Ka Lanakila, Volume I, Number 6, 19 August 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU 0 NA LOKOWAī HAUPAA 0 TEMORA —KE DIA KEOKEO 0 NA TAE MAUNA 0 SATO-MI-KA MAKANI EUBEKALOPK 0 NA HILANA 0 WALE

Ka Hiwahiwa a na Sefokia o ke Keneturia Umi o ka A. D.

(l\lai ka peM hulu Nene Aliiu mai a ka O MKKIKO)

BUKE I.

MOKUNA VIII

Ka Liuliu Kaua Nui—Ka Hooili Kaua Weliweli Pakelo Lua Ole ke Alii Venometa me he Puhi Kapa la—Hauieliia ke Alii Kaiana i Pio na ka Moi Venometa. Ia manawa ka moi Venometa e liuliu na mahele koa apau a e maki aku no ke kahua mokomoko, a elike me ia kauoha pela i eleu like mai ai na koa ame na alii. Ia wa nee aku la ko ke alii pualikaua me ka hiehie nui* a i ke kaalo ana ma keia aoao o ke kakai puu (lalani puu) ua ike ia mai la lakou e na enemi, a o ka hoomaka mai la no ia o ua poe la e hoomakaukau a nee mai la e halawai .me na koa o ke alii Venometa. MaĀiuli o ke kauoha eleu a ke alii Venometa, ua hiki aku la ka pualii holookoa ma ke kula palahalaha, a malaila lakou i kuene pono iho ai no ko lakou kulana hoonee kaua aku. I ke kokoke ana mai o na enemi ua eleu koke a u la na pana pua ki pololei o ko ka moio Enelani puali, a hoehu mua aku la i na ai awahia. A ia wa like nohoi i haawi mai ai na enemi i

ka lakou mau kaula kakaka e hoolele mai i na pua no ka halawai mai me na enemi. no kekahi manawa loihi i hooili ia ai keia ano kaua hahana mawaena 0 na aoao a elua, ame ka hoomau- pu ana ma ia kulana, a ia wa e.nee ana i haawi mai ai ka moi Venometa i ke kauoha i na koa patia pua malalo o Sa Naita Girifeleta me keia kauoha: Ia oukou e nee aku ai imua o ka enemi a i halawai kino oukou, alaila, e lalau like oukou i ka oukou mau pahikaua pokopoko, a meia mau mea kaua oukou e opa pu aku ai i ka enemi, o ke kauoha ia a e hooko oukou. A ia wa like huli ae la ua moi opio la o Enelani imua o ka Naita Bodeima kona Ilamuku Nui a kauoha aku la'e kauoha aku i kou puali Naita holookoa e kaohi iki ia ka nee ana a hiki i ka wa e loaa hou aku ai o ke kauoha, a oia kauoha like no kai ka Naita Ufiuka ame konapuali holookoa. A kauoha pu aku la oia i na Barona apau loa malalo o ke alakai ana a ka Naita Hediana e nee aku a halawai pu me ka enemi, a pela pu hoi me na Ilamuku malalo o Sa Naita Leonora. A elike me ke kauoha aiii i haawi ia aku ai, pela no i ho ;ko mai ai kona puali holookoa. Aka, o ka ke alii-powa hoonee kaua ana, aole loa i like iki, pela i akaka ai no ka olelo a kahiko (aole he hookahi halau i ao ia ai) a o kana papa konane hoi he nee papu like no, oiai o kana 1 manao ai o ka lele poipu Aai maluna o ka puali holookoa o ke alii opio. Ua haawi pu mai la hoi ua moi Raiana ala i ke kauoha i kona mau alii ame na koa me keia mau olelo hoolana. "E loaa no i kela ame keia he makana mai a'u aku ke loaa iaia ka moi kamalii o Enelani a hoihoi ola mai imua o'u." Aole no i liuliu ua halawai ae la na puali kaua a i elua a hoomaka iho la he hooili kaua hahana lua ole mawaena o na puali a elua. Ia wa i lohe ia aku ai ka paapaaina o na makakila, ke pohapoha o na hauna koi kaua a kela ame keia maluna o kona hoa paio. Ia manawa i ike ia aku ai ka ikaika o ka Naita Hailiana o na kuahiwi ame na ululāau o Wasinetona, oiai ma kahi a kanahauna koi kaua e hina ai ua haule aku la he ekolu aoi aku o na enemi iloko o ka make ia wa hookahi, a i ka nana aku 1

