Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 12, 18 March 1875 — Page 2

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, MARAKI 18, 1875.

          I KA WA a makou i haawi aku ai i ko makou ae i ke noi a ka Aha Euanelio o ka Paeaina Hawaii, i ka malama o Iune, 1874, e hapai i ka oihana Luna Hooponopono nupepa, ua ike m ua no m akou e ili ana maluna o makou ka hoino ia mai no keia hana. No ka mea, ua hiamoe loihi ka noonoo o keia lahui ma kekahi mau kumu hana e pili ana i ko lakou ola a me ka pomaikai o ka aina. A, ua ike mua no makou, ina e hoopa ia aku kanaka ma kekahi o ia mau mea, e eha ana kekahi poe. Aka, he mea hiki ole ia makou ke kapae ae i na kumu hana nui i pili pono loa i ke ola a me ka pono o ka lahui kanaka, ina no e eha iki ana kekahi poe. O ka hoeha ana no keia a ka makamaka no ka pono, "ka eha lima ole a ke aloha." Oiai ke hooikaika nei no makou no ka pomaikai like a me ka pono mau o ko Hawaii holookoa, mai luna a lalo, mailoko a waho.
          Ina he nupepo hopo wale keia; a ina hoi aia makou iloko o na meheu kahiko kahi i kolo ai, me ka leo kauo molowa, i na la aohe mea nana e hoahewa mai. Aka, no ka puka ana o ka uwila a me ka leo hoala noonoo, nolaila, ua puiwa kekahi poe, a ua hopo hoi kekahi poe, a ua kuhihewa ia makou he enemi.
          Iloko o keia mau pule iho nei, ua hoike ia mai ka oiaio o ka makou mea i noonoo mua ai. Ua kapa ia KA LAHUI HAWAII, "he nupepa diabolo," a "he pepa hoopunipuni," a "he pepo misionari kuamuamu." A ke imi ia nei kona hoopai kupono. Ua akaaka makou i ka ike ana i keia mau manao. A ua hauoli makou ke loaa mai ka hanohano nui o ka hoino ia no na hana maikai. Aole makou e emi hope ana no keia mau mea.
          I ka wa i iho mai ai ka Haku o ka Lani i ka honua nei e imi i pono no kanaka, ia Ia i lawelawe ai e lapaau a e mahiki aku i na uhane ino, ua huhu kahi poe, a olelo kekahi, "he diabolo kena." Ina i kapa lakou i ka Haku he diabolo, aole e nele ia haawina i ka poe malalo iho.
          No makou ka lahui Hawaii, a o makou hoi no ka lahui. Aole o makou hoowahawaha i ke kanaka. Aole makou i enemi a noonoo ino. Aole no hoi makou e ae ana i kekahi mea e pani i ko makou waha i ke kamailio ana, papa ana, ao ana a me ka hooikaika ana ma na mea a pau e pomaikai ai ka lahui nona keia Paemoku Hawaii.

