Ka Lanakila, Volume I, Number 14, 14 October 1909 — HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO SA NAITA VENOMETA

KA NENE AHIU O.NA LOKOWAI HAUPAA 0 TKMORA —KE DIA KEOKEO ONA PAE MAUNA 0 SATOMI—KA MAKANI EUSEKALOPE, 0 NA HILANA 0 WALE

Ka Hiwahiwa a na Setokia o ke Keneturia l)mi o ka A. Di

(Mai ka peni hulu Nene Ahiu mai a ka Anela o Mekiko)

BUJ£E L MOKUNA XII Ke Kanaka A-a Imua o Bolina Ma-—Kahukaena no ka Make ana oia Naita—Loaa na Heana i ka Moi Markko. "Ke lawe mai nei au a hookipa maime ka hauoli nui i kou hoolauna ana mai imua o'u i kou hoahanau, a ke apo aku nei au me ka hialaai ame ke ohohia nui iaia, ma ke ano he malihini hanohano no ko'u aloalii," wahi a ka Moi Mareko i pane mai ai imua o ka Naita Eolina me ka hoomau hou ana mai: 4< Maka inoa hea Ja au e kapa aku ai L kou hoahanau?'' "E oluolu mai kou hanohano e ike iaia ma ka inoa o Bolana ka "Naita o ka Lima Hema," o ko'u mua ia ma ka hanau ana, a owau kona muli. Ua aloha pilipaa maua i kahi ame kekahi elike me na hoahanau oiaio, a ua sila iho nei maua ma ka wini oi o ka pahikaua ame ke kapu laahia o na paepae 3ani e hoopaa ana ia maua no ka alo pu ana i na inea apau, ina no ka pilikia ame ka palekana paha, n6 ka make ahie ke ola. Oik la, e ka Moi, i lohe mai-kou hanohano." 4< Alaila, e na Naita; i hea olua e hele nei ma keia huakai ano nui?" <4 E hele ana au imua oke aloalii oka Moi Be* nitona no ka hopko ana i kekahi misiona ano nui,

ka mea hoi a'u e minamina nui nei no ka hiki ole īa'u ke hoike aku imua o kou hanohano alii," wahi a Eolina. u Ua lawa ia pane au eka Naita, ma o kou hoike moakaka ana mai la ia'u i kau wahi e helela, a ua maopopo aku la ia'u he huakai ano nui kau e hele nei no kahi o ka Moi Benitona, oiai, mai ke aloalii mai oe o ke Alii Venoineta ka Moi Puuwai Liona o Enelani. A oiai, ua loaa mai nei ia'u ka lohe ma keia huak?i mai nei a'u, oia hoi, aia* he manawa uuku wale no a poha ae kekahi kāua hahana weliweli mawaena o ua mau hoahanau Moi la» ka hana hoi i koho wale ia e alako aku ana i na aupuni keikikane iloko o kekahi hakoko weliweli i maopopo ole ka hopena e hoea mai ana. A ma ia ano au e hoomanao aku la, aia he misiona ano uūi me oe mai aloalii mai nei no ka lawe ana aku e luai imua o ka Moi Benitona; a nolaila, e huikalaia mai au e kou hanohano 1 no ka niele wale ana aku nei i na mea e pili ana i kou kulana ma keia huakai mai ke aloalii mai o Enelani." Mahope iho o keia mau kukai kamailio ana, ua hoomakaukau ae la ua Moi Mareko nei no ka haalele ana iho i ua kahua la, no ka nee ana aku ma kana huakai hele no ke kulanakauhale o Kamelota, a i kona makaukau ponō ana, ua haawi ae la oia i kana kauoha i kona mau hoahele me ka haawi pu ana mai i ke aloha Julu lima i na Naita Eolina ame Bolana, a ae la kela ame keia ma ko lakou mau alahele pakahi. Maanei, e kuu hoa ha'ihg/i lau-olelo i ka pua 0 ke Oha-wai, e hookuu malie aku kaua i ke Alia e moe kaoo ana ma kana huakai hele, a e pailaka pololei aku ko kaua mau pou-ihu i Halekuke i kahi puko'a ku hookahi, a malaila kaua e ike aku ai ia Bolina ma, e lawe kianiia ana e ka holokainepu ia e na lio paina hulu*ulaula, e halo ana iloko o ka hihipe'a o na laau, e kiei ana iloko o na ana p.ouliuli, a e iho ana ma, na haalu ame na awawi, a i ko laua hoea ana aku ma kekahi kiekiena e hiki ai ke ike maopopp ia āku na palena waho e hoopuni ana 1 ke kulanakauhale, ike aku la laua i hiohiona nana i hookahaha nui mai i ko laua mau noonoo. Ike aku la laua i ke ku o ka e'a o ka lepo e nee pololei mai ana no kahi 3 }aua e leu anā iloko