ka hoonee kaua ana a na Barona, he ku i ka noeau. A ke kilohi iho hoi i na Uamuku malalo o ka Naita Leonora ua haawi aku no lakou a pau i ko lakou ikaika,keakamai, ka hopoole ame ko lakou imua o na enemi. A i ka nana ana ae hoi ma kekahi aoao aku o ke kahuakaua e ike ia aku ana he hiohiona nana e hoopahaohao aku i ka ike o ka mea kaahele o ke kahua kaua, oiai aia he mea nana e hoopukaka liilii maila i na koa Enelani me he hulumanu ala e puhi ia ana e kekahi Hiakani puahiohio, a maia wahi e ike ia ana ka nawaliwali o ka ikaika o ua pualikaua ala o ke aupuni Liona, a i ka nana aku he like me ka ikaika o kamalii imua o kanaka makua, a he aama kua lenalena ma ka olelo moakaka ana ae. E na makamaka heluhelu o keia nanea a kakou e ike maila, o kahi ia o ka pualikoa o ke alii ka moi Venometa e ulupa ia maila e ka Powa Raiana, a e luku ana hoi oia ia hapa o ka puali me kana laau newa kaulana nona ka inoa 3 akena mau ia eia ame kona puali o "Ka-make-loa," ake hoike ala kona mau io-huki i ka ikaika hoohana- o kona mau olona, a e ike ana kakou ma kahi a kona lima i hoomoe aku ai i ua laau la ua ahu a lala kukui akula ka make o ka aoao o na koa o ke alii ka moi o Enelani. No keia luku weliweli e ike ia aku nei e na "koa Eneiani; ua omaiia kā hopo iloko o ko lakou mau puuwai, a hoomaka maila ko lakou ikaika e nawaliwali. I kela wa ua huli ae la na Naita o ke kea hanohano o ka Moi Utera a nana aku la ia Venometa me na nanaina hopo e aai mai ana ma ko lakou liiau hiona. Aka o ke alii ia wa, aole i ike ia aku he wiwo a he hopo maluna o kona mau helehelena, aka, he uwila makona mau maka a he kuoo ma kona mau hiohiona, a liuliu huli ae la ua alii opio la a pane ae la imua o kona mau Naita: *E na puuwai wiwo ole o Enelani, ua kokoke mai ka manawa e hahau like aku ai oukou i ka oukou mau koi kaua me ka oukou mau .makakila, e hookuu aku i ka Powa Raiana no kahi mau minute, a ike pono aku au i kana mau hauna pahi akamai loa. ,J I ka hiki io ana mai o ka manawa a ka Moi Venometa i ike ai o ka manawa knpono ia ana e hoolete aku ai i kana mau hauna pahi, ia wa oia i kauoha ae ai i kona mau alii ame na koa. Imua me ka hopo ole a e hookuu i ka powa haaheo i pio na ka pahikaua kamahao a Venome-