          MAMULI o ka ulu nui ana ae o na pehehi kanaka hoomainoino, ua kupu ae kekahi ninau nui i keia manawa i hiki ole ke alo ia e na mea a pau i manao nui i ka pono o ka lahui e noho nei ma keia pae-moku, oia hoi, heaha la ka hana e hiki ai ke hoopio aku i keia hana hoomauna ola? Ma ka hoomaopopo ana, ua ike ia he lehulehu na kumu e kono ana i ka lima menemene ole o ke kanaka lawe ola,—aka i keia manawa ke lawe ae nei makou he hookahi oia mau kumu, oiai, o ka hope o na popohi kanaka mainoino i hana ia ua ulu ae no mamuli o ka ino e ulu laulaha nei iwaena o keia lahui, oia hoi ke puhi a inu malu ana i na wai-ona. O ka inu waiona oia ke kumu nui nana e hookonokono aku a hoopouli i ka noonoo maikai o ke kanaka, a no ia mea ua ulu mai na hana ino e alakai ana iaia i ke ala o ka pepehi kanaka. Pela no hoi ka hoike o ka nui o na pepehi kanaka i hana ia maanei, a ma na aina e aku kekahi. Nolaila, i mea e pio ai keia ino nui ua kupono ke hooikaika ka poe ia lakou ka mana, a e kokua pu hoi ka lehulehu i ka lakou hana, e imi makaala loa i kahi e hana malu ia nei na waiona. Ua akaka ke kanawai ma keia mea, nolaila, aia keia hana nui iwaena o ka poe nana e hooko ke kanawai, a ina lakou e hoopalaleha ma ka lakou hana, ua maopopo e ulu mau ana keia ino iwaena o ka lahui Hawaii. Ma ke kulanakauhale nei, ua mahalo makou i ka makaala o ka poe kiai i ka maluhia, a he nui no hoi na lawehala i hopu ia a i hoopai ia no ka hana waiona a me ke kuai malu, aka, ma na lono e hiki mai nei i o makou nei ua hemahema na kuaaina i ka hoopalaleha o na makai a me na luna makai i ka lakou hana—kekahi olelo ia mai ua komo pu no na makai o na kuaaina iloko o keia hana kue kanawai, a kumu alakai hoi i mea e maino ai ke ola o ka lahui,—ka mea a kakou e wahawaha mau nei e malama ia. Pehea e ola ai, ina kakou e nana maka a aole e kue aku. Nolaila o ka haina o ka ninau, i ko makou manao, "e hoolilo kela me keia iaia iho i kiai no ka pono," a e makawelawela aku i keia ino, hoomauna ola lahui.

Ka hopena o ka Pepehi kanaka.

          Ma ka Poalima o ka pule i kaalo aku la, e like hoi me ka makou i hai mua'ku ai, ua hooko ia ka hoopai weliweli a ke kanawai o ka aina maluna o Kaaukai, kekahi o na pepehi kanaka i lawe mainoino ai i ke ola o kekahi mau hapauea ma Hilo, Hawaii, oia o Kanehunamoku me kana wahine o Hikikala. He kakaikahi wale no na poe i ae ia e hele aku e ike i ka hopena o keia kanaka, a o na hoa o ka Papa-pai kekahi malaila. Ua alakai ia mai e ike na hoa i hui pu ma keia hana weliweli, mamua iki iho o ka hora 8 o ke kakahiaka, ua alakai ia'e la o Kaaukai mailoko ae o kona rumi a hiki i ke keena o ke kahu malama paahao, i ukali ia'e e ka mahele koa a me Rev. Modeste o ka hoomana Katolika, a malaila i heluhelu ia'ku ai ka palapala kii no ka make imua ona, a alakai ia'ku la i ka amana me ka hele pu aku no o ke kahunapule. Ua pii aku la oia a ku ma ka papahele, a huli pono mai la kona alo imua o ke anaina e hana aku ana, a iloko oia manawa, ua uhi mai la ke anu maeele eehia no ka hoomanao ana ae i ka uhai ana o keia kanaka i ke ala poino a loaa mai la keia make weliweli iaia. He mea makehewa paha ke kamailio loihi ana'ku, oiai, he mea hiki no i na makamaka ke hoomaopopo iho i ke ano o ka manawa. O ka hiki ana i ka hora 8 me kekahi mau minute, ua haule iho la ka papahele o ka amana, a he manawa pokole, ua hala aku la o Kaaukai ma kela aoao o ka muliwai uliuli. Auwe oe e Kaaukai! Auwe hoi ka poe e uhai aku ana mahope o kona meheu. Iloko o na la ui o keia ola ana me ke kino nui a oolea, ke ola maikai hoi, a me ka loa me ka laula o ka aina i haawiia mai e ka makua, ua hoowahawaha iho la oia, a oiai oia e hana ana i ka hewa me ka menemene ole a lokoino no hoi, ua kau mai la ka hoopai weliweli maluna ona, a li ia'ku la maluna o ka amana eehia. E hoomanao kakou e na makamaka i ka li ia'na o Kaaukai, a mai poina i na huaolelo "Na ka hewa no e hooopai iaia iho."

Na ninau me na pane.

