai ia lako ame ka loīe manuwa moe kehau o Milolii. Kau-li-lua kela, o Welehu ka malama.

Ma ke kakahiaka poniponi o kekahi la ae, hoala ia ae la keia no ka hana, a ala ae la e lawelawe e like me na poe e ae, aka, o ka manao kupikipikio nae ame ka hopohopo e hana mao ole ana iloko ona, āole no ia i mohala maikai. Ua like loa oia ia wa me kekahi mea i,hoouluhua ia kona noonoo e hele aaia ana i ke kula. Mahope iho o ka pau ana o ka aina kakahiaka, hiki mai la na nupepa mai uka mai o ka aina mai na keiki kalewa pepa mai mālūna o na waapa liilii holo muliwai, ua kuai iho la ke Kapena i nupepa nana no ka eono "peni" o ke kope hookahi, a i kona nana ana ma kekahi o na kolamu hoolaha, ike iho la ia i ka olelo hoolaha a ke aupuni ma o ka Ilamuku Nui 'la, a penei na mea i palapalaia: OLELO HOOLAHA! E haawiia no ka uku makana o iwakalua tausani dala i ka mea a mau mea paha nana e hopu a hoike mai i ka mea nana i wehe i ka uhi maka o ka wahine ma ke ahiahi o ka la 5 aku nei o lulai, a ua holo oia a au iloko o ke kai. Ua manaoia no hoi oia no ka mea nana i pepehi a make me ka mainoino i ka malamamoku ma ia po hookahi no. Ke manao nei na luna aupuni o ke kalana, eia oia ke huna ia nei iluna o na moku. A ina e huna kekahi Kapena moku, a loaa aku ua lawehala nei iluna o kona moku, e hoopai ia he iwakalua tausani dala, aole no hoi e haawiia aku kekahi palapala ae holo no kona inoku mai keia awa aku malalo o ke kauoha a ke aupuni. Na ka Ilamuku: A pau ko ke Kap6na heluhelu ana i ua olelo hoolaha la, kauoha ae la oia i kekahi kiai e hele aku e olelo ia Auso e hele mai imua ona, i hiki ai iaia ke kamailio pu me ia no ka mea pono e hana ai. Aia nae a hiki mai o AusAjmujLO .ua ]£a,pena ninau aku la oia i ka i ana aku: "Auhea oe, eia ka uku o ka pono ame ka hewa au i hana ai." Huna iho la nae ia i ana i heluhelu ai a ninau mai la ia Auso, "e hiki anei ia oe ke heluhelu i keia nupepa? ,J Ae mai la no hoi o Auso me ka i ana mai: "He hiki no ia'u/' O kona wa no ia i heluhelu iho ai ma kahi e pili ana i ua olelo hoolaha 'la no ka uku makana e loaa ana i ka mea nana e hopu a paa i ka mea nana i wehe i ka uhi maka o ka wahine a i pepehi i ka malama-moku. Ua lilo keia mau mea ana e heluhelu nei, i mea nana e hoouluku loa i kona noonoo, a ke nalu wale ala no ia iloko iho ona no kahi e hiki ai iaia ke holo malu hou mai luna aku o keia moku, i oU oia e paa i ka hopuia. A pau ae la nae kana heluhelu ana, ua olelo koke mai la ke Kapena: u 0 ka pono a'u e olelo aku nei ia oe, oia no ko ; u hoike ana aku ia oe i na makai u ke aupuni a imua hoi o ka Ila/muku, a ma ia hana ana e loaa ai ia'u he puu

dala nui iloko o ka wa pokole, a ina hoi au e huna ana ia oe mamuli o ke aloha hewa, e hoopaiia ana au i ka puu dala nui i like no ka mahuahua me ia, me ka nele pu i ka pomaikai, nolaila, kē kanalua hou nei au no ka'u olelo mua i hai aku nei ia oe, a ke makaukau nei au e hai ia oe i ka Ilamuku i loaa ai ia'u kela puu dala nui me ka luhi ole. A ina hoi e huna ana au ia oe, a loaa mai oe mahope, alaila, e hoopaiia mai ana au me ko'u hewa ole, a o ka pomaikai paha auanei a ke aupuni i hoolako ai no ka malama ana i ke ola o na kanaka ame ka maluhia o na moku ma keia mau awa, e lilo ma'uele wale ana paha ia mamuli o kau hewa i hana ai. "Mai pono loa no hoi paha, ina na kekahi o ko\i poe kanaka ponoi i hana i keia hewa, aole la no au e kanalua i kela hoopai, oiai ua ike no au aia ma ka waha o kuu mau pukuniahi nei e hookoia ai ka lakou inau koi. Eia hou 110 hoi, mai kanalua ole no hoi au i ka huna ana iho ia oe, ina la o ka hewa pepehi kanaka wale no kau i hana ai, alaila, ua ike no au i kahi e hiki ai ia'u ke pale no'u ihtf, aka, aia wale no ma kahi o kou wehe ana i ka uhi maka o ka wahine ko*u kanalua loa. Nolaila, ke makemake nei au e hopu i keia puu dala nui, a ua makemake no hoi au e ike pono i kou manao mamua o ko'u lawe ana mai i kela puu dala, ame ka waiho ana aku ia oe ma ka poho o ko lakou lima, a na lakou aku ka hana ana nou." Mahope iho o neia mau olelo hoakaka a ke Kapena, ua ku ae la o Auso me ka hoomalo'elo'e ana i kona kulana i ole e ikeia mai kona ano hopohopo, aka, aia nae o loko ona e hana mao ole ana i kaua mea he maka'u, ua hele kona hanu a kau i ka pu-a-i. Haawi mua ae la oia i kana kunou hoomaikai ana i ke Kapena, na alii ame na poe apau o luna o ka moku, a hoomaka mai la oia e kamailio me ka leo akahele malie i ka i ana mai: "Ua mahalo loa au i kau mau olelo apau mai ka- mua a, ka hope r a ke mihi nei hoi au no ka hewa a'ii i hana ai. Aka, mamuli no nae ia o ko'u makaleho i nei mea he wahine, ua ulu ae ka manao hookaha iloko o u a lawelawe aku la i ka hana lima kakauha. Mai ili ole mai no hoi paha keia pilikia maluna o'u, ina aole i hanaia mai neia mea hoowalewale, a hui pu hoi me ka uhi ia ana aku o na maka i ka pale, na ia mea i hooi loa aku i ko'u uilani." No keia mau olelo mihi a Auso, ua akaaka ae la ke Kapena ame na poe apau o luna o ka moku, a oia ka wa o ke Kapena i l<u ae ai iluna a ninau mai la: Pehea la kou manao, aole anei ua hanaia mai ka wahine i hoapili no ke kane, a e lilo laua i mea hoonani aku i ke Akua? Aole hoi oka maikai wale no ke loaa ia laua, aka, o ka ino pu kekahi?" Ae ae; oia ka mea pololei maoli e like me kau i hoike mai la e Mr. Kapena maikai," wahi a Auso i pane alawiki mai ai, a hooho pu mai la no hoi me ka leo o na kanaka e i ana—"Ua pololei; pololei loa o Mr. Kapena!" [A halawai hou me KA LANAKILA]