Ia wa oniu ae la ua alii opio ala ia "Kauilaokamakeloa," a o pololei aku la i kona mau maka imua, a kahea hou ae la: "E haawi aku oukou i ka make i na' mea a pau, a na'u e hahau i ke poo oka Powa Raiana. Ano! Imua ena koa o Enelani oiaio." Ia manawa i hooho ae ai na alii ame na koa he leo huro, a lele aku la lakou maluna ona enemi me ka h&awi ana i ka make maluna o ko lakou mau enemi. A maanei e na makamaka e waiho ai kak;ou i na mea eae i komo iloko o keia hooili kaua ana, a e moe kahi wale no ka kakou mau kamailio ana maluna o ka mea nona keia kaao, oia hoi, ka Moi Venometa, ka wiwo ole. I ka moi opio i lele aku ai imua no ka hakoko ana, maluna hoi o kona lio kaua eleu, ame kana pahi, o "Kailaokamake," e huila aria i kona mau lima, ua halawai mua aku la ia me ka Naita Dukona, ka Lutanela Helu I o na mahele koa hui o ke Aiii Powa Puuwai wiwo ole Raiana. Aka, elike me ka olapa *na ae a ka uila iloko 0 ka lewa, pela i ike ia aku £i ka huila olinolino ana ae o ka pahi ake alii opiio, a kakiwi aku la kona maka ma ka apahu ai o ua Lutanela la, a ike ia aku la 5a e haule aku ana mai luna aku o kona lio. I ka haule ana aku o ka Naita Dukona, ua pani koke ia mai la kona hakahaka e ekolu mau Naita nunui, a hoala like mai la lakou i ka lakou mau pahikaua. Me ka eleu ame ke akamai lua ole i hoohuli ae ai ke alii opio i ke poo o kona lio ma ke kukulu akau a hoolele ae la i kona lio iluna, a ia wa oia 1 lalau iho ai i kana laau ihe me ka hikiwawe a pahuaoao aku la i ke kolu o na naita ma ke kihi, a hooleleia aku la ia mai luna aku o kona lio, a o na hauna pahi hoi a kona mau kokoolua ua hala iho la mahope o ka lio o ua alii opio la, A mamua ae o ka hiki ana i ua mau naita nei ke hoopaa hou iko laua mau kulana no ka hiki pono ke hahau hou mai i ka laua mau makakila maluna oke alii opio, ua ku aku la ka aoao hema o kekahi o laua 1 ka laau ihe a ke alii opio, a haule aku la. I ka ike ana o ka naita i koe iho, ua loaa iaia ka manawa kupono e hooko mai ai i kona inaina maluna o kona enemi opio, ua uhau mai la ia i kana pahi me ka ikaika, aka, me ka eleu ua paa aku la ia hauna pahi a ua naita la i ka palekaua a ke alii opio, a koni puanuanu aku la ka maka wini o ka laau ihe a Venometa i kona p\iuwai Aloha ino! Ua haule aku la ia. Ia wa i lalau hou iho ai o Venomets i kana

pahikaua a haawi hou aku la- ia i k.a luku ana i kona enemi, He* mea oiaio, ua like ka make e hiolo ana ma kahi a kana pahi i kamoe aku ai me ka paka-ua e hiolo ana, a ua lilo ia s eleu ame ia ikaika lua ole 0 ua moi opio la i mea e uila loa ai ka wiwo ole a me ka ikaika iloko o kona mau alii a me na koa. He nui ka poe o ka aoao enemi i hoonahoa mai e paniku a e akeakea mai hoi i ke alahele o ka Moi Venometa e kokomo aku la iwaena o ua poe la, aka, ua pulumi ia aku lakou me he opala'la imua o ka pulumi a ka wahine malama hale. I ka hoomaopopo ana iloko o keia wa e hooilikaua nei, he elua no olali na laua na ai o "ilikipau/' oia no ka Powa Kaiana ma kahi aoao, a o ka kakou hiwahiwa no hoi oia ka Moi Venometa, ma kahi aoao. Aole no nae paha e nele ka puana ana ae he mau huaolelo mahalo no kahi mau Naita o na iioao a elua, oiai, ua hoike mai lakou a pau 1 ko lakou wiwo ole ame ka ikaika, aka, aok paha lakou e heluia ma ka helu kaulike me ko ke Alii Powa Raiana ame ke Alii Venometa. Maanei e huli iki ae kakou a kiola aku i ko kakou mau nana ana maluna o ke Alii Powa Raiana. laia i ike ai i ke Alii Venometa e luku ana me ka weliweli nui i kona mau alii ame kona mau koa ua pii maila kona inaina a haale i kona mau lehelehe, a ia wa oia i hoopuka ae ai i na huaolelo hailiili e hoino ana i ka honua ame ka lani, a hoopoha maila hoi kona kilieo i na huaolelo pahenehene ia Venometa: "O! 01! E ke keiki opio omo,waiu!H Nani ka hehena kupouli o kou noonoo i ke ake ana e onou mai i kou oiwi palupalu e lilo i luahi a i pio na ka make. Ke loaa nei ia oe ka pupule ana me ka manaolana hehena ana e loaa ana ia oe ka lanakila. No! Nol! Nolll * He naaupo, a pupule ia mau ano ou!!!! 77 I kela wa i holo mai ai ka lio o ua Alii Powa ala me kona lalau ana iho i kana pahikaua nui, hoike maila hoi kona mau maka i ka weli ame ka ahiu, a ua koni kapalili ka puuwai i ka enaena okooko o ka inaina. laia i holo mai ai a kokoke ikahi a ke alii opio e nee aku ana me ka wiwo ole, ua kAohi iho la ia i kona lio kaua, a hooponopono ae la i kona kulana. I kV ike ana o ke Alii Venometa i ka Powa Raiana e ku mai ana mamua pono mai ona, ua kaohi maila ia i kona lio, a pane aku la me ka leo hopo ole: <4 0 oe ka ia e ka holoholona kanaka, ka mea nona ke kuko lapuwala e lilo na heu o ko'u mau la opio i mea hoohiluhilu no kou kuka e haaheo