          KAHU EKALE SIA.—Ua ninau mai oe, "ina i hoopilikia ia ka lahui o Iseraela no na hewa o Akana, pehea, aole anei e hoopilikia ia na ekalesia i keia wa no ka poe hewa i hooponopono ole ia iloko o lakou?" He ninau kupono loa kou ke noonoo nui ia e na kahu ekalesia o keia Paeaina. Ma ko makou noonoo ana, o kekahi kumu nui o ka emi hope ana o ka pono iwaena o keia lahui, oia no ke ao ole ia, a me ka hooponopono ole ia, o ka poe hihia e ko lakou poe kahu kiai.
          —Ua ninau ia makou e kekahi kanaka noonoo penei: "Mahea na manao pelapela iloko o ka moolelo o Iulesia i oi ae mamua o ka mea i hoolaha ia iloko o ka moolelo o ka Aha Euanelio o Hawaii Komohana i paiia ma na kolamu o KA LAHUI HAWAII o ka pule i hala ae nei?" Nana no i pane iho kona ninau penei: "Ua heluhelu au i ka moolelo o Iulesia mai ka mua a i ka hope, a ke manao nei au aohe he mea hoohilahila iloko olaila e like me ka mea i hoolaha ia malalo o ke kumuhana elina o ua aha la, e i ana, 'ua lehulehu wale ka poe noho huikau ma ke ano manuahi. Ua puni keia paemoku i ka noho ana o keia ano. Ua hanaia keia mea imua o na maka o ke kanawai i keia wa, a ua kokua pu oia ma ia mau hana. Ua hilahila loa au no ia mea," wahi ana.
          —Ua ninau mai kekahi mea mahiai, "Ua ike ia anei ka mea e ola'i na kumu laau alani a me na kumu kope i paa i ke kakani?" Ke hai aku nei makou, aole i ike ia ka mea e ola'i. O ke kakani ka mea nui hookahi e poho ai ka poe mahi kope a alani. Ua komo iho nei keia ino iloko o na ulu alani o Kaleponi, a ke imi nui nei ko laila poe mahi alani i mea e pakele ai ko lakou mau kumulaau. He nui na tausani dala iloko o ke kope ma Hawaii, ke ole ke kakani.
          —Ke ninau mai nei o "Kanawai," "he pono anei i na makai ke hui pu me na lawehala e huna i na hana kolohe kue i ke kanawai?" Ke pane nei makou, aole loa he pono, aole no hoi makou i lohe no kekahi makai i hana pela. Ina ua ike oe e "Kanawai" i kekahi mea o ia ano, he pono e hoopii ae oe iaia imua o na poo o ia oihana, a ina he oiaio, e hana no lakou i ka mea kupono.
          —Ua ninau o "Oahu" iloko o ke Kuokoa, "Heaha la ka hoopai kupono no ka nupepa misionari kuamuamu?" Akamai no oe e Oahu, i ka imi i na ninau pohihihi. Ina he hemolele makou, a he maemae hala ole e like me ke Kuokoa, ina paha ua loaa koke ka haina o ka ninau. Aka, he io a he koko kanaka no ko makou, a he noonoo kanaka no. Nolaila, e loaa ole ana paha ka haina au e ake nui nei iloko o keia ninau. Eia ka pono ia oe e Oahu, e kali oe a halawai ka Aha Euanelio o ko Hawaii Paeaina ma Kawaiahao, i ka malama o Iune, alaila hookomo aku oe i kou ninau imua o lakou, me ke noi pu aku i kela aha e koho i komite, a e hui pu kela komite me ka Lunahooponopono o ke Kuokoa, a e lawelawe lakou ma ke ano he komite hui no ka imi ana i ka hoopai kupono no ka "nupepa mikanele kuamuamu." Aka, aole hiki ia makou ke kali no ka olelo hooholo. E huli ae no oe i ka hai loaa o ko ninau, a e huli ae no makou i ka makou hana, oia ka waele ana i ke ino a me ka hooikaika ana mamuli o na hana e pomaikai ai a e ola ai ka lahuikanaka.

Moolelo o ka Ahahui Kula Sabati o ka M. P., o Kauai i malama ia ma ka Luakini o Lihue, i ka la 27 o Feb. 1875.