o ka ululaau elike me ka wili ana a ka*puahiohio, a ke'komo mai l?iiloko o ka hu ; a o \fcaho loa o ka uhilaau» Oiliili koke mai la iloko o ko laua mau waihona noonoo na kōhokoho ana no ua inea la, a oia ka Eolina i olelo ae ai: 4< Ke ole au e kuhihewa, me he 3a, ua ikeia mai nei kaua e kā puali o na kiu kuwaho o ka pualikoa 0 ka Moi Benitona, a oia ae keia e'a lepo e ku mai nei'ka ehu mamua o kaua." Apono mai la o Bolana i keia manao koho a Bolina kona kaikaina, a me ia mau houpuupu ana ua hoomakaukau ae la laua ia a kakali sku la laua o ka hiki mai o ka manawa a laua e halawai pu aku ai me ua mea hoopahaohao noonoo la. He aneaue he minute o ia kali hoomanawanui ana a laua, a oiai ke hoonee nee malie ia mai la ua ehu lepo nei no mua ma ka laina pololei a laua e ku aku ana me ka makaukau. A i kekokoke pono ana mai o ua mea kino la nona ka ehu lepo e pii nei i ka lewa me he puahiohio la, ike koke aku la laua he k&p&ka hookahi wale iho no ka mea nona keia makani wili ahiu a ku ka e'a, a laua e kuhihewa nei np kekahi pualikaua nui o ka enemi. O kumu nui o keia ku ana o ka e'a o ka lepo mamuli no ia o ka *hele mau ia o ia wahi a wali ka lepokohu pala'oa maka, a ua nohoi 1 ka uhiia ana me 'ka mauu a anO e ae paha e paa ai ka puai ana ae o na wiliau kohu-one-a'e, a pela iho la e ikeia *ai ka wili mau ana o ka e'a lepo ma iawahi. Hoea mai la kanaka nei a ku ana imua o laua nei me Ka nui o ka hanu, a>me ka hookaulua ole iho ua waiho mai la >oia'be ninau: M Ke makemake nei au e ike, rhea olua e nei?" Ua pane koke aku la o Eolina i ka haina o ua ninau la ma ke pakike ana aku: " Aohe o maua waiwai e hai aku ai ia mea ia oe. Koe wale no, e ike maua i kou inoa, oia ka mea waiwai." Nb«keia pane pakike i loaa aku i uā kanaka malihini la, ua pupuku koke ae mauiku'e māka me ka pii pu ana ae o ke aho iluna o kona mau kii-otiohi, Sfee he la, e hai okoa mai ana no, aia he kuakoko o ka piha inaina ua hanau iloko o kona puuwai, a ina aole oia ne niea i maa i ke kaomi ia mau olelo ano mainaiua o ka hoopii wela noonoo, alaila, h<s wa-wale no a poha ae ke okooko,ahi o kekahi paio enaena mawaena o lakou, a kokolo mai h6i kela mau olelokaulana moewaa ole— <4 wehe ka pikp.la e na ho&^anau." Aka y aols pela na kahoaka e km ana maluna