ai me he tiga onionio la no ka waonahele, ano, eia ka manawa e hoao ai oe i kou ikaikaapau e lilo au i pio nau, a loaa hoi kau mea i makemake ai, aka, he kanalua ko*u no ka loaa io ana' aku oia mea ia oe, ake lana nei kuu manao, ē lilo ana kou poo puhulu i koou no ka honua, a i inai ai na na mea kolo liilii o ka lepo. 1 ' Aole i pau pono ae na huaolelo a ke alii Venometa i pane ai, ua poha hou mai la ka leo nakulu o ua Powa Raiana la. "Owai kai aa e kapa mai i ke alii o na Irelani he holoholona, a o ka moi hoi o Jca aina mauna o Wale he tiga? 'Ano e ike ai ka moi kamalii o Enelani, e lilo io ana kona mau umiumi i mau mea hoonani no kuu kuka hulu manu, ka hooilina makamae mai ko'u mau kupuna mai, Eka hehena, e pale no kou ola iho. ,y A ia wa i awala maī ai ua Alii Powa la i na ai awahia, ke hele la a hu ka makani, a he meaoiaio, he hauna pahi ia na ke oolea. Aka, aole i hookoia ka iini palaualelo o ua Alii Powa la ma keia hauna pahi, oiai ua pale aku la ke alii Venometa me kana pahi o 4<Kauilaokamake" a hoolele aku la ia i kona lio imua a pili ma ka aoao hema o Alir Powa la, ame ka ikaika i loaa iaia, i hui ia me ka eleu ame ke akamai, ua hopu aku la ia ma kona a-i kala 6la a huki mai la iaia ilalo. A he mea oiaio, ua kaia pu ia iho la ua Alii Powa la ilalo a haule pahu ana maluna o ka ili o ka honua. I ua Alii Raiana la i haule ai ilalo, lele iho la o Venometa mailuna iHo o kona lio a hehi iho la kona wawae akau i ka umauma o ua alii powa la, a hahani iho la hoi ka oi o kana-pahikaua ma kona pu-ana-i. Ia wa ike iho la ua alii powa la ua lilo oia i pio na ke alii Venometa, a aia hoi kona ola iloko o kona poho lima, ia wa pane ae la ia me ka leo haalulu: <4 E ke alii puuwai koa ona Enelani, e loaa anei i kou olulolu ka hoola ana mai ia'u, oiai ke ike nei au aia ko'u ola iloko o kou poho lima a e kala mai hoi oe i ka'u mau olelo." Pane aku la hoi o Venometa: <4 E Sa Raiana o Enelani, ua nui kuu lohe ana nou, a ua nui kuu inaina ia oe no kau mau olelo, aka, oiai ua loaa ia Enelani ka hanohano o ka hoolilo ana ia oe i pio na kona alii mamuli o ka ikaika lima, aole hoi mamuli o ka oi o ka pahikaua; nolaila, ke ae neiau e ola no oe, aka, e noho nae oe i pio na ke Alii Venometa o Enelani." (A hui hou aku me Ka Lanakila)