          E oluolu oe e hookomo iho ma kahi kaawale o kou kino i keia Moolelo. Peresidena Mr. W. H. Rice ma ka noho. Hoomaka ia na hana o ka la me ka himeni a na pokii o Koloa a me ka pule a Rev. J. H. Mahoe. Heluhelu ia ka moolelo o ka halawai ana ma Koloa. Apono ia. Koho hou ia na luna, ma ka balota ana, ua koho hou ia o Mr. W. H. Rice i Peresidena, a o Mr. Hosea Kahele ka hope, mahope iho o ke kapae ia ana o na rula, ua koho hou ia ma ka o-lima ana o J. T. Unea i Kakauolelo a me Kauka J. W. Smith i Puuku. Himeni mai ka papa himeni o Lihue. Koho ia na Rev. J. H. Mahoe, A. Pali a me Mr. S. R. Hapuku i mau komite imi hana no ka halawai hou ana aku. Heluhelu mai o S. Kaiu i ke kumumanao mua i hoolaha ia ma KA LAHUI HAWAII, ninau ia na mea iaia ka lua a me ke kolu o na kumumanao; aole i hiki mai no ka palaka paha. Na J. M. Kaakau i heluhelu mai i ke kumumanao eha, himeni mai ko Koloa mau pokii. Heluhelu mai o H. Kahele i kana kumumanao. Himeni mai ko Lihue poe i kokua ia mai e na pokii o Koloa. Na A. W. Maioho kekahi o na haiolelo o ka la, e pili ana i ka pono a me ka holomua o na K. Sabati. He mau pauku paanaau no ko Lihue poe. Himeni hou ka papa himeni o Lihue. Haiolelo mai ka hope haiolelo o ka la, oia hoi o S. R. Hapuku. Himeni mai na pokii o Koloa. Ua hoike ia mai no na mea e pili ana no kela a me keia K. Sabati, na Rev. A. Pali i hoike mai no na mea e pili ana i ko Hanalei K. Sabati; a na Keoni i hoike mai i ko Anahola K. Sabati; na ka Peresidena i hoike mai no ko Lihue K. Sabati; A. W. Maioho hoi no ko Koloa K. Sabati. He mea kaumaha loa i keia Ahahui a me ka poe a pau e heluhelu ana i keia, i ka ike ana ua make loa paha ke K. Sabati o Hanapepe a me Waimea, oiai, aole he wahi Kumu o ko laila K. Sabati i hiki mai i keia hui ana, a aohe no hoi he wahi leta i hiki mai, mamuli o ia mau kumu i hai ia ae la maluna i manao ia ai ke hoi hope nei o Waimea ma keia hana maikai. Mamuli o na hoike a ka poe i hai mua ia ae nei, ua piha na lala a pau i ka hauoli no ka holomua o na hana K. Sabati, ke mau nei ka pii ana mai ka wa i kukulu mua ia ai keia Ahahui a hiki mai i keia hoike ana. Hoike a na komite imihana no ka halawai hou.
          1. Pehea la e ulu ai ka makemake iloko o ke K. Sabati? Ia Wm. Lovell a me Miss. Harriet Moore.
          2. Ua kupono anei ka lulu dala ana iwaena o na K. Sabati? Ia P. Kumalae a me Mrs. H. L. Isenberg.
          3. Pehea la e alakai pono ia ai na pokii iloko o ke K. Sabati? Ia Enoch Kahele a me Miss. Lena Smith.
          4. Heaha na hana kupono, e ulu mai ai ka makemake iwaena o na kanaka makua no ke K. Sabati? Ia Rev. J. H. Mahoe a me Mrs. Holi.
          O Rev. Mahoe a me J. T. Unea na haiolelo o ka la.
          Mamuli o ke noi ia ana, ua haiolelo mai ka Hon. P. Kanoa no ka mea e pili ana i ke K. Sabati o ka moolelo o ka wa kahiko. Hooholo ia e hui hou ma Koloa i ka pule mua o Iulai, 1875.
          Hooholo ia e hoouna ia ka moolelo o keia halawai i na nupepa Hawaii.
          Hookuu ia na hana o ka la, me ka himeni ana o ke anaina i na mele "Kai a nauwe i ka nani," & "E hui mai a nauwe pu," a me ka pule a Rev. A. Pali.
JOHN T. UNEA, —Kakauolelo.