-0 ke kanaka malihini, he kanaka oia i kiponaiakona mau hiohiona a i kaipiakamakaia hoi kona puuwai e na haawina o ka hoomanawanui ame ka oluolu. Ua holoi ae la oia i ke .kokolo ana mai o ke ano uahoa o ka wa mamua koke iho mai kona mau helehelena aku a iliwai like, alaila, hoomau hou mai la no oia i ka pane ana me ka leo malie: kala mai oe ia'u ma ka hoopau ana i keia ano paku'iku'i olelo a kaua, a aole nohoi o olua waiwai e lohe ai i ko'u inoa i keia wa, aka, ina nae olua e hoopaakiki loa mai ana i|ia ia ano, alaila, e hoike aku ana au i ko'u inoa aole ma ka pane maoli ana aku, aka, ma ka hana a'u e hana aku ai imua o olua. "TJa pololei no ko olua makemake ana e ike i ko'u inoa, aka, he hana hoopau manawa wale no ia, oiai, he h\;akai hele ano nui keia a olua e hele nei, aole hoi e poiio e hōopau wale ia ka manawa me ka waiwai ole. A oiai aole kakou i kuka iki mamua, āka, ua akaka ia'u na mea apau loa, a ua hiki ia'u ke hoike aku me ka pololei, a na olua ia e nana mai i ka oiaio o ka'u mau olelo a me ka oiaio ole. "E hele ana keia huakai a olua imua o ke alo alii o ka'Moi Benitona, no ke kii ana ou e Bolina Ike poo o ua Moi la, i alana e hoomalielie ai i ka inaina o ka Moi Venometa ppu» no .kau .ynau hana hoohaahaa i kona alpalii. Oia nei o Bolana kou hanau he mau mahoe olua kekahi ame kekahi. "'Peh-ea iho la ia?" a Ua pololei maoli oe," wahi a Eolina. f He elele au i hoounaia mai nei ena kahoaka lani e hele mai a e kuhikuhi aku ia olua i ke alaka hana e hookoia ai ua mau upu ana la a olua. Aua paa ka manao ona lani ma ou la e Bolina ē hookoia ai ia mau kahoaka apau elike me na hoike i loaa ia'u." Ia mānawa i puoho mai ai o Eolina a hele mai la e halawai lulu lima pu me ka malihini. "O oe no ka o Merelina, e kala i ka'u mau piiku 7 iku?i olelo ana ia oe. "AA nonoi pu aku hoi maua i kou oluolu o ke a'o ana mai i kau olelo, oiai ma ko maua manao ana, h$ oi loa aku ka pono no maua e hoolohe i kau mau a?o ame kau.mau kuhikuhi ana, 5> wahi a Bolina. "He mea pololei ka olua i olelo tnai la, a oiai no keia kumu ko'u hoea ana mai la no na mea e pili ana Ika olua huākai ano nui, nolaila, e pono nohoi olua e hoopaa elike me ka olua mea i hai mai nei ia'u. "Ano, ke nei au ia olua no ka he*

-nrrtī r-irnimniriiMiitfi ifi nr>w—āii—i ■• - - -ijtttlinlīTjjirii le kok& ana mai ma ka oiua huakai,,mahop.e Sh<? nae o ka pau ana o ka'u mau olelo hoakaka no ko olua palekana, 4< Eia ke hoikp mai nei na ouli hikimua o ka manawa ma o na kahoaka lani la, e loaa ana ia olua ka hanohano kiekie.o ka Oihana Naita. A o ke kuee mawaena ou e Eolina atne ke Alii ka Moi Venorqeta o Enelani, e hiki mai ka hora e ho* loiia aku ai ia mau noonoo mai ka papa hoomanao aku o ka puuwai o ua Moi la. "O ka J u e kau leo aku nei ia olua, e malama olua i ka laahia ame ka maemae o ka hanohano e papahiia mai ana maluna o olua a mai huli i mea e hoohaahaa ai. No ka mea, o ua kulanala he nui a lehulehu wale na poe i ake e loaa ia mau kiekiena, aka, he hana paakiki loa nae ia, koe wale no na poe i hanau laki ia mai no ua kulana la, a i ole, o ka poe i piha na puuwai me ke ahi lapalapa o ke koa a me ka wiwo ole, a iloko ae la o keia mau mahele elua, o olua kekahi i helu pu ia aku ma ia papa. ft Mai piikoi wale olua no na kulana kiekie .he mea hilahila, aka, e makaala loa olua ma ka pai wale ana ia olua iho, e hookuu na ka hana e hoike aku i ko olua ano oiaio. E hele no mua, a mai hopohopo no ka hookoia o ka'u olelo. "Ano, ke ike nei au, aia la he paio weliweli e halawai pu mai ana me olua, aka, ua malaelae ko olua alahele. E hele no ka lanakila; Imua! Imua no ka loaa o ka lei hanohano e hauoli ai ka manao." 4< Me na hoomaikai ana he nui, kelawe mai nei maua i kau mau oleloa'o waiwai nui a malama, ma ke ano he makaua mau ia na maua no ka pono a me ka pomaikai i manaolanaia e loaa mai ana ma keia huakai ano nui." Mahope iho o ko lakou kukai olelo ana, ua kupu hou ae la hfe manao iloko o Merelina ke kllo no ke kaua ana aku i na Naita, me ka olelo ana aku: U E £Ōno olua e hoaumoe iki maanei i loaa a, ka oluolu kupono ia olua ame na holoholona, oiaii o ka hana e hanaia aku ana e oukou, o kekahi ia o na apana hana ano nui a ko'iko'i. Ma ko'u manao, he mea pono ia kakou ke t noh'o pu, i hiki ai ia'u ke hoike aku i ka manawa kupono no ko olua ana a kuhikuhi aku hoi i ke alanui pokole ; a o na holoholona na'u ia e kiai, a e hooluolu iho olua i loaa ai ka pili o ka maka, oiai ua luhi i ka mai la o ka loa, ina aku ka make nui la o mua." Lele iho la laua ilalo a makalakala ae ]a i na holoholona, a hookuukuu aku la no ka hamuha-