NU HOU O NA AINA E.

          Ma ke ku ana mai o ka mokuahi Kulanakauhale o Melebona, ma ka la 11 iho nei, ua loaa mai na lono malalo iho nei:

Ame rika.

          Ua kokua nui ia ke kuikahi panailike ma Wasinetona, ua apono ia e ka Aha Kuhina holookoa, a kue ia e na hui ko o ka mokuaina o Luisiana. Ua manao wale ia e hoololi iki ia ae ana ka olelo apono a ka Peresidena me ke kakauolelo o ke aupuni mamua o ka hooholo ia ana.
          Ma ke noi ia ana aku e kekahi o na hoa o ka Aha Senate, ua haawi mai la o David A. Wells i kona manaopaa ma na mea e pili ana i ke kuikahi panailike o Hawaii nei, ma ke kahua ana i hoomaopopo ai iloko o na M. H. 1867 a me 1868. Ua hai ae ia, "he apuka a ma ke ano hao wale i ka waiwai o ia aupuni," a aole loa ma kona ano he kuikahi panailike, aka e lawe aku ana mai ke keena waiwai aku he $1,000,000 o ka makahiki, a e lilo ana i na makaainana ka hoopiha hou ana ia hakahaka ma ka auhau.
          O keia kekahi o na hooilo anu loa ma na aina e ma ka ike a na kamaaina kahiko loa, a he nui ka poino mawaena o ka poe ilihune.
          E halawai kuikawa ana ka Ahaolelo o Amerika Huipuia no ka noonoo hou ana i na kuikahi &c., ma ka la 5 o Maraki.
          He pauahi nui ma Hata foda i hiki aku ka poino i ka $250,000, a ma Kikago, he $350,000.
          Ua hoike ia mai ka hoopii ia ana o ke dute maluna o ke kopaa, he 25 keneta oi ae mamua o keia manawa ma Amerika. O ke kumukuai o ke ko i neia mau la mai nei ma ka makete o Kapalakiko, he 8 a hiki i ka 10½ keneta no ka paona. No ke kopaa maikai loa i holi ia he 10¾ a hiki i ka 11 keneta.
          Pulu—aohe nui o ke kuai ia, he 8 a hiki i ka 10 keneta o ka paona.
          Raiki—He uuku ke kuai ia o ka raiki Hawaii, he 7½ a hiki i ka 7¾ keneta o ka paona.
          Ko fe—Aia ma ka 18 a hiki i ka 21 keneta o ka paona.
          Ili bipi—Kupaa ke kumukuai. Ka maloo aia ma ka 18½ a hiki i ka 19½ keneta o ka paona. Ka mea hou i miko he 8½ a hiki i ka 9 keneta o ka paona.

Enelani.

          Ua poino kekahi kaa mahu ma kahi kokoke ana ia Richfield ma ka la 2 o Maraki, a he 30 poe i poino.
          Ua hoopuka hou ae o Mr. Gladstone he pepa ma ka ninau "Vaticana."
          Ua ki poka pahu ia ka papu Mo samibika e kekahi aumoku Pelekane.

Farani.

          Ua ae mai o Makamehona i ka haalele o kona mau kuhina aupuni.
          Ua hoolilo ia ka Ahaolelo o Farani malalo o na hale elua, a o kekahi hapa o na Senate e noho ana no na makahiki 9, a o kekahi no ka wa e ola ana.

Sepania.

          Ua hoao ia ka Moi Alfonso o Sepania e kipu ia ma Madarida. Ua kahea aku oia no 70,000 mau koa hou, he 15,000 o lakou no Cuba. Elua mau moku hao, a he 4,500 kanaka i hoouna ia ma Cuba. Ua auhee nui na Sepania i na Cubana.
          O ke kuahaua kaua a ke aupuni o Montnegro ia Tureke, ua hoala ae i na nune nui mawaena o na aupuni o Europa, a ua hoomaka ae lakou e hoala i na ninau hoomaluhia i keia kuee.