mu wahl weuweu ana, a o ka loloa maikai ibb ? no )ioi o ka mauu noke malie na wahWio i k<i hpowali, palau na ihu ilalo; aia laua nei, nohoi a hiolani iho o ka lilo aku l?i no ia he hookahi ka hookaukaunu pu ana me na hookapuhi o ka aina mueuhane, a 1 puohō ae laua i ka hoolalelale ake Kilakilo'Merelina. I ko laua ala ana ae, ua makaukau ria pono a pau o ko laua n?au lio, a o ko lakou hoomaka iho la no ia e hele rna ke alanui pokole e hiki aku ai i kahi a ka Moi l Benitona e hoolulu ana rae kona pualikaua.

MOKUNA XIV Ulupaia na Naita o ka Moi Benitona —Lawe Pio ia Imua o ka Moi Venometa. 4< Maanei mai kakou," wahi a ke Kilokilo Merelina. "Ma k#wahi e hele ai olua i hoohui koke ia kakou iloko o ka wa kupono* oiai, feia ke alakai ana o ka puali holookoa o Benitona malalo ponoi ona, aole malalo o k*' 3hi kanaka okoa." Hoomau hou aku la lakou i ka hele ana no mua me ka hoomanawanui, ana i na kui houhou hoeha ili a ke attu, oiai na kulu kehau wanaaō e iniki hoomaha ole ana. Ai ka wehe loa ana"ae o ke alaiila o ke kakāhiaka nui, pukā pono mai la na kukuna olinolino ō ka lā a 4 hoomalamālā āe lar i ka nani o na lau lipolipō o ke kuahiwi o ke kāu mohalāpua, oia'kō lakoū'wa i hoea aku āi m$ kelkāhii ahua kipapāli, a ike aku lā i ka Hae karaunu o ka Moi Betiitotia e wfclt> Hāaheo ana i ka welelāu inakani me ka nani n^i Emi hou mai la lakoU a kahi paapli o kā laau i ole e ikēiā mai, oia%ka .pualikāua o Beriit6na e nee mai ana, a oiaka wa i dinau aku ai o Bblinai ke Kilokilo: <4 Ea, owai iwaena o kela poe naita ka Moi Benitona?,? Pane mai la ua Kilōkilo. Mereli?ia la mekeJkuhikuHi pu ana mai: kela olea lia hulupala mamua loa e alakai inai la ika puali f hot lookoa, oia ua Moi Benitona la. I ko laua nana ana aku, kau ka hano i ua leeikila,rne he iwa kikaha la no ka la maka&i, he kanaka kino t>ioeoe loihi wale no oia, mel*<sla, aole no i a'e aku kona mau makahiki i |.e kanaha kiiiiiamalima, he kulana hiehie ko ua M'oi ama kona mau onohi niaka e hoike mai ana ke kulana o ka piha haaheo ame na manao alunu a paKaha wale. (A hui hou aku me Ka La'nakila)